Migjeni

[egi]

BALADË QYTETSE

Mbramë
qiella dhe hyjt e vramë
një ngjarje të trishtueme panë:
Hije... jo! - por një grue
me ftyrë të zbetë edhe me sy
të zez si jeta e saj,
me buzën të vyshkuna në vaj,
me plagë në gjoks e stolisun
me veshje dhe me shpirt të grisun,
me hije grueje,
një kens këso bote,
një fantom uje
vallzonte valle në rrugë të madhe.
Dy hapa para, dy hapa mbrapa
me kambë të zbathun,
me zemër të plasun.
Dy hapa djathtas, dy hapa majtas,
me flokë të thime,
me ndjesi të ngrime.
(Dikur,
kur gjit' e saj me kreni
shpërtheheshin n'aromë,
kur ish e njomë -
atëherë e dashunojshin shum zotni.
E sot?)
Jeta e saj asht kjo vall' e çmendun
në rrugat e qytetit tonë,
një jetën e fikun, një jetë e shterun,
shpin i molisun, zemër e therun,
një za vorri, një jehonë
që vallzon natën vonë
nëpër rrugat e qytetit tonë.

[egi]

MELODI E KËPUTUN

Melodi e këputun - lot i kjartë nga syni
i një grues së dashun...
andje e përplasun,
xhevahir i tretun,
një andërr e shkelun,
buzë e paputhun
në melodin e këputun.
Nga vaji i heshtun shkunden supat e zhveshun,
verbojnë nga zbardhimi...
e ther, ther hidhnimi
për çasteet e rrëshqitun,
për fatin e ikun,
për gëzimin e humbun
në melodin e këputun.
Brrylat ndër gjujë të mpshtetun, ftyrë në shplakë e fundosun:
Qan grueja e pikllueme
me zemër të piskueme
(një kitarë e gjymtun,
za kange i mbytun
në buzë nga dhimb' e puthun
në melodin e këputun).
Hesht njeriu pran grues që qan e turpnueme...
syni i venitet
në të loti vërvitet,
diçka nxjerr nga xhepi
grues ia lë - dhe së shpejti
e len gruen e humbun
në melodin e këputun.
Por kur vjen ndoj tjetër, epshi kapërthehet,
gjaqet turbullohen,
përzihen, përvlohen,
çohen peshë, tërbohen
... e vetëm ndëgjohen
ahtët e molisun
në melodin e grisun.

[Ma-Origano]

Migjeni është nga shkrimtarët më të shquar të letërsisë shqiptare. Me një realizëm të thellë, të panjohur deri atëherë në letërsinë tonë, ai pasqyroi jetën e përditshme të shoqërisë shqiptare, sidomos të shtresave të varfëra të qytetit e fshatit, duke demaskuar sistemin e prapambetur shoqëror si dhe fashizmin që po kërcënonte Evropën. Përfaqësuesi më i shquar i realizmit kritik, Migjeni futi në letërsinë tonë me një shkallë shumë të lartë ideoartistike protestën e hapur, ëndërrën për një botë të re dhe optimizmin e thellë.

Migjeni lindi më 23 tetor 1911 në Shkodër, në familjen e një tregtari të vogël, ku shumë shpejt vështirësive ekonomike iu shtuan edhe fatkeqësitë familjare. Kur ishte pesë vjeç, i vdiq nëna, kurse në moshën trembëdhjetëvjeç humbi të atin, e më pas vëllanë e gjyshen me të cilën ai ishte lidhur fort pas vdekjes së nënës. Këto fatkeqësi e bënë Migjenin, që vetiu ishte një natyrë e mbyllur, të tërhiqej nga jeta e moshatarëve të tij. Pasi mbaroi shkollën fillore në Shkodër, ai shkoi për të vazhduar mësimet në Tivar dhe më pas përfundoi seminarin teologjik të Manastirit.

Për një të ri me interesa të gjera si Migjeni, jeta e seminarit ishte mbytëse. Nga leximet Migjeni ra në kontakt me ide revolucionare të kohës që zienin në gjithë Evropën.
Në vitin 1932 Migjeni pasi mbaroi seminarin dhe nuk mundi të sigurojë një bursë për të vazhduar studimet e larta, mbeti pa punë deri sa më 1933 u emërua mësues në Vrakë, një fshat afër Shkodrës. Rruga Vrakë-Shkodër, që ai bëntë përditë me biçikletë, ia keqësoi gjendjen shëndetsore. Gjatë kohës që qëndroi në seminar, Migjeni sëmurej shpesh dhe ishte nën kontroll të vazhdueshëm të mjekut, ngaqë mushkëritë e tij ishin të dobëta dhe rezikoheshin të prekeshin nga turbekulozi, sëmundja tipike e kohës, nga e cila i vdiq edhe nëna.
Ndërkohë, ai kishte filluar të botonte shkrimet e tij në revisten "Illyria". Në to ndihen përshtypjet e para, reagimi shpirtëror i Migjenit ndaj realitetit të zymtë, ndaj mjerimit, ku ishte zhytur edhe fshati, edhe qyteti shqiptar

[Ma-Origano]

Poezia e Migjenit
Poezia e Migjenit, një poezi novatore, u bë shprehëse e fuqishme e pakënaqësisë ndaj realitetit, e urrejtjes ndaj dhunës dhe shfrytëzimit, ndaj mashtrimit politik, shoqëror dhe hipokrizisë. Duke shpërthyer drejtpërdrejt nga jeta e gjallë ajo pasqyroi botën shqiptare në vitet '30 me protestat, dhembjet, ëndërrat dhe shpresat për të ardhmen.
Vëllimin e tij "Vargjet e lira" (1936) Migjeni e hapte me vjershën "Parathënia e parathënieve" ku shpërthente gëzimi i tij se shekulli ka nisur të çlirohet prej skllavërisë shpirtërore. Lajtmotivi i kësaj vjershe e cila është një sintezë e mendimit revolucionar të Migjenit, është vargu: "Përditë prendojnë Zotat", Njeriu po hipën në majën e fronit, po bëhet zot i jetës, i tokës së tij, i vetvetes dhe nuk do t'u përulet më "idhujve".
Pas kësaj vjershat e veta Migjeni i ka ndarë në gjashtë cikle: "Kangët e ringjalljes", "Kangët e mjerimit", "Kangët e perëndimit", "Kangët më vete", "Kangët e rinisë" dhe "Kangët e fundit".
Në ciklin e parë bëjnë pjesë pesë nga vjershat më të mira të Migjenit. Filli që i bashkon këto vepra, është gëzimi për lindjen e "Njeriut të Ri", prej atyre të varfërve të rritur në mjerim, të cilët janë ngritur në luftëra të reja, që të mos humbin më në lojën e përgjaktë të historisë, të mos jenë më skllevër të titajve të tërbuar, por zot të vetes e të një bote të re, ku njeriu të jetë i lirë dhe askush të mos e shkelë personalitetin e tij. Këto luftëra nuk janë grabitqare e as për të siguruar privilegje të reja, si ato të hershmet, por janë luftëra të reja, siç i quan poeti kryengritës. Në këtë cikël kemi edhe protestën ndaj gjendjes së rëndë të shoqërisë shqiptare, ndaj gjithë forcave konservatore, që e mbajnë në vend atë, dhe shpërthimin e entuziazmit për lindjen e "Njeriut", i cili do ta drejtojë kombin drejt një agimi të ri. Në këtë cikël jeton edhe ideja se vetëm në liri mund të shpërthejnë energjitë dhe aftësitë njerëzore. Në gjithë ndryshimet, përmbysjen e botës së vjetër dhe krijimin e botës së re, poeti njeh si protagoniste rininë. Ajo është më e pastra, më e bukura pjesë e shoqërisë, ku ai var shpresat, besimin për fitoret e ardhme, për triumfin e idealit për një jetë të re:

Rini, thueja kangës ma të bukur që di!
Thueja kangës sate, që të vlon në gji.
Nxirre gëzimin tand, të shpërthejë me vrull.
Mos e freno kangën! Le të marri udhë.
(Kanga e rinisë)

poeti është i bindur se asgjë s'mund ta pengojë më lulëzimin e lirisë, ku do të shpërthejë hovshëm gjithë ato këngë, që ende i flenë në shpirt. Kjo është intuita e poetit, i cili ka aftësinë ta ndjejë i pari rrezen e ngrohtë të Diellit të jetës së re:

Por a do të vijë dita kangët me u zgjue
Apo ndoshta shekujt me ne prapë po tallen
Jo, Jo! Se liria filloi me lulzue
Dhe e ndjej nga Dielli (alegorik) valën

[Ma-Origano]

Problematika, që trajtoi Migjeni në tregimet e në skicat, ishte ajo që trajtohej në publiçistikën dhe në prozën përparimtare të kohës. Ndryshimi qëndron në zbërthimet e thella dhe përgjithësimet e mëdha të Migjenit, në krijimet me një nivel shumë të lartë artistik. Me Migjenin tregimi i realizmit kritik shqiptar njohu kulmin e tij. Tregimet "A don qymyr zotni?", "Studenti në shtëpi", "Të çelën arkapijat", "Historia e njenës nga ato", "Qershijat", "Bukën tonë të përditshme falna sot", në të cilat pasqyrohet jeta e fshatit dhe qytetit shqiptar në problemet më thelbësore dhe dramatike të saj, qëndrojnë përkrah poezisë së tij më të mirë. Migjeni është krijuesi i vetëm i letërsisë sonë të së kaluarës që u shfaq me të njëjtën forcë artistike si në poezi ashtu edhe në prozën e shkurtër. Me tregimin e tij në letërsinë shqiptare motivohet për herë të parë plotësisht në art problemi i shkatërrimit të personalitetit të njeriut në kushtet e një shoqërie despotike. Në tregimet e skicat, ashtu si edhe në poezitë e tij rrihet vazhdimisht ideja se jeta shpirtërore kushtëzohet nga jeta materiale, se vlerat shpirtërore e morale shkatërrohen në kushtet e mjerimit e vuajtjeve të shumta të jetës së shtresave të varfëra. Me dhembje e revoltë ai tregon se si dinjiteti legjendar i malësorit, nderi i malësores, dhe i qytetares së varfër kanë marrë fund në luftën për ekzistencë në vështirësinë për t'i siguruar fëmijës një copë bukë a për ta shpëtuar nga vdekja.
Në krijimtarinë e tij Migjeni shprehu bindjen se përderisa të mos përmbyseshin idhujt e jetës së vjetër, gjithçka, në jetën e qytetit dhe të fshatit do të mbetej në gjendjen ekzistuese, në mjerim dhe varfëri. Në prozën e tij mjerimi, uria, konservatorizmi, patriarkalizmi, degjenerimi, kanë një burim: shtypjen dhe shfrytëzimin, që mbrohen me ligj nga rendi në fuqi. Ky qëndrim ndaj realitetit, i cili ishte një kundërvënie edhe ndaj krijimeve të autorëve konservatorë, jepet nëpërmjet një konflikti të fuqishëm, dramatik. Në këtë prozë kemi një ekuilibrim ndërmjet shpërthimit lirik të emocioneve dhe veprimit dramatik e përdorimit mjeshtëror të fjalës. Ai shkroi me dashuri e pikëllim për ata njerëz, që e shkonin jetën në kthetrat e mjerimit, kurse për shkaktarët e vërtetë të kësaj gjendjeje ai derdhi urrejtjen dhe përbuzjen. Migjeni e trajtoi vesin në prozën e tij si dukuri të një jete që brehej nga kontradiktat e thella dhe jo mbi bazën e instiktit, ndaj ai arriti të sjellë në letërsinë tonë përgjithësime të rëndësishme ideoartistike.
Personazhi i prozës së Migjenit është punëtori i papunë, malësori që i ka harruar hynitë e tij dhe i përgjërohet kokrrës së misrit, nëna që mallëkon pjellën e vet e që detyrohet të shesë vetvehten, e reja dhe i riu të cilëve jeta patriarkale, me ligje e norma mesjetare, u than ndjenjat, shpresat dhe ëndrrat rinore. Në tregimin e tij Migjeni trajtoi problemet më të rëndësishme të kohës dhe u bë shprehës i kontradiktave të saj.
Personazhet e tij janë tipizme të plota të një shtrese të caktuar të shoqërisë së kohës. Ai nuk i përshkruan ato, por i krijon me anë të zbërthimeve të thella psikologjike, nëpërmjet detajeve. Personazheve të tilla si malësorja ("A don qymyr zotni"), Nushi dhe Agla ("Studenti në shtëpi"), ose Bakalli ("Të çelen arkapijet") e Kola ("Bukën tonë të përditshme falna sot"), janë dhënë me forcë të rrallë artistike.
Pjesën më të madhe të krijimtarisë në prozë të Migjenit e zënë skica dhe fejtoni. Në këto krijime të rëndësishme realiteti është pasqyruar me shumë larmi dhe mjeshtëri artistike. Në prozën satirike të tij Migjeni herë kalon në trajtim konkret të problemit të mjerimit, papunësisë, të mohimit të mëshirës kristiane e artit për art. ( Një refren i qytetit tim, Mollë e ndalueme, Në kishë, Luli i vocërr, Zoti të dhashtë, Programi i një reviste, Legjenda e misrit, Bukuria që vret, etj.), herë në trajtim të përgjithshëm në formën e një eseje filozofike të problemeve të dinjitetit të njeriut, të së ardhmes së vendit, të ushtrimit të dhunës për të mposhtur personalitetin e njeriut të thjeshtë etj, (Sokrat i vuejtun apo derr i kënaqun, Ne me Krishtin, Përrallë abisine, Gjysëm ose italian, Mësim gjeografie etj.

[petrol]

Petro Luarasi
O Agron Luka. Ndali shpifjet ndaj veprës së Migjenit dhe Skënder Luarasit!

Të nderuar lexues,
Gjej rastin të shpreh mirënjohjen e thellë ndaj “Forumit Dardania” për mundësinë që na jep të shprehemi dhe të publikojmë Fjalën e Lirë Shqipe kudo në botë.

Hulumtimet mbi Migjenin dhe studjuesin më të njohur të tij, Skënder Luarasin, që njëkohësisht e kishte mik dhe kunat, na detyron që të përballemi me mjaft çështje delikate. Studjuesi Skënder Luarasi i ka kushtuar rëndësi të veçantë paraqitjes me vërtetësi të jetës dhe veprës së Migjenit dhe ka shkruar për peripecitë e botimit dhe të shpalljes së të vërtetës migjeniane, proces i cili është ballafaquar me mjaft pasaktësi dhe spekulime për motive të ndryshme personale e klanore, deri skandale. Ndër to po komentojmë përmbledhurazi skandalin e fundit të manipuluesit Agron Gjovalin Luka.
Ai duke abuzuar me të drejtat demokratike të shprehjes së lirë përçudnon dhe shpif për qëllime poshtërimi me besimin se vetëm kështu “ merr hakun dhe nderon kujtimin e te atit Gjovalin Luka”. Në materialet e publikuara më parë kemi analizuar dhe demaskuar trillimet dhe shpifjet e tij ne shkrime të ndryshme disa vjeçare, të cilat tani së fundmi morën përmasa e një Skandali ku me verbëri dhe egërsi shkelmohen elementet e arësyes dhe nderit.
Prej vitesh e kemi provuar por përkundër neglizhences së organeve të tjera, vetëm gazeta Albania (“Albania”, 22.4.2010, fq.21 nën titullin “Saktësim”) u distancua me dinjitet nga Agron Luka duke shpallur se
“Në datat 15 e 16 prill 2010 janë botuar artikujt e zotit Agron Luka, me tituj redaktorialë‚ “Anonimi misterioz që censuroi Migjenin dhe loja e Enver Hoxhës”, ku thuhet: Sipas përkufizimeve e pikëpamjeve të Skënder Luarasit, më 1957-n, shkruhej se: “Migjeni...i shfrytëzoi modelet e ideologjisë dhe të stilit të Gorkit e Majakovskit” (fq. 11; fq. 33 etj.); ishte “revolucionar internacionalist i vërtetë komunist” (fq. 33); “letërsia e tij ishte me përmbajtje të KONARE-s dhe tërësisht socialiste” (fq. 47); “Migjeni ishte një kontribuues i pajtimit të grupeve komuniste (fq. 48)”; “ishte përkrahës i vendosjes së një regjimi model stalinist edhe në Spanjë”; “Migjeni ishte një dëshmor i luftës nacional-çlirimtare dhe prandaj edhe Partia ia vendosi eshtrat pas kthimit nga Italia në Varrezat e Dëshmorëve”, duke e nderuar me “Urdhrin e Lirisë”, Klasit I, (fq. 32; fq. 44) etj. (Shih, S. Luarasi, “Migjeni, Vepra”, bot. 1957 e ribotim 1961, përgjithësisht, Hyrja, Jeta, Vepra, fq. 5-58.) Ndërsa në artikullin redaktorial “Incesti i Migjenit me Bojkën dhe manipulimi me këtë histori” (Dosja e Migjenit në Muzeun Historik në Shkodër dhe roli i S.Luarasit) i botuar më datën 16 prill, zoti Agron Luka shkruan: “Edhe Dh. Fullanit, pa asnjë lloj pendese, siç edhe mjaft të tjerëve, Skënder Luarasi do ia rregullonte qejfin me një letër spiunimi, që pati si pasojë një internim me urdhër të protektorit, M. Shehu... Dhe ky personalitet, S. Luarasi na quhet e na mbahet si ‘Disident i Vjetër’, si ‘Nderi i Kombit’, akorduar me Dekretin, Nr. 1467 nga Sali Berisha... i cili për vete ishte i katapultuar direkt nga Ramiz Alia...).” Sipas verifikimit të redaksisë, u konstatua se citimet e mësipërme, të marra nga autori i shkrimit, nuk ekzistojnë në librin “Migjeni”, Veprat, botim i vitit 1957 dhe botim i vitit 1961, të përgatitura nga Skënder Luarasi. Pra konstatojmë se kemi të bëjmë me një falsifikim, nga e cila redaksia e gazetës “Albania” distancohet. Gjithashtu, edhe citimi në lidhje me zotin Dh. Fullani është i pavërtetë. Ndiejmë keqardhje që nuk kemi bërë verifikimet përkatëse te personat e prekur në këtë shkrim, duke i kërkuar ndjesë familjes Luarasi.”

Në vend që të kërkonte falje publike, Agron Gjovalin Luka akuzon me shkrimin
“Liria dhe korrektesa e shtypit, përballë ndërhyrjeve redaksionale, çenzurës dhe frikës ndaj zyrtarëve të lartë!” te botuar në sajtin www.shqiperia-etnike.com nr 147
se “denoncimi” ishte një lojë e manipuluar e Petros!
Ai deklaron:
“Me përgjegjësi të plotë civile e penale, unë Agron Luka, deklaroj se, nuk kam kryer asnjë lloj mashtrimi në citimet korrekte.”

Edhe unë po paraqeses me pergjegjesi morale e penale perpara lexuesit të nderuar citimet e denoncuara si mashtrim nga gazeta “Albania” dhe “provat e cituara” që servir Agron Luka.
Citimi kinse i Skënder Luarasit sipas Lukës e pergenjeshtruar nga gazeta “ Albania”
Sipas përkufizimeve e pikëpamjeve të Skënder Luarasit, më 1957-n, shkruhej se: “Migjeni...i shfrytëzoi modelet e ideologjisë dhe të stilit të Gorkit e Majakovskit” (fq. 11; fq. 33 etj.); ishte “revolucionar internacionalist i vërtetë komunist” (fq. 33)
"Prova " e cituar dhe e skanuar sipas Agron Lukes
“Me anën e këtyre gjuhëve botërore (rusishten konkretisht AL) gjatë studimevet, i përvehtësoi Milloshi idetë revolucionare. Gjatë kohës që ndënji në Monastir mundi të lexojë veprat e klasikëve ruse Pushkin, Tolstoi, por veçanërisht ato të krijuesve të realizmit socialist, veprat e Gorkit e të Majakovskit. Gjurmat e këtij edukimi i gjejmë ndër librat e tij, ndër ato të pakta që i shpëtuan prej zjarrit ditën e 22 qershorit 1942…” (f 11, e bot. 1957).
…….
Citimi kinse i Skënder Luarasit sipas Lukës e pergenjeshtruar nga gazeta “ Albania”
“letërsia e Migjenit ishte me përmbajtje të KONARE-s dhe tërësisht socialiste” (f 47 simbas origjinalit të bot. 1957.)
"Prova " e cituar dhe e skanuar sipas Agron Lukes:
“S. Luarasi, ka cituar, A. Stefin dhe sigurisht se, është dakort me të dhe shkon në unison se, Migjeni te “Kangët e Rilindjes” dhe te “Parathanja e Parathanjeve”donte t’i këndonte zgjimit kombëtar, përpjekjeve të popullit për çlirim dhe se ishte orvatë që këto të paraqesnin programin poetik të lëvizjes së çlirimit për përmbajtjen socialiste të të gjithë veprës së tij që ai e ndiqte edhe në jetë. (f 47 etj) Nëqoftëse z. Petro gjen ndonjë lëvizje tjetër (ku e fuste vehten edhe shoku S.L. aso kohe) e cila nuk ishte KONARE (Komiteti Nacional Revolucionar), por si socialiste apo edhe më minimum si social-demokrate, në emëruesin e përbashkët, le ta interpretojë ndryshe…”
.............
Citimi kinse i Skënder Luarasit sipas Lukës e pergenjeshtruar nga gazeta “ Albania”
“Migjeni ishte një kontribues i pajtimit të grupeve komuniste (f 48)

"Prova " e cituar dhe e skanuar sipas Agron Lukes
“S. L. citonte A. Stefin, të cilit Migjeni i kishte pas deklaruar: “Unë për veten teme e quej veprën teme si një kontribut për bashkimin e këtyre rretheve…” (shih në f 47, “rrethet komuniste shqiptare; f 48 grupeve. AL) “
,,,,,,,,,
Citimi kinse i Skënder Luarasit sipas Lukës e pergenjeshtruar nga gazeta “ Albania”
“ishte përkrahës i vendosjes së një regjimi model stalinist edhe në Spanjë”; “Migjeni ishte një dëshmor i luftës nacional-çlirimtare dhe prandaj edhe Partia ia vendosi eshtrat pas kthimit nga Italia në Varrezat e Dëshmorëve”, duke e nderuar me “Urdhrin e Lirisë”, Klasit I, (fq. 32; fq. 44) etj. (Shih, S. Luarasi, “Migjeni, Vepra”, bot. 1957 e ribotim 1961, përgjithësisht, Hyrja, Jeta, Vepra, fq. 5-58.)
"Prova " e cituar dhe e skanuar sipas Agron Lukes:
“f32 në korrelacion me f 44
Fotoskanimi i f 32, nga bot. original i vitit 1957. Hapini sytë e lexojeni edhe “Urdhërin e Lirisë së Kl. I”.
f. 44, Migjeni është një nga luftëtarët më të parë për lirinë e Shqipërisë… Partia dhe Pushteti ia vendosi reliket e fundit - krah për krah me dëshmorët e LNÇL…
Migjeni ishte “ishte përkrahës i vendosjes së një regjimi model popullor sovjetik -stalinist edhe në Spanjë." ( Në këtë paragraf Agron Luka perseri shtrembëron citimin e origjinalit qe nuk e ka fjalinë “ishte përkrahës i vendosjes së një regjimi model popullor sovjetik -stalinist edhe në Spanjë dhe gjithashtu ne vend të citimit jep shpjegime.Shenim i Petro Luarasit)”

"Prova " koment sipas Agron Lukes: duke iu referuar shkrimeve te Andrea Stefit: Citoj: “Simbas fantazisë së Migjenit, përveç shtetit proletar në lindje, po jepte shpresa se po lindte edhe një shtet tjetër i tillë afërsisht n’anën e kundërt (në perëndim AL) të të njajtit kntinent, në Spanjë. ( A. Stefi, “Rreth Gogolit të Migjenit”, Bul.USHT, Seria shk. Shoq. 1955, f 171-172) Këtë interpretim e këtë mikun CORVUS, e citonte dhe e përkrahte S. Luarasi! (Bot. 1957, Hyrje f 5, “Kuptimi i dyfishtë i Gogolit”. Këtë lidhje e sqarim të bashkëngjitur, Red. e Albanias, red. E. Metaj, personalisht e kishte hequr/çensuruar.
.............
Pretendimet sipas Lukës e pergenjeshtruar nga gazeta “ Albania”
“Edhe Dh. Fullanit, pa asnjë lloj pendese, siç edhe mjaft të tjerëve, Skënder Luarasi do ia rregullonte qejfin me një letër spiunimi, që pati si pasojë një internim me urdhër të protektorit, M. Shehu....”

"Prova " koment sipas Agron Lukes e shoqëruar me fotokopje artikujsh të Petro Luarasit

"GSH, Dossier V, 19 prill 2003, f 12-13, “por, u dënua shefi i poezisë, Dhimitër Fullani”…
Gazeta Shqip, 4 dhjetor 2006, f 18-19. Lexojeni letrën që z. S. Luarasi i shkruan shokut Mehmet Shehu, posaçërisht për z. Dhimitër Fullanin, për z. Thanas Leci etj… dhe lexojeni se si z. Petro e kamuflon dhe e përzien me një tjetër letër për familien e Petro Markos, për ikjen në Spanjë etj!
Në Dosjen Migjeni, në MHSh, figuron edhe Diskutimi i Dh. Fullanit… Do vijmë edhe atje o Z. Petro me durim dhe me dokumente, e kam një dokument edhe për atë eveniment.
Nqs z. Dh. Fullani nuk paska pësuar asnjë lloj peripecie nga kjo lloj letre, atëhere i kërkoj falje familes Fullani, edhe pse unë nuk kam asnjë pikë faji në këtë mes. (Këtu kopjon fjalët e Shvejkut” Ç’faj kam unë për veprimet e mia”. Shënim i Petro Luarasit)
“Disidenti” dhe “Nderi i Kombit”, Skënder Luarasi ka përgojuar me letra e me epitete te Enver Hoxha e te Mehmet Shehu, një seri njerëzish e intelektualësh si F. Paçrami, M. Ndoja, Dh. S. Shuteriqi, S. Prifti, V. Bala, F. Gjata, D. Siliqi, Sh. Musaraj etj… ndër ta disa herë edhe babanë tim.
http://www.shqiperia-etnike.com/she147/she147shqip.htm

Petro Luarasi
Sqarim per mashtrimin e Agron Lukes me “internimin” e Dhimiter Fullanit,
- Dhimiter Fullani dihet qe nuk eshte internuar ndonjehere
- Letrat e Skender Luarasit te botuara nga une ne shtyp nuk kane te bejne fare me “internimin” e Z.Dhimitër Fullani, as qe permendet emer, por me pafajësinë e Petro Markos.
- Familja Fullani apo te tjere shkrimtare e dine mire qe Dhimiter Fullani thjesht u hoq si pergjegjes botimi per aresye te tjera, por nuk eshte denuar kurre politikisht, aq me pak nga ndonje ankese e Skender Luarasit ndaj tij. Ky eshte trillimi i rradhes i Agron Lukes duke komentuar sipas hamendjes se tij shkrimet e mia nder vite.
- Skënder Luarasi vërtet ka kritikuar mjaft shkrimtarë e zyrtarë për cështje me karakter historiko-letrar, por kurre nuk ka ka bere padi, apo te jene marre ne reference nga hetuesia si denoncues ne proces gjyqesor ( si spekulon Agron Luka perkatesisht ndaj intelektualeve F. Paçrami, M. Ndoja, Dh. S. Shuteriqi, S. Prifti, V. Bala, F. Gjata, D. Siliqi, Sh. Musaraj, Dh.Fullani apo babait te tij Gjovalin Luka)
Nga sa u deshmua me fakte e prova, duke u bazuar edhe tek pretendimet “prova” te Agron Lukës, kuptohet qarte që të ashtuquajtura "citime" të Skënder Luarasit “ si të marra nga botimet e” Migjenit” të viteve 1957 e 1961 nuk gjenden në origjinal.
Dihet nga cdo njeri normal si dhe shpjegohet nga fjalori i gjuhes shqipe qe citim (fjale mes thonjezave) d.m.th. “me dhene fjale per fjale nje pjese te shkurter nga ndonje veper ose shkrim i ndonje autori” . A nuk e di Agron Luka këtë gjë elementare!?
A ka ndonje njeri qe mund te deshmoje qe ne kete rast Agron Lukia ka cituar vertet Skender Luarasin dhe se gazetat “Albania” dhe “Shqip” nuk kane pasur te drejte qe e kane denoncuar manipulimin me “citimet’ e manipuluara të tij?!
Në këto rrethana deklarata e tij "Me përgjegjësi të plotë civile e penale une Agron Luka, deklaroj se, nuk kam kryer asnjë lloj mashtrimi në citimet korrekte” përbën një skandal mediatik që tregon se deri ku shkon papergjegjshmeria e Agron Lukes! të cilit i janë botuar shumë shkrime.
Shprehim keqardhje qe redaksia e medias Shqiperia etnike nuk ia kontrolloi paraprakisht materialin qe i botoi Agron Lukes, meqe eshte anetar i redaksise dhe pergjegjes per sferen “hulumtime” .

Përfundimisht ritheksoj se Agron Gjovalin Luka përfaqëson një specie të rrallë për qytetin e traditave tregtare e kulturore. Rënkon Shkodra se në diktaturë tregtarët e mendimtarët ia vranë e sakatosën, në burgje, internime e çmendina, ndaj edhe media ia përzgjidh leshkon si ikonë të gjallë të persekutimit dhe shenjtërimit të fjalës së lire! Të reklamosh banalitetet e Agron Lukës si kryevepra të pjekurisë është mëkat i madh ndaj paraardhësve dhe pasardhësve të inteligjencës shkodrane!!!

[petrol]

Skënder Luarasi

Takimet e mia me Migjenin
(1) Ky artikull është shkruar me rastin e 50-vjetorit të lindjes së Migjenit në gazetën Drita,24 shtator 1961 Shën. i red.P.L..

Kur kujtoj Migjenin, më hipën mallëngjimi e kam një peng në zemër. Shumë të tjerë e njohën Migjenin vetëm përmes veprës, kurse mua një rast i mbarë ma solli ta njoh edhe personalisht, kur më transferuan në gjimnazin e Shkodrës, në vjeshtë 1934...
Me Migjenin u njoha në këto rrethana: Qe e diela ime e parë në Shkodër. Kur dola në mëngjes nga zyra e konviktit që të piqesha me një nga miqtë e mi shkodranë që nuk ishin ‘’të fesë sonë‘’,vura re kujdestarin e konvektit tek po i ndante nxënësit dysh. E pyeta se ç’po bënte, dhe më tha se ata në radhë do t’i shpinte në kishë.
‘’Po të tjerët?’’e pyeta
‘’Janë muhamedanë‘’, m’u përgjegj.
Ndërkohë miku im erdhi dhe dolëm të shëtisnim; kur iu afruam kafe ''Parkut'', ndaloi te rruga kryq, ku po afrohej një djalosh e më foli:’’Do të të njoh me një koleg të ri, mësues në Vrakë, shumë i mirë…ortodoks’’.
U prezantuam.Ndonëse të posanjohur, vetë takimi u bë në mënyrë të tillë që na dha temën e bisedës.Unë, i indinjuar nga një atmosferë e këtillë fanatike, i tregova mikut të ri ç'ë kishte ngjarë në oborr të konviktit dhe i thashë se e para punë që duhet të bëjnë arsimtarët në Shodër ish ta shkulnin nga rrënjët kulçedrën e fanatizmit. Migjeni buzagaz më tha se unë sapo kisha filluar dhe se do të më jepej rasti të njihesha më mirë me këtë përbindësh.
Takimi im i parë me Migjenin ish i shkurtër; po më gëzoi, se gjeta në këtë djalosh një njeri që qëndronte përmbi dasitë fetare. Më vonë u binda se Migjeni kish të drejtë që përbindëshi mund të rrëzohej vetëm me goditje të fuqishme si ato që dha Migjeni vetë!
Këtë ditë e dëgjova për të parën herë emrin e vërtetë të Migjenit, por edhe pseudonimi i tij po këtë ditë nisi të më bëhej më familjar. Qoftë për antipatine që kisha për ‘’Illyrinë‘’si organ pro-fashist dhe nuk e lexoja veçse për kuriozitet, qoftë edhe për mosbesimin tim se në atë kohë mund të dilte ndonjë pendë me vlerë, as ato pak shkrime të Migjenit nuk i kisha lexuar me ndonjë interes të veçantë. Ky interes m’u zgjua kur u njoha me vetë autorin e tyre dhe lexova: ’’Të lindet njeriu’’ dhe sidomos ‘’Këngët e rinisë‘’. Thashë: ’’Prej një njeriu me moral të madh ,siç është Migjeni,edhe poezia e tij vetë duhet të jetë e madhe’’.
Herën e dytë u poqa me Migjenin në shtëpinë e dajeshës së tij, Ujnës. Ndërsa kolegu im, me të cilin vajta për vizitë, seç kish të rregullonte me të birin e saj, Migjeni dhe unë ramë në bisedë për shkollën. Edhe kjo qe një temë e rëndësishme, se kish ardhur koha kur duheshin peshuar frutat e para të shkollës laike. Shumëkush u gënjye me tragji-komedinë e shtetëzimit të shkollave nga shpresa se në trollin e shkollës kombëtare do të arrihej bashkimi i popullit shqiptar.Por frutat dolën të hidhura!
Këtë dështim e kishte ndjerë thellë Migjeni. Ai njihte mirë gjëndjen e fillores, prandaj u interesua të dijë përshtypjet e mia mbi brendinë e programit të shkollës së mesme; mbi karakterin e edukatës që merrnin nxënësit. Unë s’isha aspak entuziast me punën e shkollës, andaj s’gjeta veçse fjalë të këqia për të. I thashë se mendjen ua dërgojmë nxënësve në klasiçizëm për të mësuar gjëra që s’u duhen dhe lëmë pa mësuar gjëra që u duhen në jetë...
Po nga kjo bisedë me Migjenin pata një përshtypje akoma më të madhe kur vura re se atë e interesonte shkolla, para së gjithash, nga pikëpamja se me ç’ideale shoqërore mbruheshin nxënësit shqiptarë.Tani nuk më kujtohen pikë për pikë fjalët e tij, po di se Migjeni m’u imponua me idetë e tij fisnike, me idealin e përparuar, me pikëpamjet e larta politike, me dashurinë e tij të madhe për njerinë.
Këtë konstatim e kanë shprehur edhe të tjerë. Një vajzë që e pati njohur mirë Migjenin që nga shkolla e studimeve të mesme, (Bojka Nikolla, shënim i red. P.L) e shfaqi admirimin e saj për poetin, në një letër ngushëllimi ,që i dërgoi motrës së tij Ollgës, më 4.9.1938,duke bërë këtë sintezë të njeriut moral-madh e të njeriut poet, në Migjenin:
‘’E dashur Ollgë;e di se je fatkeqe për këtë humbje të madhe, po të lutem të mendosh për ata që, pas tij, i don më shumë; dhe të jenë ata ngushëllimi dhe qëllimi i jetës sate. Sepse’’Dashuria e madhe për njerëzit’’ka qënë qëllimi i Mirkos sonë të dashur; ti e din këtë dhe do ta dijë gjithë bota; dhe ai do të jetojë gjithmonë në kujtimet tona me veprën e tij’’.
Në këtë takim të dytë folëm edhe për poezinë. Prapë këtu kuptova se ç’qëllim serioz mbante Migjeni ndaj artit; kuptova se ato që shkruante ai nuk ishin si bejtet që thurin njerëzit kur s’kanë ç’bëjnë dhe duan të dëfrehen, po ishin mjaltë e mbledhur për të ushqyer një popull.Sado pak, këtë e pohon edhe rrëfimi i Ujnës ,e cila më tregoi:
- Milloshi mbante letër e lapës pranë shtratit,në dhomën ku flinte.Shpesh herë ajo kish vënë re se i nipi ngrihej natën në shtrat,dhe ashtu në terrët, shkruante mendimet që i vinin në mend.
Një herë tjetër Migjeni më erdhi për një vizitë në konvikt .Ai më mbyti me pyetje: ”Ç’janë këta konviktorë? Nga vijnë? Fshatarë janë apo qytetarë? A vijnë prindërit t’i shohin? A kanë banjë në konvikt? Po rroba, këpucë, sapun,furçë dhëmbësh? A sillen mirë me njëri-tjetrin, a gënjejnë, a vjedhin. A thonë të vërtetën? A i ndajnë edhe tani pas fesë ,t’i shpijen në kishë? A lexojnë e ç’lexojnë? A i këndojnë këngët e vendit të tyre me qejf, a qeshin, a janë të gëzuar?
Migjenin e preokuponte shumë si përgatiteshin nxënësit në shkollë. Sa prekej kur i flisja për mungesat, sa shqetësohej për fatin e nxënësve të varfër, të dalë nga gjiri i popullit! Dhe çfarë zemërimi e kapte kur i tregoja sa të zbrazur ishin tekstet, sa punë të keqe bënin disa pedagogë prapanikë! Dhe ai
i aprovonte këto dhe vuante.Nuk ishte e rastit që disa nga këta konviktorë, që kishin zënë dorë me Migjenin, i kishin dëgjuar këshillat e tij: Emin Duraku, Hajdar Dushi, Nazmi Rrushiti, Bardhok Biba, e sa e sa të tjerë, bënë edhe jetën fli për një atdhe të lumtur shqiptar…
Serioziteti dhe dëshira për punë qenë cilësitë themelore të poetit tonë me talent të madh. Ai rallë shkonte në kafenera; dhe kur shkonte vinte në ‘’Vatra’’, pronari i së cilës qe një katolik, por klientat, në shumicë ishin punëtorë muhamedanë e ortodoksë. Nga që mbyllej në shtëpi dhe punonte, ndër intelektualët,e sidomos ndër profesorët, qe përhapur ideja sikur Migjeni ish i vetmuar dhe madje pesimist. Po s’ka mendim më të gabuar se këtë! Njerëzit që përpiqen të gjejnë udhë të reja drejt idealeve të larta nuk mund të jenë kurrë pesimistë.
Migjeni nuk ish i vetmuar, as optimist i marrë, as pesimist i mbytur në zi. Ai qe njeri i përmbajtur, zot i vehtes, i arsyes. Mendonte para se të fliste dhe fliste pak e me vënd.
Për ato pak që shkroi, Migjeni punoi shumë.Punoi që ta shkrinte personalitetin e tij burrëror në fjalën e tij të fuqishme. Në një kohë kur sundonte tirania e gjaktë, ’’Vargjet e lira’’ pushtuan dhe gëzuan zemrën e të gjithë rinisë shqiptare.
‘’Vargjet e lira’’ ma pushtuan dhe ma gëzuan zemrën edhe mua,që isha dhjetë vjet më ‘’ i vjetër’’ se Migjeni. Në Shkodër, në shoqëri të Migjenit, u rrita edhe unë me idealet e tij. Prandaj, kur në dhjetor 1935 më lajmëruan transferimin për në Tiranë, më erdhi keq që po linja Shkodrën, që e kam dashur fort, por edhe se do të ndahesha nga Migjeni.
Më parë se t’i linim shëndenë njëri-tjetrit, Migjeni dhe unë bëmë një shëtitje në fushën e Shtojt. Tani që Migjeni më ish imponuar si personalitet i fortë, si talent i fuqishëm, u bëra një nga admiruesit më të zjarrtë të poetit. Këtu për herë të parë ia shfaqa mendimin tim të fundit për vlerën e madhe të veprës së tij dhe e këshillova t’i mblidhte poezitë nga revistat e ndryshme dhe t’i botonte. Dhe Migjeni ma pranoi idenë.(2)
(2)Shihni: letra e Migjenit dt. 12.1.1936 dërguar Skënder Luarasit.
Unë diçka bëra që ta plotësoja zotimin që i dhashë.(3)
(3) Shihni me poshte "Historiku i botimit të ‘’Vargje të lira’’ dhe vepres se Migjenit,
Ndoshta mund të kisha bërë më shumë;por rrethanat nganjëherë na pengojnë edhe në dëshirat tona më të zjarrta.Sidoqoftë, në atë kohë ‘’Vargjet e lira’’ shkuan në shtyp dhe fatbardhësisht disa ekzemplarë i shpëtuan censurës e ranë në duar të rinjsh,që i daktilografuan në qindra kopje.
Kjo përpjekje nga ana ime për të botuar ‘’Vargjet e lira’’më 1936 më jep sot një farë ngushëllimi dhe më qetëson,sado pak vetëdijen.Dhe gëzohem kur mendoj se kam qënë miku i poetit shqiptar që na nderon kombin në sy të gjithë botës
------------------

(2) Dhe Migjeni ma pranoi idenë... Ky pohim i Skender Luarasit shpjegohet nga letra

e Migjenit drejtuar Skënder Luarasit, Shkodër, më 12.1.1936 8Shen. i red. P.L.)

Zotni Luarasi,

Ma parë dëshëroj që të Ju gjejë kjo letër të kënaqun në çdo pikëpamje-mbasi e që e dij mirfilli se çdo me thanë i pakënaqun në të gjitha pikëpamjet.E dyta-Unë jam gati t'i lëshoj në shtyp kangët e mija. Tue qenë se Ju, kur ishit këtu, më premtuet se do ta merrni përsipër me folë me ndoj botonjës, si për shembull me Gutembergun, unë tashi po Ju kujtoj at gja tue Ju thanë se jam gati. Dhe Ju pata thanë se të holla nuk kam (këtë Ju përsërita që ta dinitë regulloheni në bashkëfjalim me botonjësin). Vjersha janë 35 copë. Mbas mendimit tim, po qe se asht formati i librit 20x13.-si dëshëroj unë-vjershat mund të shtypen në 90 faqe. Kjo barrë, që po Jua ngarkoj, asht e vetëdëshrueme nga ana e Juej, e unë do të Ju jem mirënjohtës dhe në rasë mossuksesi në këtë punë. Por, Ju lutem, të më lajmëroni përfundimin e bashkëfjalimit që të dij të rregullohem.
Dëgjova se keni qënë n' Austri, për çashtje… ma mirë mos ta thom, se ndoshta mund të gabohem. A kish ndryshue Vjena, o njerzët? Por besoj se ma tepër keni ndryshue Ju se Vjena.

Ju lutem për gjegje.

Të fala dhe nderime

M.Nikolla

Adresa: Millosh Nikolla

Shkolla "28 Nënduer"

Sh.

P.S: Po qe se takoheni me z.Llupin, shefin, Ju lutem t'i thoni se tash ma nuk më duhet transferimi për Pukë.

M.

(3) "Nè kujtimet e tij Skènder Luarasi ka shkruare se si nuk mundi t’ia botoj “Vargjet e Lira” më 1936, para se të nisej për në Spanjë.
‘’Kam qënë kundërshtar me grupin e ‘Ilyrisë‘’, por flisja me Ismet Toton. Këtij i thashë një ditë:’’Përse nuk i shtypni në libër vargjet e Migjenit?…
‘’Mirë thua’’, mu përgjegj.
Pastaj bisedova edhe me Migjenin. Po vetë u transferova nga Shkodra dhe shkova edhe nja dy muaj në Vjenë për punën e disertacionit tim. Kur u ktheva, Migjeni ma kujtoj porosinë (letra e datës 12.1. 1936 ) dhe më dha dorëshkrimet të cilat ia dorëzova shtypshkronjës’’Gutemberg’’ me një kapar të vogël.
Ndërkaq punët u bënë per mua, keq e mos më keq, erdhi kabineti i Koço Kotës, dhe ‘’Vargjet e Lira’’ u ndaluan të qarkullonin. Vetë që e kisha marrë përsipër botimin e ‘’Vargjeve të Lira’’, u largova për në Spanjë … Korrekturat dërgoheshin me postë në Shkodër, në shkollën ‘’28 Nëntori’’.
(Pohojme faktin qè Skènder Luarasi njihej mirè me Gjergj Kokoshin, drejtor ne Ministrine e Arsimit dhe ia besoi atij ndjekjen e procedurave tè botimit tè "Vargjeve tè lira". Ky fakt nuk èshtè pèrmendur nè diskutime e shkrime pasi Gjegj Kokoshi qe i dènuar politik nga diktatura..Shen. i red. P.L)

[petrol]

Skender Luarasi

Botimi i veprës së Migjenit

Kur kujtoj Migjenin, e kam një peng në zemër dhe me mallëngjim kujtoj si nuk munda t’ia botoj “Vargjet e Lira” më 1936, para se të nisesha për në Spanjë. Kur u riatdhesova, qëllimi im më i rëndësishëm në lëmin letrar qe njohja me trashëgiminë letrare të Migjenit dhe botimi i plotë i saj. Deri në vitin 1948, i ndihmuar edhe nga rasa, arrita të mbledh gjithë krijimtarinë e Migjenit në prozë e poezi. Pjesa më interesante e përmbledhjes do të ishin novelat e panjohura që më pati dorëzuar ime shoqe, motra e Migjenit, Olga. Pata përgatitur edhe një biografi të tij, rreth 100 faqesh, të pasuruara me plot fotografi dhe faksimile. Për t’a bërë sa më të pasur desha të vija edhe në Jugosllavi: Në Ulqin banonte një kushërira e parë e tij, në Tivar motra më e madhe, në Beograd një kushërira e parë nga e ëma... Por, pasi nuk m'u mundësua, u kënaqa me burimet në Shqipëri.
Megjithëse isha një nga themeluesit e Lidhjes së Shkrimtarëve, shkoja atje rrallë e tek më të shumtën e rasteve kur kishte nevojë të ngutshme kryesia apo interes personal sekretari i saj, Dh. Sh. Një ditë vajta në Komitet dhe e pyeta sekretarin në kishin interes të botonin jetën dhe veprën e Migjenit, me shtatë novela ende të panjohura, në rastin e shënuar të10-vjetorit të vdekjes. “Por...Shtatë novela të panjohura? Vërtet?’’ Dhe kështu ia dorëzova të daktilografuar materialin, veprën e Migjenit, poezi e prozë dhe biografinë njëqind faqe me foto e faksimile. Lajmi për gjetjen e shtatë novelave (më poshtë shpjegohet që janë gjashtë novela të plota e dy të papërfunduara që u bashkuan në një. Shën. i P. L) të panjohura të Migjenit bëri bujë dhe të gjithë prisnin të botoheshin sa më parë por krijuan edhe nakar në disa nga shkrimtarët ziliqarë të së 30-ës! Dashamirët u gëzuan ndërkohë vura re se në atë komitet kishte njerëz që do të donin të mos i përmendej emri kurrë Migjenit Përmbledhja që dorëzova u botua e copëzuar. Dh. Sh. e M. N. botuan shumë nga poezitë e novelat e Migjenit (bashkë me dy nga të rejat, të pabotuara më parë) në organin e Lidhjes së Shkrimtarëve ‘’Literatura jonë’’, me shënimin sikur t’i kishin zbuluar ata.
Ndërsa materialin e plotë të mbledhur prej meje, Kryesia e Lidhjes, për fat të keq, gjetën e ia dorëzuan Gjovalin Lukës duke na futur në sherr... Asaj kohe, ndër të plotfuqishmit në radhët e intelektualëve qe edhe sekretari i shoqatës Shqipëri-Bashkimi Sovjetik, Gjovalin Luka, i cili sillej mirë me mua. Kudo që të haseshim, më respektonte dhe shpesh më ftonte të merrja pjesë në aktivitetet e asaj shoqate...
Në beharin e vitit 1953 mora vesh se punimi im mbi Migjenin ishte çuar në shtyp nën redaktimin e Gj. Lukës. Protestova duke i dërguar letrën e mëposhtme Drejtorisë së Arsimit e të Kulturës në Komitetin Qendror, ku drejtonte Fatmir Gjata. ( shih letrën, më poshtë, - shën. Red.).

Letra
Drejtorisë s’Arsimit e të Kulturës, Tiranë
Mbi botimin e veprave të Migjenit
Në gusht 1948 i dorëzova Komitetit të Lidhjes së Shkrimtarëve: 1) Vargjet e Lira, të plotësuara me këngët e censuruara më 1948; 2) Koleksionin e Novelave, gati për t’i shtypur; 3) Refrenin e Qytetit të Veriut, tetë novela të pabotuara, të cilat i pata daktilografuar prej manuskriptit dhe bërë gati për botim. Më 1948, me rastin e 10-vjetorit të vdekjes së Migjenit, iu afrova Lidhjes për botimin e këtyre veprave. Tani Lidhja i vuri vetë në shtyp, për15-vjetorin e vdekjes së Migjenit. Kjo është punë e mirë; po do të ishte më mirë sikur komisioni i Lidhjes, më parë, të merrej vesh me familjen e Migjenit dhe me atë që ia vuri në dispozicion materialin që botohet. Kur radhën e fundit e bisedova çështjen me nënkryetarin Sh. M., ky më tregoi udhën e gjyqit. Unë nuk dua të shpie emrin e Migjenit nëpër gjyqe, prandaj ju lutem juve të ndërhyni pranë Komitetit të Lidhjes dhe t’a bëni t’i respektojë të drejtat morale dhe materiale të familjes së Migjenit. Me nderime Tiranë, më 11.VII.1953
(Skënder Luarasi)
Adresa: Pranë Institutit të Shkencave
(Shënim: identitetet janë zëvendësuar me iniciale nga red. P.Luarasi)

Por më 1954 Gjovalin Luka u lejua që ta botojë veprën e Migjenit, me plot gabime dhe pa shënuar asnjë fjalë mirënjohje për mundimin e të tjerëve. Me këtë botim të veprës së Migjenit nga Gjovalin Luka, nuk më indinjoi aq shumë përvetësimi i punës sime sesa mungesat e shumta në formë dhe gabimet ortografike, me shtrembërimet ''e çuditshme'' ndaj origjinalit. Bije fjala, novelës së panjohur ''Studenti në shtëpi'' që mbaronte me frazën ''ofendonjëse'': ''Prandaj, shoqni , hiqi bregashet'' i qe shtrembëruar kuptimi në “hiqe maskën”(!)


Ndaj protestova ashpër.

Kritika e Skënder Luarasit

Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve, këto ditë botoi librin: “Migjeni – Vepra”, mbledhë e shpjegue nga Gjovalin Luka; Tirazhi 4000 copë, shtypur në Stabilimentin “Mihal Duri”, Tiranë. Ka një fotografi të poetit, një shënim të shkurtër mbi përmbajtjen dhe një koment në fund të faqes për çdo copë letrare. Në fakt, ky vëllim pushton lëndën që Skënder Luarasi ja pat dorëzuar për botim Komitetit Drejtonjës të Lidhjes së Shkrimtarëve në Gusht 1948 që të botohej me rastin e 10-vjetorit të vdekjes së Migjenit: 1)Vargjet e Lira, të plotësuara me këngët e censuruara më 1944; 2) Novelat e shkurtra, të mbledhura prej Skënder Luarasit nga revistat e ndryshme dhe të botuara në‘’Literatura Jonë‘’ në Gusht 1948 dhe 3) Refreni i Qytetit të Veriut, tetë novela (nga të cilat dy të pa mbaruara). (Këto dy copëza u bashkuan në një ndaj flitet vende-vende nga S. Luarasi here për shtatë novela të zbuluara dhe herë tetë. Shën. i P.L) të pa botuara gjer dje, dhe që i ruan në dorëshkrim familja e poetit. Gjovalin Luka nuk i ka dalluar novelat e shkurtra prej novelave “Refreni i Qytetit të Veriut” por i ka përzier dhe u ka vënë nëntitullin ‘’Skica dhe tregime’’. Që në krye del pyetja: A kemi të drejtë t’a botojmë të ndryshuar një vepër posthume? Disa janë të mendjes se po. “Migjeni”, - thonë ata, - “si i ri që qe, nuk qe dhe aq i arrirë në gjuhën e tij të pasur”. E pra, të metat e vogla që ka duhen ndrequr. Këtë pikëpamje, si duket, Gjovalin Luka e ka pranuar dhe është përpjekur ta zbatonjë në veprën e Migjenit. Dhe kështu ngjet që në novelat që dalin sot në dritë për të parën herë, nëpër 32 faqe (f. 128-160), hasim jo më pak se 500 ndryshime prej origjinalit, të cilët do të kërkonin 15 faqe të tjera për t’i vënë në “Ndreqje gabimesh”. Po të çfarë natyre janë këto ndryshime? Me ndihmën e dorëshkrimit të Migjenit, ato më kryesoret po i kthejmë në formën origjinale të tyre: “Studenti në shtëpi”, novela e renditur e para në dorëshkrimin e Migjenit, është xhalavitur më keq nga të gjitha. Në 11 faqe përmbi 200 gabime. Nuk është punë pikësimesh, ndonëse edhe pikësimet kanë edhe ata vendin e tyre dhe lozin një rol të rëndësishëm në shprehjen e naltësuar të një poeti. Porse, në këtë novelë, ajo që ja heq të gjithë forcën kuptimit të saj është ndryshimi që ka pësuar fjalia urdhërore fare e fundit: Hiqi bregashet (Hiqe maskën). Me sentencën e fundit, poeti nuk dënon shoqërinë feudale e borgjeze vetëm për hipokrizinë e saj: poeti e padit për diçka natyrale, që as nuk varet prej vullnetit të mire ose të keq të klasës; e padit pazotësinë e saj t’i japë njerëzimit gjëkafshë të dobishme për të ardhmen, se i kanë shterur aftësitë pjellore; e padit për shterpësinë e saj; dhe që t’ia njohë bota këtë impotencë, megjithëse e ofendon rëndë feudalizmin dhe borgjezinë shkodrane, i thotë: “Hiqi bregashet”.
“Të çelen arkapijat”, e dyta novelë në dorëshkrimin e Migjenit, ka vetëm tre omisione fjalësh dhe më pak gabime se cilado nga të tjerat e botuara. Në faqe 152: dhe prandvera që aqë pritej, erdhi dhe po kalon si një udhtare (ushtar) pa randësi.

“Historia e njenës nga ato”, e treta, në origjinal ka dy omisione fjalësh: njëra pas fjalisë: Sa të bukur ike sytëi fliste djaloshi. f.158: Ajo heshtte sa të bukur e ke këtë (mungojnë) dhe tjetra, në po këtë faqe, pas fjalisë: Praj, more vagabond Një kapardisje n’intimitetpo e cila fjali mund të jetë lënë jashtëpër natyralizmin e fjalisë se në literaturën tonë s’ekemi kapërxyer akoma kufinë e realizmit ndoshta. Në faqen 158: si një koprac, ajo grumbuloi (qëgrumbullon); f.159: me një za në mes të vajit e tëshamjes (të vajit dhe fshamjes) Ja disa trajta të Migjenit që janë ndryshuar: nuk ju a (ndryshuar në: ua, për personin e dytë shumës) qethesapi; Një (nji), shpresë (shpnesë), do (do të, kam me), ynë (i ynë, i jonë), netë (net), ditë (dit), msheftaz (msheftas), sillte (sjelltë), në grykë (ndrykë), dritore (dritare), mori (muer), mezi (memzi), shum (shumë -si ndajfolje), munda (mujta), shokët e mij (shokët e mijë), përgatitur (pregatitur), të soçme (tësotshme), do të dojnë (do të donë), as i bje në sy (ass’i bje në sy), dilshin (i delshin) gjithë këto trajta e shumë të tjera të përdorura drejt prej Migjenit që janë ndryshuar pa ndonjë kriter dhe janë “përdhunuar” në botimin e tashëm, dëshmojnë se Migjeni më 1935 ka patur kuptim më të drejtë për gjuhën shqipe se shumë shkrimtarë shqiptarë më 1954, megjithëse Migjeni i bëri mësimet në shkollë të huaj, larg atdheut, ndër tëhuaj dhe pa asnjë rast të merrej me letërsinë gjer më 1933. Prej këtyre krahasimeve, më duket, del e qartë se nuk është e vërtetë që “Migjeni, si i ri që qe, nuk qe dhe kaq i arrirë në gjuhën e tij të pasur”. Jo vetëm në mendimin, por edhe në formën me të cilën e vesh mendimin, Migjeni është më i përparuari nga të gjithë shkrimtarët shkodranë bashkëkohas, me tendencën e tij centripetale në lëmën e gjuhës shqipe. Natyrisht, ka pasur edhe Migjeni anën e gabuar në gjuhë, sidomos në përdorimin esolicizmave; për shembull: i ati kishte fituar do rudha në ball; pa farë turpit, tri vjet, i ati të presin ndihmën e të birit, Ageja e shikojte; sikur ndollet ndokush n’agoni të vdekjes; çaste radha. Porse këto gabime i kuptojmë lehtë kur mendojmë se Novelat në fjalë poeti vetëm se i kishte hedhur në koncept. Kur shkoi në Itali i mori me vete që me nge t’i rishikonte e t’i ndreqte. Se autori vetë e ka këtë të drejtë, të drejtën t’i rishqyrtojë dorëshkrimet e tij, po ne nuk kemi asnjë të drejtë t’ja botojmë të ndryshuara. Ne duhet t’a ruajmë e t’a nderojmë trashëgimin e tij pa rezervë që ashtu edhe të mundimtë gjurmojmë zhvillimin e Migjenit në gjithë fazat e ndryshme si shkrimtar e si mendimtar. Pas këtij shqyrtimi të shpejtë të “Novelave” të cilat Migjeni i pati shënuar me datën “në Shkodër 31-I-1936” dhe në botimin e të cilave pasqyrohet pakujdesia e redaktorit për t’i paraqitur publikut një botim të përshtatshëm të poetit tonë të adhuruar, dua të shënoj edhe nja dy mungesa të përgjithshme në këtë “Vepër”. Përveç një botimi estetikisht të lartë, të mbështetur në një përpikmëri shkencore dhe në një ndarje metodike të materialit, lexonjësit shqiptarë prisnin edhe diçka tjetër në këtë botim: një tirazh më të madh, ndonjë fotografi të re të poetit djalosh, një hyrje dhe një skicë biografike të tij. Së paku t’ishin shënuar në rrëzë të fotografisë datat kardinale të poetit. Zoti Gjovalin Luka, që mori përsipër të redaktonte materialin e mbledhur nga tjetërkush dhe nuk pati mirësinë të shënonjë asnjë fije mirënjohjeje për mundimin e të tjerëve, e ka pasur për detyrë të superonte çdo punë të bërë gjer më tani mbi “Veprën” e Migjenit. Gjovalin Luka i ka pasur të gjitha mundësitë ta plotësonte këtë detyrë: ka pasur gjithë materialin e poetit të ruajtur në bibliotekën dhe në arkivin e Institutit të Shkencave; gjithë ato reçensione e kritika e referate e biseda e konferenca që janë botuar për kujtimin e poetit; ka pasur në dispozicion të tij anthologjitë, dorëshkrimet, librarinë, korespondencën, fotografitë e dorëshkrimet e Migjenit të ekspozuara në rastin e datave përkujtimore të poetit. Por ç’u bë, u bë. Dhe më mirë që tirazhi është i unjt: 4000 ekzemplarë të “Veprës” do të çduken në katër javë e sipër. Dhe atëherë do të ndjehet nevoja për një edicion të ri të poetit, të plotë, të drejtë, të denjë për Migjenin; ky edicion i përgatitur me kujdesin më të madh duhet të pushtonjë një Hyrje, Biografinë e Migjenit, korespondencën e tij, ndonjë fac-simile dhe gjithë ato copra dorëshkrimi që shpëtuan nga humbja dhe nuk janë vënë në shtyp gjer tani. Vepra e Migjenit e “këngëtarit me gjakun kryengritës” që na la për trashëgim “Vargje të Lira”, duhet të zërë një vend të merituar në historinë e përpjekjeve të popullit shqiptar për liri, kulturë e begati.
Skënder Luarasi Tiranë, më 2 prill 1954 (Kjo kritikë është dhënë me shkurtime të shembujve për ndreqje gabimi. Shënim i P. L)

Ndërkohë në Drejtorinë e Kulturës e të Arsimit në Komitetin Qendror u shqyrtua përsëri çështja e botimit të veprës së Migjenit, të punuar nga unë dhe m’u njoh e drejta. Me gjithë kundërshtimin e disa zyrtarëve të lartë, më 1956 u botua vepra e Migjenit që i pata dorëzuar Lidhjes së Shkrimtarëve për botim që më 1948, me 223 faqe dhe tirazh 6000 kopje. (Por edhe në këtë botim u “krasitën” nga censura rreth 12 faqe daktilografike nga jeta e Migjenit. Shën. i P.L.)

Parathënie e veprës ‘’Migjeni’’ të Skënder Luarasit , botim i vitit 1957 dhe 1961.

Me rastin e 10-vjetorit të vdekjes së Migjenit “Literatura jonë”, gusht 1948, botoi 16 copë nga novelëzat e tij, nga të 22 novelat të botuara në shtyp gjer atëhere. Në gusht 1953, me rastin e pesëmbëdhjetë vjetorit të vdekjes së Migjenit, prapë “Literatura jonë” botoi dy nga të tetë prozat e panjohura të autorit, të ruajtura prej familjes së tij “Të çelen arkapijat” dhe “Studenti në shtëpi”.
Më 1954, Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve botoi librin “Migjeni – Vepra” - mbledhë dhe shpjegue nga Gjovalin Luka; me një fotografi të poetit, një shënim të shkurtër gjysëm faqe në fillim mbi përmbajtjen, dhe ndonjë koment në fund të faqes për çdo copë letrare. Në fakt, ky vëllim pushton pjesën më të madhe të lëndës që Skënder Luarasi ja pati dorëzuar për botim komitetit drejtonjës të Lidhjes së shkrimtarëve në gusht 1948 për ta botuar me rastin e dhjetëvjetorit të vdekjes së Migjenit 1)Vargjet e Lira të plotësuara me këngët e censuruara, më 1944 2) Novelzat dhe 3) Novelat e Qytetit të Veriut (siç i ka quajtur Migjeni vetë në kapakun e tyre) të pabotuara gjer atëhere dhe që i ruan në dorëshkrim familja e poetit... ( f.42-43).
Skënder Luarasi Tiranë, më 26 gusht 1956
U gëzova se e vërteta u shpall dhe u pranua botërisht për ata që kishin sy e veshë e mendje të kthjellët.

Gjovalin Luka, kur nuk zotëronte më pushtet më kërkoi ndjesë për aktin e padrejtë por u mirëkuptuam që nuk ishte ai shkaktari kryesor. E vlerësoja Gjovalinin ndaj e përjetova me dhimbje fatin e tij tragjik. Botimi i jetës dhe veprës së Migjenit pati një jehonë të gjerë, qartësoi e motivoi shumë mendje të reja por nuk i kyçi gojën “të moçmes së mykur”.

[petrol]

Shkrimtari Naum Prifti dëshmon:

PËRMBLEDHJA “MIGJENI”
Deri në atë kohë Migjeni njihej nga vëllimi i hollë me poezitë e tij. Skënder Luarasi iu kushtua seriozisht përmbledhjes së plotë të veprës së Migjenit, duke futur atje skicat në prozë dhe novelat pak të njohura e të shpërndara në botimet periodike. Disa prej tyre, si “A don qymyr zotni,?” “Të hapen arkapijat,” “Studenti në shtëpi” trajtojnë realisht aspekte nga jeta e qytetit të veriut në vitet 30, të cilat meritonin të njiheshin nga brezi i ri.
Bashkëshortja e Skënder Luarasit, Ollga, ishte e motra e Migjenit, por jam i sigurt se ai iu përvesh asaj pune jo thjesht për anë miqësore, por sepse te Migjeni shihte vlera të shëndosha letrare. Pasi e kompletoi dorëshkrimin e dorëzoi për botim. Sipas rregullit, veprat para se të botoheshin duhet të miratoheshin nga një komison ekspertësh në Lidhjen e Shkrimtarëve, ndaj edhe ai e dorëzoi atje.
Sikurse më ka thënë vetë Skënderi...ai u befasua kur e pa librin “MIGJENI” në vetrinat e librarive me autor Gjovalin Luka. “Mund të kishim punuar paralelisht, më tha Skënderi, pavarësisht nga njëri-tjetri, prandaj e shfletova përmbledhjen me kujdes....Atëherë protestova në Lidhje dhe në Ministrinë e Arsimit, e quajta përvetësim letrar, vjedhje, por pa asnjë rezultat. Me sa duket Gjovalin Luka kishte marrë miratimin e tyre për të vënë emrin e tij, me që emri im u vriste sytë, ose ndoshta ma kishin hequr të drejtën e autorit pa më vënë në dijeni,” e përfundoi komentin Skënderi.
Skandali për librin “Migjeni” u mbyll pa u ndjerë, sikurse gjykoj tani, për shkak të marrëveshjes në rang zyrtar, që vepra të mos botohej me emrin e tij.
Ky përvetësim nuk ia theu aspak vullnetin Skënderit. Me energjinë e tij të pa shtershme, iu vu punës për një përmbledhje më të plotë se e para të veprave të Migjenit, të cilën e botoi disa vite më vonë. (1)

(1) Cituar nga botimi: Naum Prifti: Midis dy kohèsh: Shènime udhètimi. Kujtime. Portrete. Ese. Prishtinè, Buzuku, 2005, f.511

Sqarim mbi vepren e Migjenit (1954)
Përvetësimi nga ana e Gjovalin Lukës i veprës së Migjenit të përgatitur nga Skënder Luarasi eshte shpallur zyrtarisht dhe u publikua nga shumë studjues ne Shqiperi e në Kosovë. Në të gjitha rastet Gjovalin Luka nuk përmendej më (si një rregull që zbatohet kudo në raste plagjiature dhe shkeljes të së të drejtës së autorit).
Si shembull po i referohemi botimit:
Vehbi Bala, Musa Kraja. Migjeni.Portret -Monografi. Vol.3.Prishtinë, Rilindja, 1977
ku citohet :“Për tu vlerësuar , në mënyrë të veçantë , është kujdesi i Skënder Luarasit, i cili duke qenë dikur shok i Milloshit dhe, më vonë, i afërm i familjes së tyij, ka ruajtur dhe ka çmuar me pasion disa materiale të vyera të krijimtarisë migjeniane.”(f.111)
Në kërkim të zbulimit dhe të botimit të veprës së plotë:
’’Në gusht të vitit 1953, me rastin e 15- vjetorit të vdekjes së Migjenit, e përkohëshmja ‘’Litërsia jonë‘’, organ i Lidhjes së Shkrimtarëce të Shqipërisë, botoi 2 nga të 8 prozat e panjohura, të ruajtura nga familja e autorit ”Të çelen arkapijat’’dhe‘’Studenti në shtëpi’’.
Një vit më vonë, më 1954, Ndërmarja Shtetërore e Botimeve nxorri librin’’Migjeni-Vepra“ që përfshinte pjesën më të madhe të lëndës së mbledhur dhe të përgatitur nga Skënder Luarasi që në gusht të vitit 1948 për ta botuar nën kujdesin e Lidhjes së Shkrimtarëve , mbi bazën e dorëshkrimeve të ruajtura nga familja“ (f.108)
Sikurse shihet në citimin e fundit nuk vleresohet si permbledhje e Gjovalin Luka vepra e Migjenit në vitin 1954 por theksohet që përfshinte pjesën më të madhe të lëndës së mbledhur dhe të përgatitur nga Skënder Luarasi që në gusht të vitit 1948 dhe dorëshkrimet kanë qenë ruajtur nga familja e Migjenit.
(Pra pasardhesit e Gjovalinit, nuk mund të errësojnë të vërtetën me trillimet mbi Migjenin, Skënder Luarasin e familjet e tyre.

Familja Luarasi disponon mjaft dokumenta interesante mbi Migjenin
DÉFTESÉ (*)
Me anën e së cilës vërtetoj se mora nga sh.Skënder Luarasi 58 copë dokumenta e fotografi mbi Migjenin për ekspozitën në Bibliotekën Kombëtare
Dodona Dhima
Tiranë,më 7.II.1957 (firma)

(*) Këto dokumenta mè pas u dorëzuan me inagurimin e shtëpisë Shtëpinë Muze të Migjenit nè Shkodèr

Përurimi i muzeut ‘’Migjeni’’ në Shkodër, 13 10.1961.

THIRRJE (*)
Me rastin e 50-vjetorit të ditëlindjes së Migjenit, më 13 tetor 1961 në Shkodër do t’inagurohet Shtëpia Muze ‘’ Migjeni’’
U bëjmë thirrje të gjithë atyre që e kanë njohur së afërmi dhe e kanë studjuar Poetin, të dërgojnë n’adresë të Muzeut Popullor të Shkodrës kujtime,objekte,fotografi,dorëshkrime ose krijime e punime origjinale kushtuarMigjenit
Nga Komisioni për krijimin e Shtëpisë-Muze të Migjenit.

(*)Familja e Migjenit dhe Skënder Luarasi, kunati i Migjenit, i dhuruan të tëra materialet që dispononin te cilat perbenin bazen themelore te fondit.
Një ndihmesë të madhe në krijimin e Muzeut të Migjenit dhanë Stilian Adhami dhe drejtori i ardhshëm i muzeut Vasil Llazari)

[petrol]

Petro Luarasi

Kombësia shqiptare e Migjenit

26 gusht 1938. Në sanatoriumin e Tore Peliçes pranë Torinos, Itali, tuberkulozi i mori jetën 27 vjeçarit shqiptar, Millosh Gjergj Nikolla, djalë i vetëm nga një familje shkodrane. Në rrugëtimin e shkurtër jetësor jetimi ishte arsimuar në një seminar fetar, u bë mësues i shqipes e shkroi disa copëza letrare: poezi e prozë. Veç pikëllimit familjar e rrethit shoqëror nuk pipëtiu gjë e madhe në mjedis: aty-këtu u botua ndonjë përshpirtje miku, vlerësim shoku, portret kolegu. Por në një dekadë, studime e diskutime të shumta e shndëruan modestin Millosh në Migjenin vigan, shkëndijzat letrare të tij qenkëshin një vullkan që tashmë ndrin panteonin kombëtar. Paradoks apo logjika e kohës?
Vargu i komenteve mbi jetën e veprën e Migjenit (13 tetor 1911-26 gusht 1938) ia kalojnë qindra fish krijimtarisë së tij. Mendimet e kritikës mbi mesazhet që i dërgon popullit të vet e mendësisë universale njerëzore janë nga më spektakolaret e kontradiktoret. Nderimi institucional shtetëror, popullor e kombëtar është i madh ndërkohë që ka forca që i përgojojnë jetën, i helmojnë veprën, i poshtërojnë nderin duke i përdhunuar emblemat e varrin. Absurdi arrin deri atje sa edhe ndonjë predikues i frymës së shenjtë e tolerante mallkon t’i digjet vepra dhe t’i zhduket nami e nishani nga institucionet e ndryshme.
Po çfarë ofron vepra migjeniane që i është kushtuar kaq shumë vëmendjen ( për mirë a keq)?
Në një situate kaotike, ku vlerat i nënshtrohen paragjykimeve politike, fetare, krahinore, klanore a egos personale, ku qelepirja për ‘’sigurimin e koromanes’’ legjitimon shitjen e çdo ‘’plaçke’’, kur shpesh intelektualët trima e të ndershëm quhen budallenj dhe servilët frikacakë e mediokër quhen kolosë të urtësisë e dijes – do të ishte e vështirë përthithja e mirëfilltë nga të gjithë e vlerave migjeniane.
Por tek e fundit nëse njerëzia kërkon dritën, errësirën e gënjeshtrës e ndriçon vetëm e vërteta!’’
Kritika më ‘’dërrmuese’’ që i bëhet Migjenit nga disa është se ai nuk është shqiptar por sllav ( maqedonas, serb, malazes a ku ta di çë tjetër njeriu i ndershëm, që deri më tash nuk ka parë me sy asnjë provë dëshmuese). Kushdo mund të pyesë me habi përse është kaq e rëndësishme një ‘’fakt’’ i tillë, që i kushtohet kaq vëmendje e madhe. Sepse me të vërtetë ‘’sllavizmi’’ i Migjenit është përgojuar kaq shumë, me lindjen e famës së tij, pa u ndalur madje as në kohën e diktaturës komuniste e në demokraci dhe ‘’çudia’’ është se ky ‘’avaz’’ i ka bashkuar mjaft studjues kundërshtarë me orientime nacionaliste, nacionalsocialiste e internacionalliste që për raste të tjera ‘’tehun ’’ kombëtar e kanë pasur mjaft të mprehtë.
Normalisht kur një i huaj studjon gjuhën e kulturën e një kombi, ofron diçka të vlefshme e për më tepër shndërohet në simbol, ai duhet vlerësuar e nderuar shumëfish më tepër se një vendali dhe të gjithë duhet të gëzohen e krenohen që vlerave kombëtare u shtohen edhe kontributet e një miku të huaj. Po kur një simbol kombëtar mohoet si ‘’i huaj’’ (mendësia shpërfytyruese errëson deri edhe shqiptaren me rrezatim universal Nënë Tereza) kush dhe sa fiton e humbet?
Për paralelizëm pyesim: Në Maqedoni a do të ‘’zbehej’’ Aleksandrit i Madh sepse ka gjak shqiptar apo Nënë Tereza? Po në fqinjën tjetër, Greqi, çdo të ndodhte me atë që do të guxonte të përgojonte heroin e independences, poetin anglez Lord Bajron apo për më tepër t’ia prishte monumentin në Qefalongj?!
Po jo pa qëllim, nga disa, Migjenit i është mëshuar etiketimi ‘’ortodoks’’, ‘’sllav’’, ‘’i kuq’’ që në varësi me kohën e dëshirën, nënkuptonte mbartësin e fesë apo genit të armikut (apo mikut) shekullor, të një ideologjie të urryer (apo të lavdishme), të një përçuesi të dogmave ( apo vlerave) të kombit barbar.
Shquhen veçanërisht ‘’hedhjet e përdredhjet’’ e atyre që u vëllazëruan me pushtuesit nazi-fashist të cilët nuk njehsojnë me të njëjtin etalon edhe nënkuptimin e nuancave të ‘’së zezës’’. Ata me të drejtë në këtë rast ‘’harrojnë’’ ta shtrijnë paragjykimin përkatës mbi termin ‘’italian’’ si gen që ka lindur Danten e pjellë Musolinin me fashizmin dhe atë ‘’gjerman’’ si një gen lindës i Shilerit e pjellës i Hitlerit me nazizmit që i bënë gjëmën botës.
Migjeni u përgojua së pari ‘’ortodoks’’ nga rrethe fanatike, që ia shtuan edhe termin ‘’sllav’’ e ‘’i kuq’’ pas vdekjes, kur mesazhet e tij u përthithën gjerësisht nga rinia antifashiste dhe vegjëlia progresive. Pas çlirimit të vendit, disa studjues në Shqipëri (deri në vitin 1960) e përqafuan me entuziazëm pikëpamjen ‘’Migjeni, miku ndërlidhës me kulturën sllave’’ ndërkohë që ‘’katolikët e vjetër’’ e kundërshtarët politikë të regjimit e bombardonin ‘’ortodoksin sllavo-komunist’’ si udhërrëfyesin e ‘’realizmit socialist’’.
Përse disa intelektualë të njohur nga përkrahës entuziastë të Migjenit para vdekjes së tij kaluan në kritizerë pas vdekjes dhe e kërkonin me domosdo një Migjen me gen,‘’të huaj’’, ‘’të kuq’’ e inferjor ‘’pa vlerë’’ në veprën e tij duke i ndryshuar pikëpamjet ndër vitet 1935, 1938, 1944, 1945, 1960 e më pas? Ja që kritika zyrtare ‘’shkencore’’ dhe hartuesit e teksteve shkollore e akademike nuk mund t’i ndiqnin aq vrullshëm situatat konjukturale politike, botëkuptimore dhe rivalitetetet klanore. Shpesh tezat i tejkalonin edhe kufijtë e logjikës duke e trajtuar Migjenin nga ‘’përfaqësues pesimist i realizmit kritik’’ në ‘’avangardë të realizmit socialist në Shqipëri’’, nga përçues i filozofisë së Niçes e Shopenhauerit tek ‘’militanti komunist i orëve të para’’.
I çuditshëm është konformizmi i disa studjuesve ( shkrimtarë të së 30-tës të krahut të djathtë e të majtë si Ernest Koliqi, Karl Gurakuqi, Arshi Pipa, Dhimitër Shuteriqi, Gjovalin Luka ) që në lidhje me Migjenin i huazuan ‘’me bujari’’ pikëpamjet e atyre që në çështje të tjera i anatemonin si " tradhëtarë të kombit" e " shovinistë". Ç’i bashkonte ata midis tyre në këto opinione?
Ata deri në vitin 1949 e etiketonin Migjenin ‘’jugosllav - maqedonas, malazez, serb’’, deri në vitin 1960 ‘’sllav’’ e më pas ia ngatërronin vulën e kombësisë me të shtetësisë njëlloj si bashkëkombasve jashtë atdheut (me këtë llogjikë na i bënë edhe kosovarët –serbë, dibranët- maqedonas dhe çamët –grekër që të mos flasim edhe për arvanitasit ).
Por edhe në ditët e sotme ndonjë shkrimtar i flladeve demokratike duke i mbyllur sytë në ditë për diell para fakteve e duke fantazuar, i përvishet zhanrit romantik se ‘’me sa duket Migjeni mund të ketë qenë sllav, pasi vetëdija kombëtare shqiptare i mungonte’’ e ndonjë tjetër e bën urë lidhëse kulturore për mbarëvajtjen e minoriteteve në Ballkan. Thuhet se ku shteron argumenti, buron thashethemnaja. Në rast se studjues a romancierë kanë ndonjë prove bindëse e jo vetëm fjalë e fantazi, do të ishte me interes të madh që të na e vënë në pah përndryshe të kërkojnë ndjesë. Migjeni nuk është dhe nuk duhet të bëhet plaçkë tregu apo kurban i shenjtë i vëllazërimit të minoriteteve apo kompromiseve të paprincipta.

Kangë në vete - kodi i kombësisë.

S.Luarasi në botimin ‘’Migjeni, vepra, f.15’’ ( të dorëzuar për botim që më 1948) na jep çelësin e kodit migjenian mbi ndjesinë e tij kombëtare.
‘’Kur i erdhi Milloshit emërimi për këtu ( mësues i shqipes në Vrakë), konsullata e mbretërisë Jugosllave në Shkodër e këshilloi të shkonte përsëri në Jugosllavi ku mund të shërbente si prift në Banat ose të studjonte teologji në Beograd. Mirëpo Milloshi iu përgjigj me gjuhën e një patrioti, duke thënë se, si shqiptar që ishte, dëshironte të vihej në shërbim të atdheut e të popullit të vet. Në këtë qëndrim patriotik të Milloshit në lidhje me shkollën shqipe gjejmë shkakun përse konsulli Bozhiqi, sekretari i tij Nikoliqi, ndonjë farë e fis i tij (Migjenit) që simpatizonte ata si ortodoks a se vërtet me origjinë malazeze ia nisën kryqëzatës së shëmtuar kundër mësonjësit të ri të gjuhës shqipe.’’
Nga ky paragraf zbulohet lehtazi ajo që kritika zyrtare ‘’harron’’ ta thotë me plot gojën se Migjeni, jo vetëm rrjedh nga paraardhës shqiptarë por edhe ndihet me mish e shpirt shqiptar, gjë për të cilën sakrifikoi edhe familjarisht.
(Atij iu mohua nga konsullata jugosllave viza për kurim në Golnik- Slloveni dhe së motrës Olga iu pre bursa në gjimnazin e Sarajevos, dy muaj para përfundimit të matures. Shën. i P.L.)


Kangë në vete

Veri fryn pa mshirë, si veri që frynë
dhe si hajn në shtëpijat e kojshive hynë -
edhe për çudi
këta kojshit e mi
sa mirë e presin…megjithse nuk asht ditë vere
ato në gjuhë të huej i thonë: mirë se erdhe!

Veri fryn dhe me acarim u premton pallate të kristalta
kojshive të mijë që ua kanda shumë andrat e thata -
dhe u thotë kështu:
stërgjyshnit e ju’
qenë fatosa të vërtetë dhe u banë flija
për fe e atdhe dhe i merituen këto premtimet e mija

Dhe kojshitë e mi që i kam far’ e fis
nipat e stërgjyshnavet meleza dhe të letë,
nipa donë me mbetë,
nipa të vërtetë
me atdhe e fe ndër andrat e thata
që t’i meritojnë premtimet e kristalta.

Veri fryn pa mshirë, si veri që frynë,
unë ja mbylla derën teme me reze mos të hyjnë
me ma fikë ket dritë,
me ma ngri ket shpirt
me ma dridhë për ndjesijë tjetër,
me ma joshë me andrën e vjetër.

Në formë prozaike kuptimi mund të shprehej:
Veriu (sërbi) sulmon pa mëshirë, si veri ( acari) që fryn dhe si hajn në shtëpiat e komshive (Malit të Zi dhe Shqipërisë) hyn. Dhe për çudi këta komshitë e mi ( banorët, malazes a shqiptarë, në Mal të Zi) sa mirë e presin megjithse nuk asht ditë vere ( nuk vjen për të mirë), ata në gjuhë të huaj (sërbishtja është e huaj për ta dhe për Migjenin) i thonë ‘’ mirë se erdhe’’.
Veri (sërbi) fryn dhe me acarim u premton pallate të kristalta komshijve të mi që ua ka ënda shumë ëndrat e thata dhe u thotë kështu: stërgjyshërit tuaj qenë fatosa të vërtetë dhe u bënë fli për fe (ortodoksinë) e atdhe dhe i merituan këto premtimet e mia ( liri, kisha ortodokse dhe begati)
Dhe komshitë e mi që i kam far e fis ( degëzim i familjes Nikolla, janë shqiptarë me përzierje gjaku apo të kthyer vonë në malazezë), nipat e stërgjyshërve meleza dhe të letë, nipër duan me mbetë ( të kthyer në malazezë) me atdhe e fe ndër ëndra të thata që t’i meritojnë premtimet e kristalta ( ‘’ premtimet ‘’e sërbit pushtues)
Veri fryn pa mëshirë , si veri që fryn, unë ia mbylla derën time (si shqiptar, jo si kojshitë) me reze ( me shul) mos të hujnë me ma fik këtë dritë ( dëshirën për mësues të shqipes), me ma ngri këtë shpirt ( ndjenjën kombëtare si shqiptar), me ma dridhë për ndjesi tjetër ( sllave) me ma josh me andër të vjetër ( që të bëhem prift ortodoks serb).

[petrol]

Skënder Luarasi .
Diskutime mbi Migjenin

Dihet që sa qe gjallë Migjeni, disa nga ‘’ajka e vjetër ’’ e shkrimtarëve të së 30-ës që rrekeshin si e si t’i vinin bërrylat njëri-tjetrit, atë e mbanin në listën e të vdekurve. Kur vdiq Migjeni bekimi i disa të rinjve ndezi interesimin për të.
Nga viti 1948 e në vijim Kryesija e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë organizuan një sërë mbledhjesh për të komentuar veprën e Migjenit, vlerën e punës letrare të këtij shkrimtari të cilin që kur e njoha në Shkodër e pata aq fort për zemër.
Në disa nga bisedat më ftuan edhe mua. Në fillim unë nuk flisja por dëgjoja. Vëreja se disa e paraqisnin Migjenin në të njëjtën kohë edhe të madhërishëm edhe të vockël: se qe shkodran por orthodhoks, qe shqiptar por në familje flisnin sllavisht, flisnin shqip por ishin nga Kuçi i Malit të Zi, familjarët e tij qenë me origjinë nga Dibra por prapë se prapë sllavë, dhe se... porse ... . Dikush guxoi e tha se Migjenin nuk duhet ta përmendim si shqiptar, por si jugosllav. Ja që qe koha e miqësisë së flaktë dhe disa më tepër interesoheshin që Trieste t'i jepej Jugosllavisë se sa Kosova Shqipërisë.
Pati edhe nga ata që donin ta mjergullonin veprën e tij duke thënë që poezia e Migjenit nuk ngre probleme të rëndësishme për kohën, por u superua prej poetëve të 1930-ës, prandaj s'ka edhe atë rëndësi që i japin.
E ç’të tallur që bëri në një rast P. Gj. duke thënë se Migjeni qe një meteor që u shua pa lënë gjë prapa, po të krahasohet me filanin e filanin. Dhe ç’të gajasur që bënte ‘’kritiku’’ çalaman K.B.
Nuk m’u durua pa ua kthyer reston: ‘’Këto llafe të P. Gj. për Migjenin paraqesin cekësinë mendore të atij që i thotë. Të krahasosh Migjenin me shkrimtarët e viteve 30-të është si të vesh në garë Marathonomakun me K. B. Po për ‘’merita’’ të tjera K. B. edhe ia kalon.’’( K. B. ishte ‘’informator’’ që e dëshmon edhe Uran Kalakulla në ‘’Arshi Pipa, jeta e vepra’’, f. 83,89. Shën. i P.L.)
Shihej qartë dyfaqësia e kritikës, kur pohonte se Migjeni kishte hedhur shumë shtat e duhej t'ia shkurtonin apo se ia kishin tkurrur kaq tepër sa tani duhej t'ia zgjatnin. Me një fjalë Migjenin e shtrinë në shtratin e Prokrustit.
Një nga tezat që më zemëroi shumë qe se Migjeni rridhte nga një familje tepër e varfër prandaj ‘’nga mjerimi’’ edhe shkroi një vepër të tillë. Por vepra pothuajse qe botuar - le të thonin ç'të donin kritikët.
Në një nga seancat e diskutimeve të pasdrekës më caktuan të shprehesha edhe unë.
Nuk fola shumë, por u hodha pjesëmarrësve një grumbull fotografish në tryezën e gjatë. Si klithën disa nga shoqet: ''Si, e ëma kjo? Sa e bukur!... Kjo e motra? Po kjo është e veshur si një princeshë!''
Panë babanë e Migjenit, që komiteti orthodoks i Shkodrës e dërgoi delegat në Kongresin kishëtar të Beratit më 1921. Panë fotografitë e gjyshërve, figura me dinjitet e të motrat e tjera të Migjenit dhe të vëllanë. O jo, kjo familje mund të ketë rënë ekonomikisht, po ç'nënshtypje të bën nga paraqitja shpirtërore, morale, kulturore!
Po në këtë hov të ndezur, e ndjeva për detyrë të vija në dukje të vërtetën e plotë rreth familjes së Migjenit, të jetës dhe veprës së tij, se familja e tij e kishte origjinën nga Reka, ku edhe orthodhoksët qenë shqiptarë e flisnin shqip; se e gjyshja qe nga Kuçi, por fliste shqip e nuk kuptonte sllavisht aspak; se vërtet Migjeni pati jetuar në Tivar e në Manastir gati gjithë foshnjërinë e tij dhe mësimet i pati bërë në shkollë serbe, por me gjithë atë gjuhën amtare nuk e pati harruar, madje dialektin shkodran e fliste dhe e shkruante më qartë se shkodranët katolikë që e kishin bërë shkollën tek jezuitët....

Fragment nga Skënder Luarasi. "Migjeni në shtratin e Prokrustit." Liber i pabotuar

[petrol]

Skënder Luarasi .
Diskutime mbi Migjenin

Në vijim të temës japim një fragment nga polemika e Skënder Luarasit me Dhimitër Shuteriqin në lidhje me veprën e Migjenit. Ne polemike mbi poezine ''Trajtat e Mbinjeriut''
S.Luarasi shkruan:
Migjeni filloi më 1935 luftën e një gjigandi kundër gjëndjes së trishtuar të epokës dhe kërkoi drejtësi shoqërore, politike dhe me të vërtetë kombëtare. Migjeni e shikoi realitetin në sy dhe shpjegoi gjendjen ashtu si qe, i vuri gishtin plagës. Në shkrimet e tij ndjejmë luftën kundër kapitullimit ekonomik e politik, moral e material, kundër letërsisë së oportunizmit e të kompromisit, kundër indiferentëve e neutralëve…
Ne diskutim nuk mund të pushoja pa thënë dy fjalë për një nga poemat më të bukura të Migjenit: ''Të lindë një njeri’’.
Dhimitër Shuteriqi thotë:’’Migjeni s’është i qartë kur shkruan të lindë një njeri që të shpëtojë popullin, të ngjallë epopenë e popullit tonë’’.
Unë nuk jam i zoti t’i bëj apollogjinë kësaj poeme madhështore…ja që ia bënë qindra e mijra bij dëshmorë të nënës Shqipëri, shokët e tij heronj: Qemali dhe Vojua...E ç’gjë të mbinjerëzishme kërkoi Migjeni kur shkroi?
Të lindë një njeri!
Pa hyll në ball’-por që me fjalë të pushton
……………………………………
‘’Të lindet një njeri
I madh si madhni
Dhe ndërgjegjet tona t’i ndezë në dashni
Për një ide të re, ideal bujar,
Për një agim të lum e të drejtë kombëtar.’’

Shuteriqi me këtë kritikë që i bën kësaj poeme, i mohon zemrës së Migjenit një dëshirë të flaktë që ishte e të gjithë shqiptarëve patriotë…
Pastaj, a nuk e ka kënduar edhe vetë Shuteriqi këtë motiv më me frymëzim, i influencuar prej Migjenit? ( Në poemën ‘’Enverit")
‘’…Të ngresh një popull nga balta
Të çelësh rrugën e shpëtimit
T’i thuash natës:’’Ndal!’’
‘’Çohu!’’ agimit
……………………….
Po je njeriu ngadhnues mbi të gjitha
Andaj dhe je gjithçka
…………………………….

Po toka e lirë
Që punon njeriu sot
Nuk mund të mbyllë gojë
E të mos thotë
Hymnin e jot
Dhe as agimi mund të çohet
Përmbi grunaja e misra
Pa buzagazin e jot,
As ujët e dlirë që rrjedh në arat e reja
As deti i lirë që rref anët e reja
Pa buzagazin e jot etj.etj

(Shënim: Poema ‘’Enverit’’ eshte redaktuar disa here nga varianti i parë në rev.Bota e Re,1945 ,libër poem ‘’Enverit'',viti,1949 deri tek përfundimtari,Vepra 1 f.185.v.1982, por pa e humbur asnjëherë shkëlqimin si kurorëzim i kultit të individit në letërsinë e re shqiptare. Shen i Skender Luarasit .)

Dua të bëj një vërejtje e cila mund të ndihmojë t’a kuptojmë me më pak antipati atë vjershë të cilën e dënojmë për trajtat e mbinjeriut që përmban.Poezia e ka titullin:’’Të lindë njeriu’’apo atë ‘’Të lindë një njeri’’?
Shuqteriqi ka qëlluar më qartë kur thotë për trajtat e mbinjeriut:’’Fakti është që Migjeni ka besuar te e ardhmja’’.Që ka besuar, është e sigurtë, dhe më me siguri nga ç’e ka bërë të shprehet në tre strofat e fundit:
‘’Por…diç due me thanë
Ndoshta ka me ardhë…
Ndoshta ka me zbardhë…
Një agim i pritun, dit e parathanun.

Tek e mbramja, poezia e Migjenit është shkruar aqë qartë në zëmrat e rinisë shqiptare sa edhe kritika më e keqe nuk mund t'i fshijë e t’i errësojë asnjë jotë të saj.

[petrol]

Skënder Luarasi, Kujtime e dokumenta
Projekti për një revistë të re: ‘’Vepra’’
Në pranverë të vitit 1935 një grup intelektualësh përparimtarë: Skënder Luarasi, Selim Shpuza, Gani Dizdari, Salo Halili, Millosh Nikolla, Teufik Gjyli,Rragip Gjylbegu, Malo Beci, Rrefik Shpuza e Ahmet Çaku menduan të botonin në Shkodër një revistë kulturore ku të shpalosej fjala e lirë shqipe dhe pikëpamjet përparimtare.
‘’ Skënder Luarasi ishte organizator shoqëror i veprimtarisë së këtyre mësuesve, me të cilët u lidh një shoqëri e miqësi e vërtetë, duke i vënë edhe këto ndjenja të fuqishme në funksion të çështjes kombëtare’’. (*)
(*) Iliaz Gogaj:Skënder Luarasi – shëmbëlltyrë e përkryer e mësuesit atdhetar e demokrat’’Mësuesi’’, 2 maj 1992, f….)
Realizimi i këtij qëllimi paraqiste vështirësi të mëdha për shkak të ligjit të rreptë për shtypin dhe censurës qeveritare (*)
Në ligjin për shtypin (të botuar në ‘’Gazetën zyrtare’’ më 31 .1.1931) theksohej se dy kopje të botimit duhej t'i dërgoheshin Ministrisë së Brendëshme dhe Prokurorisë, shitësi i gazetëstë të ishte i regjistruar, përgjegjësinë për përmbajtjen e gazetës do ta mbanin drejtori përgjegjës i botimit, shtypshkronjësi dhe shitësi.)
Takimi i intelektualëve u bë në sallën e shoqërisë ''Vllaznia'’. Në mbledhje morën pjesë anëtarë të shoqërisë ''Besa Shqiptare’’, anëtarë të kolektivit mësimor të gjimnazit dhe drejtori i konviktit (Skënder Luarasi) .
Në procesverbalin e mbajtur më 19.5.1935 nga Masar Bushati shënohen emrat e pjesëmarrësve me këtë renditje: Skënder Luarasi, Selim Shpuza, Gani Dizdari, Salo Halili, Millosh Nikolla, Teufik Gjyli, Rragip Gjylbegu, Malo Beci, Rrefik Shpuza, Ahmet Çaku.
Çështjet kryesore që u diskutuan: ''mundësia e nxjerrjes së një reviste në Shkodër'', ku secili nga pjesëmarrësit ‘’të paguante proporcional shpenzimet e shtypit…e të zgjeronte qarkun e veprimit tue sjellë edhe të tjerë shokë të interesuem’’ pajtimtarëve të rinj ndër kolegë, bashkëpunëtorë e studentë. Gjithashtu synohej që të kishte më shumë krijuesish ''shpirtra të rinj …dhe drejtime të rinj''..
Sipas procesverbalit: ‘’Më 20.5.1935, ditën e hënë ora 6,30 mb.dite ''në mbledhje do të diskutohej për emrin e revistës dhe përcaktimin e programit, të përcaktohej drejtori përgjegjës dhe nxjerrja e lejes së botimit.’’
Skënder Luarasi propozonte që revista të quhej ‘’Koha Jonë‘’, Gani Dizdari ’’Drita’’, Millosh Nikolla (Migjeni) ’’Sot’’, Teufik Gjyli ’’Drita e Djelmënisë‘’, Rragip Gjylbegu ’’Zgjimi’’ Malo Beci ‘’Kultura’’, Refik Shpuza ’’Erdhi Koha’’.
Në mbledhjen e datës 29.5.1935 u vendos që revista të titullohej ''Vepra'' dhe të kishte një karakter kulturor e laik. Komisioni që do të hartonte programin e revistës ''Vepra'' u vendos të përbëhej prej pesë vetësh, të kryesuar nga Skënder Luarasi e Selim Shpuza. Në procesverbal u shkrua se ''Komisioni mori përsipër gatimin e programit të revistës, në vija të shkoqituna, tue kërkue një afat prej një javë ditësh'' për në mbledhjen e ardhshme më 17.6.1935.
Por autoritetet e regjimit nuk e miratuan botimin e revistës ''Vepra''

[petrol]

Migjeni, Skënder Luarasi dhe ''Vilhelm Teli'' i Shilerit

Në shkrime dhe diskutime mbi botëkuptimin e Migjenit dhe literaturën që përdorte është përmendur edhe influencimi i tij nga letërsia e realizmit kritik, sidomos nga Shileri
(Vilhelm Teli: Friedrich von Schiller, përkthyer prej Skënder Luarasit,
botim i parë më 1934, botim i dytë më1936, ishte pranuar si tekst shkollor prej Ministris s'Arsimit.)
Skënder Luarasi shkruan në artikullin "Shileri në Shqipëri"
Dhjetë vitet e fundit, përpara çlirimit të Shqipërisë kur të gjithë fuqitë progresive të popullit u bashkuan për të shpëtuar atdheun, Shileri u bë për rininë shqiptare, pranë Shekspirit, më i njohuri dhe më i dashuri poet i letërsisë botërore. ''Vilhelm Teli'' i Shilerit, krah për krah me ''Vargjet e lira'' të Migjenit tonë të pavdekshëm, e entusjazmoi rininë t'u kundërshtonjë armiqve të atdheut dhe u ndihmoi partizanëvet në rrugën e fitores së tyre. Prej dramave të Shilerit, i pari përkthim identik i plotë në gjuhën shqipe është ''Vilhelm Teli''Shtypshkronja ''Gutemberg'' në Tiranë e botoi më 1934; dhe nënshtypja që u bëri lexonjësve , sidomos studentëvet,ish e jashtëzakonshme.
Një mot e gjysmë më vonë, një grup studentësh u interesua për botimin e dytë të ''Vilhelm Telit'' (Stamles, Durrës1936) dhe të pesëmijë ekzemplarët u çdukën në kohën më të shkurtër prej librarivet. Redaksia e ''Flagës'', revista e të rinjve në Korçë, e shprehu mendimin e saj në artikullin kryesor në Qershor 1935 kështu: ''Letërsia jonë e varfër u pasurua tani me shqipërimin e denjë të një vepre klasike nga më të mirat e literaturës gjermane,''Vilhelm Telit''
''Kjo dramë e famshme është përkthyer në të gjithë gjuhët e botës me kulturë. Dhe nuk e ka humbur aspak rëndësinë e saj të, parë; se kjo është një kryevepër ku mbrohet liria dhe të drejtat e njeriut, të cilat janë të vjetra sa edhe ekzistenca e njeriut vetë. ''Vilhelm Teli ka dalë kaq mirë në shqip, sa duhet të ndjejmë një farrë mburrje që gjuha jonë qënka e zonja t'I japë bukur në kuptimin e tyre të plotëe të gjallë ndjenjat më të larta e më të thella të zëmrës njerëzore.Kjo vepër klasike nga një prej poetëve më të mëdhenj të Gjermanisë ka dalë kaqë shqip, sa na duket një vepër shqiptare. Ne ua rekomandojmë gjithë miqvet të letërsisë shqiptare,veçanërisht studentëve tanë.Atë duhet ta këndojnë dhe jemi të sigurt se do të na jenë mirënjojtës''.(1)
(1)Interesant është artikulli i mësonjësit të shkollës së mesme Izet Bebeziqi në ''Kombi'', Vlorë, mars 1938, ku analizon brendinë e dramës ''Vilhelm Teli, përdor citate nga përkthimi i Skënder Luarasit, thotë se ''Vilhelm Teli është botuar në shumë gjuhë të kulturës, po nuk guxon të përmendë emrin e shqipëronjësit, i cili luftonte kunder fashizmin ne Spanje ,dhe përfillej si armik. Bebeziqi e mbyll artikullin e tij për Shilerin me fjalët: ''Shigjetën e Telit e presin tani plot fise e popuj, që mjerisht vuajnë nën thundrën e tiranëve''.

----------
Në hartimin shkollor ''E vjetra shëmbet, kohët po ndryshojnë;një jetë e re po lulëzon gërmadhash'', të cilin mësonjësi i gjuhës ua dha nxënësve të tij në klasën e pestë në Gjimnazin shtetëror të Shkodrës më 19 qershor 1935, gjimnazisti Qemal Stafa, shkroi, ndër të tjera: ''Shileri e kishte kuptue të vjetrën.Edhe ne e kemi kuptue…Kemi besim në vetëvete, prandaj guxojmë''
''Vilhelm Teli'' u bë libër këndimi për shkollën shqipe dhe për inteligjencën e re shqiptare Pjesë të tëra të dramës u inskenuan dhe u shfaqën në teatret e konvikteve.(2)
(2)Fragmente të shkëputura nga artikulli i Skënder Luarasit: Shileri në Shqipëri.
"Fjala shqipe'', Skënder Luarasi, f.121-128.
--------------------------------------------------------------------------------------------
''Vilhelm Teli'' i Shilerit frymëzoi edhe Migjenin.
Studjuesi Vehbi Bala shkruan:
Për kuptimin e formimit të pikëpamjeve të tij ( Migjenit) mbi botën dhe shoqërinë njerëzore do të na shërbejnë edhe nënvizimet shumë interesante që do të bëjë në veprën Vilhelm Teli të F.Shilerit, të shqipëruar nga Skënder Luarasi …
Te vepra e F.Shilerit ’’Vilhelm Teli’’ai ka nënvizuar shprehje të tilla, që vlejnë për të njohur botëkuptimin e tij:
Më kullon shpirti gjak për tëndin popull
po vuaj un’ me të, kaq fort e dua
për urtësin‘ dhe trimërin’ e tij…
Kudo ka mjerime..
Dhe vetë malet zunë e tunden? S’paska
Asgjë të palëkundshme mbi dhe…
…lufta ‘sht, kush do jetë i zot
I këtij vendi, bujku apo kaizeri? (3)
(3)Vehbi Bala Migjeni:Portret-monografi, viti 1974. f.21, 47.

Ndërsa studjuesi Moikom Zeqo shton:
'' Në bibliotekën e Migjenit libri më i nënvizuar me laps është ‘’Vilhelm Teli’’ i Shilerit, shqipëruar nga Skënder Luarasi…Çfarë i ka tërhequr vëmendjen Migjenit?…
Në faqen 39, vargjet: Do flakëroj e ndezur shenj e zjarrit/Dhe bëhen hi kolonat e Tiranve…f..92: E vjetra shëmbet ,kohët po ndryshojnë/Një jetë e re po lulëzon gërmadhash…Pasazhet që ka nënvizuar Migjeni janë tepër kuptimplotë(4)
(4) Moikom Zeqo, Mozaik migjenian , Nëntori, Nr.10, viti 1981, f. 134)