Intervistë me Rexhep Qosën

[Luciano]

Rexhep Qosja: "Pse e quaj Kadarenë, mit i komunizmit"?



Admirina Peçi

Regjimi komunist në Shqipëri ka lënë vulën e tij të dukshme në jetën shoqërore të shqiptarëve. Gjurmë të tij i gjejmë në shumë fusha të artit, historisë, por edhe studimeve. Këto ditë kur gjithkund e nga gjithkah vijnë opinione e deklarata për këto gjurmë -plagë dhe atë çka duhet të bëjmë për t'i shëruar, hasim edhe fraza të tipit "të rishkruajmë historinë". Dikush mendon se historia duhet përmirësuar, korrigjuar, e dikush tjetër mendon se është më mirë t'ia nisim nga e para.
Akademiku, studiuesi dhe shkrimtari Rexhep Qosja, i ka ndjekur prej kohësh këto mendime të shprehura në mediat shqiptare. Ai shprehet i vendosur kundër nocionit "rishkrim të historisë". Në këtë intervistë të gjatë, prof. Qosja ndalet te autorët e ndaluar në kohën e diktaturës, pengjet e tij personale mbi ndonjë shkrimtar që s'ka mundur ta studiojë dhe për vendin që zë letërsia shqiptare në rangun evropian. Duke u nisur nga cilësimi që ai dha për shkrimtarin Ismail Kadare pak javë më parë në një bisedë të hapur me lexuesit dhe gazetarët në Ulqin, ku e quajti Kadarenë "mit i komunizmit", në këtë intervistë Qosja sjell një vijim të asaj që është njohur si polemika më e famshme e këtyre 10 viteve të fundit mes tij dhe shkrimtarit Ismail Kadare mbi identitetin e shqiptarëve, argumentet e reja të tij mbi atë çështje, dhe sidomos mbi islamizmin, pa harruar të ndalet në shijen e hidhur që i ka lënë ai debat, dhe personazhet që morën pjesë në të.



Në Ulqin para pak javësh, gjatë një bisede me lexuesit tuaj dhe gazetarët, shkaktoi reagime përgjigjja që dhatë mbi rishkrimin e historisë së letërsisë shqipe. I rikthehemi dhe njëherë kësaj çështjeje. Pse thoni se është i gabuar ky koncept?

Qosja: Jam kundër nocionit rishkrim dhe përmbajtjes së tij kur është fjala për shkencat historike, prandaj edhe kur është fjala për historinë e letërsisë. Ta rishkruash një shkencë, do të thotë të fillosh prej A-së, prej fillimit, thuajse nuk ka ekzistuar asgjë më parë në atë shkencë. E ne si popull, nuk po dalim tani prej matriarkatit. Jemi popull historik, me një traditë në organizim shoqëror, në politikë, në shkencë, në kulturë. Para nesh që jetojmë sot dhe para atij që i pari pas rënies së komunizmit ua vari në qafë atë nocion historianëve shqiptarë, sigurisht pasi i kanë fryrë në veshë disa historianë të tjerë, kanë jetuar edhe disa të tjerë, që kanë menduar, që kanë punuar, që kanë shkruar, që kanë shkruar, madje, edhe trajtesa, studime, monografi - vepra historike politike dhe historike letrare. Nuk mund të kalojmë përmbi atë punë krijuese, përmbi ato vepra si të mos ekzistonin ato dhe si të mos kishin jetuar autorët e tyre, sepse mund të na ngjajë t'i përsërisim shumë punë që kanë kryer ata, t'i përdorim shumë nga të dhënat që kanë sjellë ata, që kanë zbuluar ata, shumë nga interpretimet e shpjegimet që kanë bërë ata. Historia e Anglisë e historianit dhe kritikut të lavdishëm anglez, Tomas Babington Makoli, e përbërë prej shumë vëllimesh, është e shkruar në shekullin XIX. Këndshikimi i tij ishte ai i shtresës dhe i partisë së cilës i takonte. Atë vepër monumentale të historiografisë angleze, historianët modernë anglezë sot e quajnë përmbledhje anekdotash. Por, megjithatë, ajo mbetet referenca e tyre e pakaluar. Për shkak se ekziston ajo, këta historianë modernë nuk mund të thonë se po e rishkruajnë historinë e Anglisë: ata thonë se po e korrigjojnë, plotësojnë, përmirësojnë, thellojnë, modernizojnë historinë e Anglisë, duke e liruar prej paragjykimeve, anshmërive, kufizimeve politike, partiake, klasore të tij.
Historia e letërsisë italiane e kritikut Francesko de Sanktis, për konceptin modern të studimit të letërsisë sot çmohet tepër e vjetruar, e tejkaluar, përplot anshmëri e paragjykime. Por, asnjë historian bashkëkohor i letërsisë italiane, me mend në krye, nuk e thotë se për Danten, Petrarkën, Makiavelin, Guiçardinin, Parinin, Foskolon, Leopardin, Manconin mund të shkruajnë thuajse nuk ka ekzistuar Francesko de Sanktis dhe thuajse ai nuk ka shkruar për ta. Historia e popullit, dhe historia e letërsisë do rishikuar dhe ristudiuar prej fillimit e në fund, do korrigjuar, do plotësuar, do rivlerësuar dhe ndryshuar në shumë pikëpamje e në shumë pika, por jo, natyrisht, nga këndshikime të anshme, partiake, ideologjike, politike, klasore. Paraardhësit tonë historianë na bëjnë të mundshme që nga krahët e tyre të shohim më larg, më drejtë, më thellë, më gjithanshëm, më shkencorisht nëse jemi të aftë e të ndershëm si krijues.
Në kohën e Stalinit, Xhugashvilli tri herë ka kërkuar të rishkruhet historia e Bashkimit Sovjetik dhe tri herë është rishkruar. Sot nuk jetojmë në kohën e Stalinit, sado nuk jemi pa njerëz politikë me disa kërkesa të Xhugashvillit.



Sidoqoftë, është një grup shkrimtarësh që u mohuan, u keqinterpretuan e madje u burgosën dhe dhunuan për rreth 50 vjet. Ç'vend duhet të zënë sot këta autorë të letërsisë shqipe?

Qosja: Sjelljet e regjimeve komuniste ndaj disa autorëve e disa vlerave në krijimtarinë artistike dhe shkencore, qoftë të traditës, qoftë të bashkëkohësisë, ishin tmerrësisht censuruese, rrëgjuese, diskriminuese, prandaj të padrejta, të gabueshme dhe përgjithmonë të papranueshme. Për të qenë e keqja më e madhe ndëshkoheshin edhe krijimtaria dhe vetë krijuesit! Shkrimtarët e mohuar, natyrisht, duhet të studiohen dhe kjo deri diku po bëhet. Krijimtarisë së tyre, në bazë të trajtimit, interpretimit, shpjegimit, vlerësimit objektit, shkencor, duhet t'i jepet vendi që i takon në historinë e letërsisë shqipe. Dhe, kjo do të jetë shumë e rëndësishme për historinë e letërsisë shqipe dhe për lexuesit e saj. Nuk do të jetë mirë në qoftë se rikthimi i të mohuarve, i të dënuarve bëhet me direktiva politike dhe krijimtaria e tyre shpjegohet e vlerësohet nga këndshikime ideologjike, politike e partiake. Kam drojë prej një partishmërie të re në "rishkrimin" e historisë së letërsisë shqipe. Mendimet tona, siç e ka dëshmuar koha, shpesh udhëtojnë prej një skaji në skajin tjetër! Them kështu jo vetëm pse ndër emrat e shumë të mohuarve e të dënuarve në kohën e komunizmit që thuhet, duhet të futen në historinë e letërsisë, ka edhe individë që kanë shkruar, por nuk janë shkrimtarë, që meritojnë të hyjnë në të.



Ju jeni një prej studiuesve më në zë të letërsisë shqipe. Çfarë ju prek më shumë në këtë çështje? Ka ndonjë autor që ju ka mbetur merak që nuk e keni studiuar?

Qosja: Në Lahutën e Malcis të Gjergj Fishtës, disa personazhe janë figura reale, të njohura, të vendlindjes sime. Për këtë arsye, një numër i këngëve të kësaj epopeje kombëtare
janë ditur përmendësh atje. I kam ditur në fëmijëri dhe i di edhe sot përmendësh shumë vargje të Fishtës. Kur më është lejuar paraqitja e tezës së doktoratës në vitin 1969, kam kërkuar të më bëhet e mundshme ta trajtoj krijimtarinë e tij. Nuk më është lejuar kjo për shkak të, si më është thënë, qëndrimit të tij ndaj malazezve dhe serbëve. Dhe mandej, për tezë doktorate kam paraqitur krijimtarinë e Asdrenit, edhe pse më parë kisha pasur në dorë vetëm përmbledhjen e tij me vjersha, që kishte përgatitur Dhimitër Fullani, por asnjërën prej veprave të botuara për së gjalli të tij. Për t'i siguruar përmbledhjet e tij jam detyruar të shkoj dy herë në Bukuresht e, pastaj, në Tiranë në janar të vitit 1970, që të hetoj lëndën për të dhe për krijimtarinë e tij në Arkivin e Shtetit dhe në Bibliotekën Kombëtare. Më ka mbetur shumë merak pse nuk më është dhënë mundësia të merrem me krijimtarinë e Fishtës. Vepra e tij i jep studiuesit shumë, shumë mundësi për përimtime, interpretime, shpjegime, vlerësime të larta të mjeshtërisë së tij të jashtëzakonshme poetike dhe për kritikë të konservatorizmit dhe klasicizmit anakronik në një pjesë të poezisë dhe të dramaturgjisë së tij.