DARKA E KRENEVE TE MALSISE E NGJARJE TE TJERA .

[doGzona]

DARKA E KRENËVE TË MALSISË E NGJARJE TË TJERA

Kur pasha i Shkodrës thirri gjithë parinë e malësisë, Dedë Gjo Luli nuk pranoi me i dhanë vendimet e preme, perpara se me dalë e me bisedue edhe me popull. Edhe të tjerët ranë dakort me mendimin e Dedës se pa kenë populli dakort nuk mundena me thanë kurrgja.
Duelnë nga pasha në miletbaçe, u bashkuene e u thotë Deda, nuk mund të bajmë muhabet këtu, se këtu ashtë rrugë e madhe por po shkojmë sot tek Palok Luca, se kështu e thërriste Dedë Gjoni gjithmonë. Aty kemi shtëpinë tonë, tha Deda, Paloka asht njeri me shkollë e i pret mendja hollë e kështu atë natë lajmëroj Deda Palokën e i thotë, «përgatitu për 7 vetë, shtatë pari të maleve». Zen Paloka me bisedue me Martin Ujk Çekun e me Prelocin(Preken), korjerin e Ded Gjo Lulit, e u thotë Paloka se me ther një dash, ai ka një krye, e ata janë shtatë burra e dashi nuk i ka shtat krena. Prandaj nuk di se kujt me i qitë një krye e kujt një copë mish, se del dikë me e rritë e dikë me e zvoglue, por, i thotë Martinit, merr thesin e shko tek filan kasap, në mos i pastë ai t' i marrë nder shokë, i thuaj ka thanë Paloka më ço 7 krena e 15 kile mish: I thanë, ka me i ba(kushtue) kaq shumë, sa kështu ka me i shkue e nesermja pa hangër bukë.
Dalë nga dalë, kah mbramja, ka kris dera e Palok Traboinit. Niset Katrina me e çilë. Ndal, i thotë Paloka, ndal se duhet me dalë vetë me i prite e me i ndeshë.
I thotë Mehmet Shpendi ne të hyme:
«Palokë na ka marrë mendja me të mush me miq! ».
«More, ja kthen Paloka, si me ja ba armikut, se për atë zot, me miq nuk po ngihena kurrë, por juve bash ju qoftë hoshgjeldën!».
Hynë burrat mrenda. Ded Gjo Luli, Mehmet Shpendi, Isa Buletini, Marash Dashi, Zenel Shaba i Kastrat, Vat Marashi bajraktari i Nikçit, Ded Nika bajraktari i Grudës që kishte ardh mësheftas Sokol Bacit, e kështu filloi sofra, filloi pija, kush mastikë e kush raki qysh heret e tuj pi po bien mbrapa 7 krena e t' ja vënë të gjithëve ka nji përpara.
E nget Mehmet Shpendi:
«Shumë i paska pasë krenat ai dash, Palokë!».
Ja priti Paloka:
«Duhej me kenë me shtatë krena, se shtatë prijës që ishi nuk dijshem, kujt me i qitë nji copë mish e kujt nji krye, cilin me e rritë e cilin me e zvoglue. E këtë nuk mund ta bajshe se ashtë një punë e madhe dhe e randë.» Kështu vazhdoi pija e muhabeti deri mbas mjesnate. E kështu mbeti dhe muhabeti, që Ded Gjo Luli nëpërmjet, miqëve të vet me shikue hallet e një flamur.
Të ngjamen e flamurit e di kështu: U vonue me u projektue e punue në ndermarrjen artistike të Vjenës së Austrisë. Tuj pa se flamuri vonoi, çoi Deda Kolën djalin e vet përsëri në Austri e atje u muer vesh se asht tue u punue : e ala nuk ishte mbarue. Ishin në Cetinë bashkë me Hil Mosin e Luigj Gurakuqin e u thotë Deda, si me ba o burra , nuk asht çajre pa bajrak, se atëherë i thojshin bajrak, se kur s' ke flamur, thotë Deda, nuk dihet se pse luftojmë. Prandaj ndërhyn tek Gjon Gjokola e te terzija i Krajl Nikollës së Malit të Zi.
Por erdhi lajmi që delni priteni flamurin se asht nis prej Vjene. Prandaj Deda filloi luftën, e tue qënë se nuk mund të lente shokët por as luftën vetëm, përcollën Palok Traboinin me e prite në Kotorr. Ai e pruni në Hot. Vazhdoi e mbaroi lufta e atë flamur e ka ruejt në arkën vet Nore Kolja ( gruaja e Kolës, të birit të Ded Gjo Lulit,)deri që filloi lufta e dytë botnore. Qe pra at flamur as Zogut nuk ja dorzoj Nore Kolja deri në 1939. Kur prejt friget të Italisë, se po ja marrin e po ja humbin, çoj me e strehue tek kleri katolik, aty ku u zhduk e nuk u pa kurr ma flamuri që prunë prej Vjene. Në pranverë të vitit 1912, Deda qiti xhevap në të gjithë malet që kush donte me e pa atë shënj Shqipnije e që nuk e ka pa kurrnjihërë, të dilte e ta shihte ditën e diel. Aty u bashkuene gjithë malësia. At flamur e kanë hap dy burra në një vend të nalt e njerzija thojshin se gja ma të bukur nuk kishin pa ndonjëherë. E Palok Traboini kaq patriot i flaktë ishte sa ka qitë në atë festë 12 teneqe spirto (raki-mastikë) që zejshin nga 18 kile secila, e atë duhej me e pre katërsh me ujë që u bajshin them nja 800 kile pije. Filloi pija alkolike. Brohore e madhe sa nuk ka festë a dasëm ma të madhe, por siç thamë ai flamur u zhduk e tash fotografia e tij shihet në muzeun e Ded Gjo Lulit.
... Kur Paloka fillonte mësimin, nxirrte livoren aslagant e vente mbi tavolinë e u thoshte nxansëve:
«Gjithmonë duhet me mësue, me punue e me luftue, e gjithmonë njeriu qysh në të leme, duhet të mëndoj për Atdhenë!».
... Di që kur asht nis në luftë të Koplikut, i kanë thanë Zef Skanjeti e do shokë reshperë:
«More Palokë, s' asht nevoja me dale ti në luftë, ka kush me luftue se ti je i kalemit e ti nuk shikohe për luftë». Paloka u pat thanë:
«Ai që nuk lufton për Atdhe e nuk asht për pushkë, nuk duhet gja as për kalem, se armiku gjithmonë shporret vetem me pushkë! Prandaj, shokët i kam tuj u vra e vet me ndej me gra, mos he burra. Po këto armë atëherë çka më duhen?».
Në Luftë të Koplikut, Palok Traboini nxorri pushkën me vra Alush Lohen që thërriste: «0 bini burra, djemt e Hotit! Qëndroni mos u koritni...», e vetë vesh ushtarak rrinte ndënjur në karrike e i përcillte të tjerët për në luftë.
Palok Traboini e mësyni:
«Çou qeni i qenit me ardh në luftë se nuk bahet lufta prej karrike. Burrat e Hotit nuk janë korit e as do të koriten asnjihëre.» Por shokët ja kapen dorën Palokës shpej e shpejt, kaloi plumbi permbi kryet e Alush Lohës që shpëtoi pa u vra.
E kam pas kojshi në Hot të Ri dhe e kam ndigjue edhe vetë kur u thonte atyne që i patën thirrë në një aparat (pritje) kur pat ardh Viktor Emanueli: «Atë ka kënë marre për shqiptarët me e lshue pa e vra e me shkue gjallë në Itali. Në vend që me e vra, ju i keni shkue me tuba lulesh. Si nuk ju ka ardhë marre he burra?!»
Megjithse ishte i moshuem, këto fjalë i folte shumë bukur e jo si po i shkruej vetë, se nuk kam shkollë, por kam shumë vullnet që mos me i lanë të dekuna këto qellime të shëjta.
Në jeten e vet personale ka pas edhe veshtirësina. Ka pas probleme me disa krenë të klerit pse Paloka mor gru të dytë kur ishte mësues në Tuz. Por nuk asht nda me Katrinën e u martua me lejen e saj, (asaj i kishin dekë tre fëmijë me Palokën e s' lindte ma), se as njeni e as tjetri nuk dojshin që të mbyllej një derë shqiptare. E Katrina fëmijët e Palokës i ka dashtë si fëmijët e vet, se ka kenë gru fetare e me zemër të mirë.
Për Palokën ka gjithçfarë të dhanash e asht zor me i kujtue të gjitha. Shtoj se i thosha mbas çlirimit në Hot të Ri:
«Pse nuk shkruan për të dhanat e tua?». E kishem fjalen edhe për me ju njohtë meritat e me i lidh ndonji pension që nuk ja dhanë kurr sa ishte gjallë por ai më thoshte i menduem:
«Une nuk kam ba ndonji gja të tepert, por kam ba detyren si shqiptar. Me punue e me luftue për Atdhe e ka detyrë gjithësekush!».
Kështu pra i kishte përgjigjet Palok Traboini, kështu i kishtë qellimet e punët më të mira që ka shqiptari.
PALOK PRELA
77 vjeç
Shkodër, korrik 1984

[King_Gentius]

Palok Traboini (1888 -1951)



Kjo fotografi ne arkivin e Marubit ka shenimin:
"Luftetaret qe ngriten flamurin ne Deçiç."
Djathtas, rrjeshti dyte, ne profil, ndenjur, Palok Traboini.

http://www.traboini.com/

[doGzona]

Si e vranë Mark Sadikun, Kryetarin e Djelmnisë së Shalës

Historia e panjohur e familjes së heroit të famshëm Mehmet Shependi, e cila u masakrua nga regjimi komunist i Enver Hoxhës. Dëshmia e mbesës së tij, 81-vjeçares Syke Sadiku
nga Dashnor Kaloçi, DOSSIER, Gazeta Shqiptare, Shkurt 2003

Pas vrasjes së babës sonë, Mark Sadikut, aty nga fillimi i vitit 1946, motra jeme, Prena, dy vëllaznit, Sadiku me Gjeton, nipi i tyne, Kol Ndou së bashku dhe me kushëririn, Pjetër Mehmetin, (i biri i Mehmet Shpendit) dolën në arrati, pasi u kërkojshin për t'u arrestu prej Sigurimit. Gjatë kohës që ata nejën nëpër male, Pjetri u vra në përpjekje me forcat partizane të Ndjekjes, pasi u pat pre në besë nga një njeri prej Curraj të Epërm. Pas kësaj Sadiku me Gjeton e Kolën u dorzuen pas faljes së dhanë nga komunistët dhe u burgosën të tre. Pas asaj dite të gjitha gratë e familjes, duke filluar nga grueja e Markut, Mirja, (nana jonë) e bija, Prena dhe nuset, Drage e Age, u internuen në kampet e Beratit, Tepelenës dhe Elbasanit".
Njeriu që flet dhe dëshmon për herë të parë për "Gazetën", është 81-vjeçarja Syke Sadiku (Vojvoda) e bija e Mark Sadikut, Kryetarit të Djelmnisë së Shalës, të cilët rrjedhin prej familjes së heroit të famshëm, Mehmet Shependit, i cili pati rënë në luftë kundër serbo-malazezëve. Pinjollja e këtij fisi të famshëm, Syke Sadiku, rrëfen të gjithë historinë e dhimbëshme të familjes së saj, ku një pjesë e tyre u detyruan të arratiseshin nga Shqipëria që në vitin 1948 dhe të tjerët që mbetën këtu, u persekutuan në mënyrën më barbare nga regjimi komunist i Enver Hoxhës. Po kush ishte Mark Sadiku, cila ishte origjina dhe e kaluara e asaj familje dhe si u masakruan ata nga komunistët?
Marku, nipi i Mehmet Shpendit
Mark Sadiku u lind në vitin 1889 në fshatin Pecaj të Shoshit, prej nga ishte dhe origjina e asaj familje, dhe babai i tij, Sadik Mark Shendi, ishte i vëllai i Mehmet Shpendit, heroit të famshëm dhe prijsit të malësorve të Veriut, i cili u vra duke luftuar me armë në dorë kundër forcave serbo-malazeze. Që kur ishte gjallë Mehmet Shpendi, shtëpia e tij në Pecaj të Shalës, formoi për herë të parë Djelmninë e Shalës, e cila kishte për qëllim që të ruante zakonet e maleve, të ndante pleqnitë në kuvendet e burrave dhe të udhëhiqte malsorët në luftrat kundër të gjithë armiqëve. Formimi i Djelmnisë së Shalës, iu kërkua, Shpend Sadrisë, (babait të Mehmet Shpendit) prej 90 malësorëve të asaj krahine, kur ai ishte në moshën 84 vjeçare. Pasi u konsultua me djalin e tij, Mehmet Shpendin, Shpend Sadria doli të nesërmen në kuvendin e burrave ku në prani të Dom Pjetër dedës, u lidh besa mes gjithë atyre burrave që ishin mbledhur në atë kuvend. Që nga ajo ditë që u krijua Djelmnia e Shalës, ajo u kryesua prej shtëpisë së Mehmet Shpendit dhe pas vrasjes së tij, kryesinë e saj e trashëgoi i nipi, Mark Sadiku i Shalës. Marku ishte një njohës i thellë i kanunit të maleve dhe ai thërritej e dërgohej shpesh ndër kuvendet e burrave, fiseve dhe pleqnive të bajrakëve, për pajtime gjaqesh, ndarje kufijsh e ngatërresash etj. Kështu që nga ajo kohë që Mark Sadiku u vu në krye të Djelmnisë së Shalës, e gjatë gjithë periudhës së Monarkisë, ai ishte një nga burrat më të respektuar të asaj treve. Marku u martua me Mire Mushakën nga fisi Gjonpepaj i Nikajve, e cila ishte një grua burrërore që rridhte nga dera e Hajdar Mehmetit, e njohur në të gjithë atë krahinë për shtëpi bujare dhe urti. Nga ajo martesë, atyre u lindën katër fëmijë: Sadiku, Gjeta, Syka dhe Prena.
Internimi i Markut në Itali
Ashtu si shumë nacionalistë të tjerë edhe Mark Sadiku e kundërshtoi hapur pushtimin fashist të Shqipërisë, gjë e cila u bë shkak që ai të arrestohej e të internohej në ishujt e Italisë. Lidhur me këtë, e bija e tij, 81-vjeçarja Syka Sadiku (Vojvoda) dëshmon: "Në prillin e vitit 1939, pak ditë pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste, babanë tonë Mark Sadikun, që njihej e respektohej si Kryetar i Djelmnisë së Shalës, e lajmëruan që të shkonte në Tiranë ku autoritetet e larta qeveritare do të bënin një mbledhje me parinë dhe bajraktarët e Veriut. Siç u tha atëhere, qëllimi i organizimit të asaj mbledhje nga ana e autoriteteve shtetërore të Tiranës, do të bëhej për të zgjedhur disa burra nga paria e bajraktarët e Veriut, për të shkuar në Romë ku do t'i çohej Kurora e Skënderbeut, Mbretit Viktor Emanueli. Por për qëllimin e vërtetë të atij takimi, si babës ashtu dhe burrave të tjerë të cilët ishin thirrur në atë mbledhje, nuk u kishin kallxuar gja, e të vërtetën rreth asaj ne e mësuam disa ditë më vonë. Pas marrjes së atij njoftimi, Marku u vesh me kostum kombëtar dhe zbriti në Shkodër ku ishte lënë vënd-takimi me burrat e tjerë të parisë dhe bajraqeve të malësisë që do të shkonin për në Tiranë. Por sapo baba shkoi në afërsi të Prefekturës, ai u arrestua nga italianët dhe pas pak ditësh së bashku me shumë nacionalistë të tjerë që kishin kundërshtuar pushtimin fashit të vëndit, i nisën për në burgun e Tiranës dhe prej aty i internuen në ishullin e Ventotenes në Itali. Aty në atë burg ku ishin të internuem dhe shumë shqiptarë të tjerë, baba qëndroi deri në vitin 1943 kur ra Italia. Rrobat e kostumit kombëtar që baba i veshi atë ditë që u ba gati me ra në Tiranë, ai nuk i hoqi gjatë gjithë kohës që nejti i internuem në ishujt e Italisë. Kur shokët e tij i thojshin: "Po pse more Mark nuk i heq këto tesha e të veshësh të tjera kështu si na?", baba i përgjigjegj atyne duke u thanë: "Këto janë rroba dasmet dhe i kam vesh që atë ditë që më pat çue fjalë Mreti i Italisë dhe nuk munem me i heq pa lejen e tij". Baba mundi me u lirue prej internimit vetëm kur ra Italia, në fillimin e vjeshtës së vitit 1943 dhe në atë kohë ai erdhi në Shqipni së bashku me shokët e tij që kishte qenë i internue", kujton 81-vjeçarja Syke Sadiku (Vojvoda), lidhur me të jatin e saj, Mark Sadikun e Shalës, i cili u arrestua nga italianët dhe vuajti për më shumë se katër vjet në burgjet e Italisë, për arsye se kishte kundërshtuar hapur pushtimin e Shqipërisë në prillin e 1939.
Marku në Plavë
Pas lirimit nga internimi dhe ardhjes në Shqipëri, Mark Sadiku i Shalës shkoi në vëndlindjen e tij në fshatin Pecaj të Dukagjinit, ku e pritën me mjaft përzemërsi, jo vetëm familja e të afërmit e tij, por edhe gjithë burrat e asaj krahine dhe paria e Shalës. Lidhur me këtë , e bija e tij Sykja, dëshmon: "Atë kohë që erdhi baba në shtëpi, nënprefekti i Plavës e i Gucisë, Shem Seferi, u qiti kushtrim të gjithë burrave e fiseve të Malsisë së Madhe, Dukagjinit e Malsisë së Gjakovës, që të mblidheshin në një kuvend të madh e për të rrokur armët në mbrojtje të tokave shqiptare. Nga ai za që u qiti nënprefkti, ranë në Plavë e Guci ma se katërdhet e dy bajraktarë, me ma shumë se 10 mijë burra të armatosun. Në atë kuvendin që u mbajt në Plavë, e morën fjalën përfaqësuesit më në zë të bajrakëve të parë të Veriut, siç ishin: Dedë Shabani për Malësinë e Madhe, Shem Seferi për Plavën e Gucinë, Dem Ali Pozhari për Malësinë e Gjakovës e rrethet e Pejës dhe Mark Sadiku për Dukagjinin. Gjatë atij kuvendi, Marku, bani propozimin që u quejt ma me vënd, duke thënë se prej asaj dite duhej dhanë besa e burrit prej të gjithë atyre personave dhe fiseve të cilët kishin ngatërresa të vjetra, ankime apo gjaqe pa marrë, në mënyrë që t'i ndërprisnin ato. Sepse prej asaj dite Malësisë dhe gjithë Shqipnisë i kërcënohej një anmik i madh e i përbashkët që ishin serbo-malazezët, të cilët nën maskën e komunizmit kërkonin të siguronin rishtaz tokat shqiptare të shkeluna padrejtësisht gjatë Luftës së Parë Botërore. Baba tha aty në atë kuvend, se kufijtë etnikë nuk ishin të një fisi apo të një bajraku, por ato ishin të gjithë popullit mbarë pa dallim feje ideje dhe krahine. Pas kësaj, Mark Sadiku u kërkoi të gjithë atyre burrave që ishin mbledhe në atë kuvend, që të jepej besa aty në shesh të burrave, që në rast nevoje kur të paraqitej rreziku, të gjithë ata t'i përgjigjeshin kushtrimit të dhënë duke nxjerrë vullnetarë të armatosur për të shkuar në atë pjesë të kufirit që rrezikohej prej anmikut. Pas këtyre fjalëve të thana prej babës, aty u lidh besa e burrave prej të gjithë bajraqeve dhe që nga ajo ditë u vunë roje të armatosuna në pikat ma delikate të kufinit dhe ata u porositën që kurdoherë që të hetojshin lëvizjet e brigadave komuniste serbo-malazeze, të lajmërojshin menjëherë kryetarët e asaj beslidhje. Dhe ajo që ishte parashikue prej babës dhe prej të gjithë atyre burrave që muern pjesë në atë kuvend, nuk vonoi me u bë realitet. Kështu vetëm pas pak kohet në nëntor të vjetit 1944, brigadat komuniste serbo-malazeze mësynë kah toka jonë duke kalue kufinin etnik. Pas kësaj u dha kushtrimi prej Guciet dhe Mark Sadiku, jo vetëm si Kryetar i Djelmnisë së Shalës, por edhe si kryetar i forcave nacionaliste të Dukagjinit, mblodhi të gjithë pushkatarët e asaj krahine dhe menjëherë kaloi Qafën e Pejës e u bashkue me forcat e Prek Calit të Kelmendit e me ato të Xhem Sadrisë që erdhën nga Malsia e Gjakovës. Atë kohë pati ba dimën shumë i fortë dhe malet e Cecunit dhe të Nakutit që ishin të mbulueme me borë, lëshuen orteqe të mëdhenj të cilat zunë nën vete dhe i lanë të vorruem shumë luftëtarë të malsisë. Luftimet që u zhvilluen në Qafë të Previsës dhe e në Vasoviq, përfunduen me fitoren e luftëtarëve shqiptarë. Pas kësaj Mark Sadiku me gjithë luftëtarët që kishte me veti, u kthyen në vendin e vet", dëshmon 81-vjeçarja Syke Sadiku (Vojvovda) lidhur me luftrat që zhvilloi babai i saj, Mark Sadiku, në nëntorin e vitit 1944 kundër forcave serbo-malazeze.
Vrasja e Markut
Mbarimi i Luftës dhe ardhja e komunistëve në pushtet në dhjetorin e vitit 1944, e gjeti Mark Sadikun dhe dy djemtë e tij, Sadikun e Gjeton, të arratisur ndër male së bashku me shumë burra të tjerë të Shalës e të Shoshit. Lidhur me këtë dhe vrasjen e Mark Sadikut, e bija e tij, Sykja dëshmon: "Menjëherë sapo mbaroi Lufta dhe brigadat komuniste të partizanëve hynë edhe në Shkodër, Marku së bashku me dy djemtë, (vëllezërit e mi) Sadikun e Gjeton, dolën nëpër male me qëllim që të ruheshin prej komunistave,të cilët po vritshin dhe po burgosshin shumë njerëz të pafaj. Baba e dinte se komunistat nuk do t'ia falnin atij dhe vëllaut tim, Sadikut, të cilët patën luftue me forcat e nacionaliste të Ballit Kombëtar, kundër brigadave komuniste serbo-malazeze. Ishte kjo arsyeja kryesore që ata qëndruen nëpër male deri në atë kohë që qeveria komuniste e Tiranës shpalli faljen e parë për të gjithë të arratisunit politik që nuk kishin ba krime. Duke hjek keq në jetën e malit dhe duke mos pas rrugë tjetër kalimi pasi kufini me Jugosllavinë ishte i myllun dhe ai jugor me Greqinë ishte nën kontrollin e komunistëve grekë të gjeneralit Markos, baba me dy vëlleznit e mi, Sadikun e Gjeton, vendosën me u dorzue. Mirpo pas dorzimit të tyne në Kodër të Shëngjergjit, komunistat nuk e majtën fjalën dhe i prenë ata në besë, duke i burgosun në burgun e Shkodrës ku ata i patën torturue randë. Ajo gja famtirësisht vazhdoi jo shumë kohë, për arsye se qeveria komuniste e Tiranës nxorri një falje tjetër dhe i liroi nga burgu babën dhe dy vëllezërit e mi, pasi ata sipas tyne nuk i kishin lye duart me gjak. Mirpo edhe pas lirimit, baba me me gjithë Sadikun e Gjeton ishin vazhdimisht nën ndjekjen e forcave të Sigurimit dhe të gjithë ata që e njihshin babën, thoshin se Mark Sadiku kishte për me ra përsëri në burg, pasi ai nuk rrite pa fol kundër komunizmit. Aty kah vjeti 1945, në malsitë e Shalës e Shoshit u patën ba do mbledhje të shpeshta ku thërritej i gjithë populli me detyrim dhe u bahej propagandë komuniste. Një nga këto mbledhje u ba edhe në Bregun e Lumit në Shalë, e në atë ditë baba kishte shkue për mik te Balë Mark Milani. Megjithse Bala iu lut Markut që të mos shkonte në atë mbledhje se diçka i kishte ndje zemna, prej sedrës, baba, nuk nejti dot pa shku. Atë ditë teksa ishte duke fillue mbledhja, hasmi i babës qiti tre herë në pushkë dhe e la atë të vdekun. Ndërsa Marku akoma nuk kishte dhaëë shpirt, Balë Mark Milani që mbeti i premun në besë, qiti në pushkë dhe e la të vdekun në vend vrasësin e babës", kujton, Syke Sadiku, lidhur me historinë e babës së saj, Mark Sadikut, Kryetarit të Djelmnisë së Shalës, i cili u vra nga hasmi i tij në vitin 1944.
Arratisja e familjes në Francë
Po si rrodhi fati i familjes së Mark Sadikut, pas vrasjes së tij në vitin 1945 dhe si u trajtuan ata nga regjimi komunist i Enver Hoxhës? Lidhur me këtë e bija e tij, Sykja, dëshmon: "Pas vrasjes së babës, aty nga fillimi i vitit 1946, motra jeme, Prena, dy vëllaznit, Sadiku me Gjeton, nipi i tyne, Kol Ndou së bashku dhe me kushëririn, Pjetër Mehmetin, (i biri i Mehmet Shpendit) dolën në arrati, pasi u kërkojshin për t'u arrestu prej Sigurimit. Gjatë kohës që ata të gjithë nejën nëpër male, Pjetri u vra në përpjekje me forcat partizane të Ndjekjes pasi u pat pre në besë nga një njeri prej Curraj të Epërm. Pas kësaj Sadiku me Gjeton e Kolën u dorzuen pas faljes së dhanë nga komunistët dhe u burgosën të tre. Pas asaj dite të gjitha gratë e familjes, duke filluar nga grueja e Markut, Mirija, (nana jonë) e bija, Prena dhe nuset, Drage e Age, u internuen në kampet e Beratit, Tepelenës dhe Elbasanit. Por duke përfitue nga një falje tjetër e komunistave, Marku, me Sadikun e Kolën dolën prej burgut dhe pas pak kohe ata ikën përsëri në arrati ndër male, pasi kërkoheshin për t'u arrestue prej Sigurimit. Kjo gjë pat ndodhë, kur u arrestue bashkëshorti im, Lekë Vojvoda, me gjithë bajraktarin e Shoshit. Bashkë me Sadikun, Gjetën dhe Kolën, ishin në mal dhe motra jeme, Prena, megjithë nusen e Gjetës, Agen. Në vitin 1948 kur Shqipëria u prish me Jugosllavinë, ata mujtën për me e kalue kufinin dhe dolën në Mal të Zi. Në këtë kohë nën shtëpi pati metë vetëm nana jonë, Mirja, me nusen e Sadikut, Dragen, e cila kishte dy vajza të vogla dhe ishte përsëri shtatëzanë. Kur ata dueln në Jugosllavi, dhe serbët e kuptuen se ishin nipat e Mehmet Shpendit, i cilli pat ken vra me shkje, i mbyllën nëpër burgje e kampe përqëndrimi duke i lëviz herë pas here sa në Guci, Pejë, Kotorr, Zetë, Hercegnovi, Vuçitern e deri në Beligrad. Aty nga vjeti 1956, kur ata e humbën shpresën për një ndryshim të situatës në Shqipni, kërkuen prej Organizatës Ndërkombëtare të Emigracionit për me dal në Prendim. Pas kësaj atyne iu dha e drejta dhe të gjithë shkuen në Francë ku jetuen të lirë për vite me rradhë", e përfundon rrëfimin e saj 81-vjeçarja Syke Sadiku, e bija e Mark Sadikut të Shalës, lidhur me historinë e dhimbshme të familjes së saj, ku një pjesë jetoi në Francë dhe pjesa tjetër që mbeti në Shqipëri u persekutua në mënyrën më barbare nga regjimi komunist i Enver Hoxhës. Dy vellezërit e Sykes, Gjeta me Markun që jetuan në Francë, vdiqën atje në dhe të huaj duke i lënë një amanet motrës, Prenës, që eshtrat e tyne t'i sillte një ditë për t'u prehur në vëndlindjen e tyre. Atë amanet, Prena Sadiku mbajti si gjënë më të shtrenjtë dhe e bëri realitet vetëm në 25 korrik të vitit 1999. Atë ditë të nxetë vere, kur më shumë se 1500 burra të ardhur nga 11 bajrakët e Veriut ishin mbledhur në fshatin Pecaj, një helikopter civil u ul në një livadh me dy arkivolë të vegjël ku ndodheshin eshtrat e Sadikut dhe Gjetos, dy djemve të Mark Sadikut të famshëm të Shalës, të cilëve në përkujtim të babait të tyre, mbarë malsia atë ditë iu rezervoi një varrim madhështor.

[doGzona]

Veshtrim i shkurter historik per fisin e Kelmendit

Dom Nikë Ukgjini

Shtrirja gjeografike

Malësia e Kelmendit shtrihet në skajin verior të Alpeve Shqiptare, në trekëndëshin e formuar mes kufijve shtetërorë të Republikës së Shqipërisë, Republikës së Kosovës dhe Malit të Zi. Në kuptimin etnografik, fisi i Kelmendit bën pjesë në malet e Malësise së Madhe. Sipas shtrirjes fisnore Kelmendi kufizohet me Hotin, Kastratin dhe Shalën në Jug, me Gash e Krasniqe në Lindje, kurse me Vasojeviqët, Kuçin, Triepshin dhe Gruden në Veri. Banorët e këtij fisi, banojnë kryesisht rreth dy burimeve të lumit Cem, Vuklit dhe Selcës dhe lumit të Vermoshit. Komuna e Kelmendit sot ka 6344 banorë, të përqëndruar në fshatrat: Vermosh, Lëpushë, Selcë, Tamarë, Brojë, Kozhnja, Nikç, dhe Vukël.1)

Emri i fisit.

Emri këtij fisi vjen nga fjala latine clemens-(tis), dmth. i urtë, i thjeshtë, i mirë.2) Këtë emërtim të natyrës së njeriut, më vonë e gjejmë si emër personal, Clemens. Ndër shkrimet e studiuesve të huaj e gjejmë në forma të ndryshme fonetike "Klemnti" "Klimenti", "Clementiner"etj. kurse në gjuhën shqipe "Klmen-Klmente"3) gjegjësisht "Kelmendi". Për herë të parë, në kuptimin e sotëm, si emër personal, e takojmë tek zëvendësi i tretë i Shën Pjetrit Papa Klementi e I-rë (90-101),4) cili duke predikuar fjalën e Krishtit ndër paganë, u martirizua. Kelmendasit këtë e kanë mbajtur për Shenjt, dhe mbrojtës të fisit në tërë historinë e tyre duke ia kushtuar njëherit edhe tempujt e lutjes ndër kisha. Për këtë arësye kelmendasit në menyrë të veçantë i nderonin papët e Romës. Këtë gjë na e dëshmon në një relacion për kelmendasit dërguar Selisë së Shenjte në vitin 1636, nga At Bonaventura. Ai shkruan se kur se serbët e fesë ortodokse, të ardhur në tokat kelmendase për të shpëtuar nga barbarizmat e ushtrisë turke, filluan ta fyenin papën, këta të fundit i kërcënuan se do t´i përzinin nga territori i tyre fisnor.5)

Si toponim, ky emër identifikohet me emrin e kështjellës bizantine "Klementiana", të cilën e përmend historiani i epokës Justiniana Prima (527-565), Prokopie i Cezaresë. Sipas historianit serb Vladislav Popoviq, kjo kështjellë duhet të këtë qenë e vendosur ndër viset e Kelmendit, ose në veri të liqenit të Shkodrës.6) Kurse për Sufflay-n kjo fortesë duhet të këtë qenë në rrugën romake Shkodër - Prizren, tek dogana e Shpëtimit Shenjtë (Svetog Spasa).7)

Origjina

Origjina e fisit të Kelmendit, si dhe fiseve të tjera të Malësisë së Madhe, sipas trajtimeve shkencore, deri me sot është ende e paqartë. Por e gjithë kjo nuk do të thotë se nuk duhet të bëhen përpjekje për të plotësuar apo shtjelluar sado pak atë çka albanologët shqiptarë e të huaj, si Selami Pulaha, Rrok Zojzi, Milan Šyfflay, Franz Baron Nopcsa, Georg Stadtmuller, Giuseppe Valentini dhe në kohën e fundit, Peter Bartl-i, kanë shkruar mbi origjinen e fisit në fjalë si dhe për fiset e tjera të Malësisë së Madhe.

Albanologët e huaj si dhe ata shqiptarë, në mungesë të dokumenteve të shkruara, prejardhjen e këtij fisi e shpjegojnë sipas koncepteve të gojëdhanave popullore. Kështu, sipas misionarit françeskan Bernardo nga Verona, i cili për shumë vite punoi në mes të këtij fisi, në relacionin e dërguar "Kongragates për Ungjillzim" në vitin 1663, në mes të tjerash shkruan: "nuk është e lehtë të thuhet nga e ka origjinën ky fis, por është bërë zakon me thënë se kjo popullsi është pasardhëse e Kuçasve ose e fqinjëve të tjerë"; , kurse Arqipeshkvi i Shkodrës (1656-1677) dhe më vonë i Shkupit (1677-1689) Pjetër Bogdani, në relacionin e vet të vitit 1685 dërguar Selisë së Shenjte, ndër të tjera thotë: "sipas gojëdhënës, i pari i kelmendasve ka ardhur nga rrjedha e epërme e lumit Moraça"9), dmth nga fiset e vjetra shqiptare kodrinore, të cilat, sipas Valentinit janë: Piperri, Kuçi, Vasojeviçi, Bratonoshiqi, Palabardhet-(Bjelopavliqi) 10) etj. Më pas, i pari i kelmendasve u martua me një vajzë nga fisi i Kuçit dhe djalit të parë të lindur ia vuri emrin Kelmend.11) Ndërsa albanologu i shquar Zef (Giuseppe) Valentini, pas shumë versionesh, si më te besueshmin variant mban atë se ky fis rrjedh nga fisi i vjetër Kodrinor shqiptar i Kuçit, e ky i fundit rrjedh nga fisi Berishë, të cilin në dokumente e gjejmë që në vitin 1242.12). Sidoqoftë, një mbiemër të dokumentuar të këtij fisi ne e gjejmë në vitin 1353 me emrin, Gjergji, i biri Gjergj Kelmendit nga (vendi) Spasë, (dominus Georgius fulius Georgii Clementi de Spasso)13) tek fortesa e lartpërmendur Clementiana, kurse si fis të organizuar mirë, e takojmë në vitin 1497.

.Megjithatë, kur themi se zanafilla e fiseve sipas konceptit shkencor dhe atij popullor zakonisht lidhet me emrin e toponimit, ose me emrin e një antroponimi në patronim (mbiemër njeriu), më vonë në emër vllaznie dhe së fundi në emër fisi, dhe se, mbeturinat e rendit fisnor në Shqipëri janë të trashëguara nga kohët më të lashta të historise sonë,14) d. m. th. nga trungu ilir, e kur në anën tjetër mësojmë se sa i lashtë qenka prejardhja e këtij emri, në mënyrë të natyrshme i bëjmë vehtes pyetjen: Vallë, a mund të na tregojnë gjë fjalët e enciklopedisë gjermane, të botuar në Altenburg në vitin 1824, e cila këtij fisi i kushtoi 22 rreshta, e ku ndër të tjera thotë: " Kelmendasit, Arnautët, janë nga fiset e vjetra ilire".15) Pra, ndoshta kemi të bëjmë me një fis të lashtë, i cili gjatë invazioneve barbare sllavo-avare në trojet tona mbeti krejtësisht nëndhe deri në shekullin e XI-të (sikurse vetë emri i popullit shqiptar dhe historia e kishës shqiptare), sepse, siç e dimë, ky fis në rrjedhen e historisë kombëtare shqiptare, luajti një rol të rëndësishëm në ruajtjen e identitetit kombëtar dhe atij fetar në Shqipërinë e Veriut, me çka shkurtimisht do te njihemi në vazhdim.

Mbi historinë e fisit

Siç shihet në regjistrimet e hollësishme të Defterit të Sanxhakut të Shkodrës të vitit 1497, kelmendasit para pushtimit turk jetonin në dy fshatra: fshatin Selçisha ku ishte vendosur katundi Liçeni dhe fshati Çpaja-Spai-Ishpaja ku ishin vendosur katër katunde dhe kishte 152 shtëpi16). Truallishta e përbashkët quhej Petersjan-Petershban-Bishtan, dhe gjendet një orë larg Selcës, në veri të Podgoricës.

Fakti se në vitin 1582 në Kelmend shënoheshin vetëm 70 shtepi17), tregon qartë se me ardhjen e pushtuesit aziatik ky fis u detyrua të bëjë lëvizje brënda Malësisë dhe të shpërngulet në viset e Anamalit, fshatrat Muriq, Shestan dhe Goljemadhë në Mal të Zi1 . Kurse sipas relacionit të providurit Marin Bolica, procesi i organizimit territorial i këtij fisi si dhe fiseve Hot, Piper, Kuç etj,19) në fund të shekullit të XVI kishte përfunduar dhe ishte formuar tashme teritori bazë i Kelmendit. Në relacionin e tij të vitit 1638 dërguar Selisë së Shenjtë, ipeshkvi i Sapes Frang Bardhi, thotë: "Kelmendasit banojnë ndër male shumë të mëdha dhe me pozita të forta ndërmjet Bosnjës dhe Shqipërisë. Ata janë me kombësi shqiptare, flasin shqip dhe janë të përfshirë ndër kufijtë e Shqipërisë, ushtrojnë besimin tonë të shenjtë katolik romak".20) Përndryshe, sipas dokumenteve, që në vitin 1671 këtë fis e gjejmë të ndarë në tri vllazní: Selcë, Vukel, Nikç dhe në vitin 1688 edhe vllaun e katërt Bogë21) që në fakt paraqitnin katër degët e fisit të shpërndarë nëpër katër lugina.

Sipas ipeshkvit te Sapes, Gjergj Bardhit, i cili më 8 korrik 1634 beri një vizitë baritore në malet e Dukagjinit, Pultit e Kelmendit, në këtë vit, ky fis kishte 300 shtëpi me 3200 shpirtëra22).

Kelmendasit gjatë pushtimit otoman

Pas rënies së Medunit më 1457, dhe më në fund, të Shkodrës më 147923) ushtria pushtuese osmane ngadalë arriti tashmë që pushtetin e vet ta shtrijë edhe në viset e Malësisë (së Madhe). Kelmendasit në pjesen më të madhe të tyre, përkundër njohjes së pushtetit sulltanor në vitin 1497, me gjithë vështërsitë e mëdha jetësore me të cilat ballafaqoheshin, qendruan të panënshtruar duke mos paguar asnjë lloj detyrimi ndaj pushtuesit deri në vitin 1664.24) Deshmi për këtë është fakti se kelmendasit nuk ishin të regjistruar në Defterin e Sanxhakut të Shkrodrës të vitit 1485. Pothuajse ekzistonte traditë në të gjithë malësorët të refuzohej dora e pushtuesit turk. Kjo mund të vërehet edhe në relacionin e Marin Bicit (1608-1624), arqipeshkvit të Tivarit, i cili në vitin 1610 i shkruante Selisë së Shenjte, se malësorët janë vetëm të besimit latin (katolik) të ndarë në fise Kelmend, Grudë, Hot, Grise, Kastrat, Tuz, Shkrel, etj. Përsa i përket Kuçit, gjysma e tyre janë të fesë ortodokse, pjesa tjetër të fesë katolike, e të gjitha këto fise jetojnë në bjeshkë të papërshtatshme dhe asnjëherë nuk u janë nënshtruar tuqve.25). Përndryshe, Bici në këtë relacion emërtimin Kelmendi e përmend për gjithë konglomeratin verior shqiptar, duke përfshirë këtu edhe fiset gjysëm të slavizuara si, Bjelopavliqët (Palabardhet), Piperët, Bratonozhiqet dhe Kuqasit.26)

Organizimi i parë i malësorëve me përmasa ballkanike, për t'iu kundërvënë turqve me përkrahjen e aleatëve, të Selisë së Shenjtë dhe spanjollëve, mbajtur në Kuç në vitin 1614, bëri që Kelmendi të bashkojë 650 luftëtarë27) dhe të formohej aleanca ushtarake "Bashkimi i Maleve"2 për luftë çlirimtare kundër osmanllinjve. Kështu, malësoret u bënë një fuqi e rëndësishme, e cila përcaktoi fatin e sundimtarëve të Sanxhakut në grindjet e tyre për pushtet. Nuk kaluan shumë vite dhe pjesa më e madhe e zonave malore duke udhëhequr kryengritje të vazhdueshme hodhi poshtë si detyrimet e vitit 1497, ashtu edhe regjimin e timarëve.29) Kështu, në fillim të shekullit XVII, spahinjtë u dëbuan përgjithmonë nga 11 krahina të Malësisë së Madhe, pra edhe nga Kelmendi, i cili sipas relatorëve kishtarë, bëri kryengritjet më të mëdha duke qenë edhe i favorizuar nga shtrirja gjeo-strategjike. Shumica e malësorëve, pas sakrificave të mëdha, rrënimeve, dëmtimeve, marrjes së njerëzve si skllevër, mbeti fshatarësi e lirë.30)

Kelmendasit, të lirë nga armiku nëpër malet e tyre, për shkak mungesës së tokës, luftonin me armikun tjetër, varfërinë, e cila ata i detyronte të grabisnin pronat e feudalëve, karvanet tregtare dhe disa herë vetë qytetet. M Bolica, në kronikën e tij të vitit 1614, thotë se rajoni i Plavës dhe i Gucisë, të cilin e administronin turqit, është shkatërruar shumë herë nga plaçkitja e kelmendasve që jetonin në fqinjësi direkte. Për këtë, Porta e Lartë, në vitin 1612, u detyrua nën udhëheqjen e pashait të Podgoricës, Cem Çaushit31) të ndërtonte një fortesë të madhe mbi fshatin Gerçar, në vendin e quajtur Godilje, fortesë që u emërtua Qytet i Ri. Përndryshe, kelmendasit i quajnë njerëz të palodhur dhe trima. Ipeshkvi i Sapës Frang Bardhi, për kelmendasit sulmues, në një relacion të vitit 1638 thotë se, ata u bënin sulme të pandërprera karavanave në Shqipëri, Bosnjë dhe Serbi.32)

M. Bolica, shkruan gjithashtu se sulmet e këtij fisi si dhe fiseve të tjera, kanë arritur deri në Filibe, qytetin e sotshëm Plovdiv në Bullgari33). Këtë gjë kelmendasit e bënin me siguri edhe për shkak të grumbullimit të materialit luftarak për të bërë luftë me turqit. Kjo shihet në luftrat çlirimtare të udhëhequra më vonë kundër Asllan Pashës së Podgoricës në vitin 1613, Ibrahim Agës të Shkodrës në vitin 1617, dhe Mehmet Beut në vitin 1633 etj.

Në vitin 1638, pas një përgatitje të gjatë, me direktivat e vetë Sulltan Muratit IV (1623-1640), nën udhëheqjen e Vuço Pashës nga Bosnja34) dhe sanxhakbeut të Shkodrës, Ali Çengiqit, ku morën pjesë, sipas ipeshkvit të Sapës Frang Bardhit 15.000 ushtarë (kryesisht me përbërje turq, dalmatinë, serbë bullgarë dhe boshnjakë), qeveria turke bëri një luftë masovike, vendimtare për shkatërrimin e këtij fisi heroik35). Por edhe pas një lufte njëvjeçare nuk ia arriti që t'i mposhtë trimat kelmendasit, të cilët me një luftë vetmohuese ia arrtitën ta mbrapsin në vitin 1639 armikun. Madje ata shpreheshin se, vetë Papa i Romës është lutur për ne qe të na ndihmojë Zoti në këtë betejë. Kështu kelmendasit, edhe pse të dërrmuar, ruajtën amanetin e të parëve: "fe dhe atdhe".

Megjithatë, kelmendasve nuk iu desh të prisnin shumë për luftën e tyre: në vitin 1645 filloi lufta 25 vjeçare për Kretën, një ballafaqim ky veneciano-turk që e kishte arenën e luftës në Ballkan. Kelmendasit gjatë kësaj kohe hynë në marrëveshje me venecianet dhe në muajin gusht të vitit 1648 nga paria e Kotorrit morën ftesë, që së bashku t'u kundërviheshin turqve për t'i çliruar tokat shqiptare deri në Krujë. Si datë për të sulmuar Shkodrën u caktua 27 shkurti 1649, por edhe pas përgatitjeve të mëdha që u bënë në Budva, sulmi nuk u realizua36)

Mëvonë, për shkak të ruajtjeve të pozitave të veta të cilat kërcënoheshin gjithnjë nga hordhitë osmane dhe për arsye të islamizimit të një pjesë të fisit, Kelmendasit për një kohë u terhoqën nga kjo marrëveshje veneciane, në trojet e veta. Por, gjatë viteve 1686-1699, kur austriakët avancuan deri ne Prizren dhe Shkup në luftë kundër osmanllinjve, kelmendasit përsëri ndryshuan qëndrimin e tyre dhe iu bashkangjitën gjeneralit austriak Piccolominit,37) i cili kishte përfshirë në marreveshjen e 12 tetorit 1689. edhe fisin e Kelmendit.3 Dyshimi i shprehur nga autorët serbë mbi pjesëmarrjen e kelmendasve në luftën e madhe austriako-turke (1683-1699), është i pabazuar. Këtë gjë shumë qartë e deshmojnë burimet austriake në fund të XVII. Jo rastësisht, Graf Luigi Ferdinand Marsigli (1658-1730), në një promemorie, drejtuar mbretit Leopoldit I, 39) më 1 prill 1690 për Shqipërinë dhe kelmendasit thekson se, "Pikolomini bëri marrëveshje me Kelmendasit dhe me ata që jetonin në Rozhajë dhe përrreth saj" dhe, se "Kelmedasit jetojnë në Shqipërinë Turke". "Ata - vazhdon Marsigli - shtrihen nga afersija e Prishtinës, në Pejë e Plavë deri në Shkodër"40). Këtë me siguri e thotë për arsye se Kelmendasit kanë qenë të shpërndarë edhe në këto vende, së paku në rrethin e Pejës. Për një shtrirje të ngjashme na flet edhe harta venedikase e Giovanni Giacomo Rossi-t, e vitit 1689 ku shihet qartë se territori i këtij fisi është i shtrirë deri në Hercegovinë.41) Graf Marsigli, këtë e shkruan për të treguar rëndësinë e madhe që kishte ky fis. Marsigli, i cili gëzonte një autoritet të madh në shtabin e perandorisë austro-hungareze, nuk mund të ishte i keqinformuar, gjë që e pohon edhe Rajko Vaselinoviq.

Në vitin 1700, për t'i mposhtur kelmendasit, Porta e Lartë angazhoi pashain e Pejës dhe të Dukagjinit, Hodoverd Mahmutbegun, i cili me dredhi dhe pará depërtoi në drejtim të Ulqinit dhe Tivarit, pasi nënshtroi Malësinë e Madhe42). Sipas relacionit të vitit 1702 dërguar Selisë së Shenjte nga arqipeshkvi Shkupit, Pjetër Karagaqit, kelmendasit, pas një rezistence të spikatur, nga dhuna e madhe 274 familje u detyruan të shpërngulen dhe të vendosen në rrethin e Novi Pazarit, në Peshtër, Rozhajë dhe Rugovë.43) Kështu, vazhdoi shpërngulja pakthim, tashmë masovike e kelmendasve e cila kishte filluar më parë, që në vitet 1661, 1667, 1669 në grupe të vogla për në Plavë e Guci.44) Për gjendjen e tyre të mjerë ekonomike dhe fetare, më së miri njoftoi Arqipeshkvi i Tivarit Vinçenc Zmajeviqi (1701-1712) në letrat e tij baritore dërguar Selisë së Shejtë që nga viti 1702 e tutje,. i cili tashmë i kishte marrë nën kujdesin e vet atëror45).

Gjatë luftës ruso-austriake kundër turqve (1735-1739), austriakët përsëri u përpoqën si shumëherë më parë ta çlirojnë Balkanin nga hordhitë turke dhe arritën madje deri në brendësi të Serbisë, ku më 28 korrik 1737, pa luftë, morën Nishin dhe Novi Pazari. Patriarku serb i Pejës Arsenije IV. Shakabenda, arqipeshkvi i Shkupit Mëhill Suma, ai Ohrit Joasaf, hynë në bisedime të fshehta me Vjenën,46) për të organizuar një kryengritje. Kelmedasit, së bashku me fiset e tjera të Malësisë, me këtë rast i dhanë një mbështetje të fortë këtij organizimi. Në anën tjetër, shtabi perandorak u kishte premtuar shqiptarëve se në rast të vendosjes së paqës dhe nëse rajonet e tyre nuk çliroheshi nga sundimi turk, malësorët do të mund të emigronin në rajonet perandorake, d.m.th. në brendësi të Serbisë. Por, fatkeqësisht, shkatërrimi ndodhi më shpejt se sa kelmendasit dhe kryengritësit e tjerë kishin imagjinuar. Kështu, austriaket u detyruan të zbrapseshin e të hiqnin dorë edhe nga Prishtina. Me 24 gusht ra Novi Pazari, ku kishin përparuar 200 kelmendas, 200 nga Hoti e 100 nga Gruda. Kryengritësve shqiptarë dhe serbë, së bashku me trupat austriake nën komanden e kolonelit Lentulus, iu desh të tërhiqeshin për në Kryshevc47). Pas këtij dështimi më 4 tetor kelmendasit dërguan një përfaqësues në shtabin austriak tek feldmarshali Sekendorf për të kërkuar si mjet shpëtimi, emigrimin në Banat-Vojvodinë. Kështu, në nëntor të vitit 1737, një grup i madh i këtij fisi, së bashku me disa nga fiset të tjera të Malësisë së Madhe, rreth 4000 vetë,4 u dërguan në rajonet e Rudnikut, Nishit, Mitrovicës, Sremit, Karlovcit. Në vitin 1738, për shkak të sulmeve barbare turke në Valjevë, u masakruan dhe robëruan 3000 shqiptarë dhe serbë. Kjo bëri që disa nga malësorët të kthehen në trevat e veta të okupuara, një grup t'i bashkangjitej ushtrisë austro-hungareze, kurse një pjesë tjetër të mbetet në Serbi, ku më vonë në vitet 1749-55 u përqëndruan në banim të përhershëm në fshatrat Hritkovci, Nikinci dhe Jarak.49) Në këto vende kelmendasit qëndruan dhe ruajten deri në gjysmën e dytë të shek. 19 gjuhën dhe etninë e tyre. Megjithe ambientin orthodoks serb përreth, ata mbetën katolikë. Sipas regjistrimit të vitit 1900 këto fshatra numëronin 4438 banorë shqiptarë,50) kurse sipas një kronike në vitin 1921, në Hritkovc flisni akoma 5 vetë shqip dhe në Nikince vetëm 4 vetë.51) Por në këtë popullatë tashme të sllavizuar edhe sot e kësaj dite mbetet e pashlyer vetëdija e origjinës.

Kelmedasit që mbeten në Shqipëri nga viti 1737, (bëhët fjalë për më shumë se gjysmen e fisit) vazhduan revoltën kundër turqve edhe pas tërheqjes së austriakëve, ashtu si dhe fiset e tjera kodrinore. Ekspedita ndëshkimi për nënshtrimin e kelmendasve u zhvilluan edhe në vitet 1739, të udhëhequra nga Ibrahim pasha i Trebinjës, dhe në vitin 1740, nga Sulejman Pasha i Shkodrës, i cili kishte superioritetin absolut, por nuk e përjetoi gjatë këtë sukses, sepse po në këtë vit vdiq52).

Gjatë luftës austro-ruse me turqit 1787-1792, ku merrnin pjesë edhe malazezët, me përjashtim të Piperit, fisi i Kelmendit nuk i mbeshteti. Kjo mospërfshirje erdhi vetëm nga antagonizmi i tyre kundrejt malazezve53). Këta, së bashku më banorët e Kuçit, me të cilët pothuajse gjithmonë qëndronin së bashku, kësaj herë qëndruan në anën e Mahmut Pashë Bushatliut, i cili duke manovruar mes Austrisë e Rusisë, donte të krijonte një pozicion të pavarur kundrejt Portës54)

Në kohën e Rilindjes Kombëtare, në mesin e atyre burrave të Malësisë së Madhe të cilët moren pjesë në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit në vitin 1878, ishte dhe seljani Ujke Gila,55) si vëlla më i madhi i katër bajraqeve që kishte Kelmendi: Selca, Vukli, Nikçi dhe Boga. Sidomos gjatë dhe pas Lidhjes Shqiptare, kelmendasit ishin nga ato fise që u ngriten kundër dhënies së territoreve shqiptare, Malit të Zi. Të fuqishme ishin edhe protestat e tyre kundër të ashtuquajturit kompromisi "Corti" mbi shkëmbimin e territoreve.56)

Më 24 mars të vitit 1911, Turgut Pasha, komandanti i ekspeditës turke kundër kryengritësve malësorë, shpalli tradhtarë disa prej burrave më të nderuar të Malësisë së Madhe. Në mesin e tyre ishin edhe Fran e Mirash Pali, Lucë Mark Gjeloshi nga Selca57). Por e gjithë kjo, si dhe shumë kercënime e vrasje të tjera që iu bënë këtij fisi nga pushtuesit, nuk i zbrapsen këta trima që të marrin pjesë në gëzimin shumë të pritur, krah për krah me Hot, Grudë Kastrat, Shkrel e Shalë në majën e Bratilës së Deçiqit, më 6 prill 1911, ku me urdhërin e trimit legjendar Dedë Gjo' Luli, Nikë Gjelosh Luli, Gjon Ujkë Miculi dhe Pjetër Zefi ngriten flamurin kombëtar shqiptar5 . Kelmendasit nuk mbetën prapa as në Kuvendin e Gërçes, i cili u mbajt më 10-23 qershor të 1911, në kulmin e kryengritjes së Malësis së Madhe, duke dërguar si përfaqesues të vetin Lule Rapuken nga Vukli, Col Dedën nga Selca, Llesh Gjergjin, bajrakatarin e Nikçit59). E kështu, malësorët kelmendas, tashmë, luftë pas lufte ishin të molisur dhe të shperndarë. Numri i tyre në vendlindje në vitin 1916 ishte: Selca 852 banorë, Vukli 712, Nikçi 685, Boga 228, gjithsejt 2475 banorë.60)

Po kaq e rëndësishme në historinë e ketij fisi ishte koha kur nga shtetet fqinje bënë përpjekje si shumë herë më parë t'i zaptonin trojet tona. Kështu Kelmendi, përkatësisht paria e Bogës së bashku me fiset e tjera, më 2 korrik 1919 nënshkruan Memorandumin që do t'i dërgohej Konferencës së Paqës në Paris61), ku shprehën qartë kundërshtimet për cungimin e trojeve stërgjyshore. Po kështu, këtë pakënaqësi e shprehën së bashku me malësorë të tjerë edhe me grykën e pushkëve në vitin 1920, duke i dëbuar ushtritë grabitqare serbo-malazeze nga këto vise njëherë e përgjithmonë.

Më në fund, pas marrjes së pushtetit në Shqiperi nga forcat komuniste në vitin 1944, për Malësinë e Madhe si një zonë atdhetare, liridashëse dhe fetare, nisi një epokë e re e vërtetë zie e ideuar prej forcash qartësisht antishqiptarëve62). Kështu, më 27 dhjetor 1944, në fshatin Ivanaj të Bajzës, burrat e mbledhur në shtëpinë e Gjokë Tomë Kokajt63), bënë besëlidhjen e tyre për dalzotje kundër komunizmit të kuq, të cilin në Shqipëri e kishin sjellë agjentët sllavë. E gjithe Malësia pothuajse u ngrit në këmbë dhe u organizua për rezistencë. Kështu Kelmendit i printe seljani, Prekë Cali, i cili më 1 janar të po këtij viti, mblodhi të tri bajraqet e veta: Selcë, Nikç e Vukel, dhe me 150 burra zuri vend në bregun e djathtë të Urës së Tamarës64). Për rreth një muaj, ai ndaloi hovin e e të ashtuquajturës brigadë e parë partizane shqiptare, e cila, së bashku me forcat aleate komuniste serbo-malazezë, dëshironin ta pushtonin pendën e hekurt të racës shqiptare - Malësinë. Por trimat malësorë të zbathur e të zhveshur, pa ngrënë e pa pirë, pa armatimin e duhur, nuk mundën t'i bënin ballë gjatë, betejave të hordhive të kuqe prosllave. Kështu, pas betejës së përgjakshme të janarit të vitit 1945 te Ura e Rrjollit ku morën pjesë trimat e Kastratit, të Hotit, Shkrelit dhe Bajzës65) etj, e ku malësorët pësuan disfata të renda, për ta filloi një kalvar i ri ku me qindra u pushkatuan me gjyq e pa gjyq, nga Kopliku, Bajza deri ne majat e Vermoshit. Si shenjë hakmarrje për t'i gjunjëzuar deri në fund malësorët, po këtë vit, në Shkodër, pikërisht në Zall të Kirit u pushkatuar trimi i Kelmendit burri 78 vjeçar Prekë Cali. Sipas raportit të shefit së Mbrojtjes Shkodrës, Zoi Themeli, gjatë kësaj vale, 44 Kelmendas u vranë, 21 u plagosën, 3 të tjerë u pushkatuan, sepse qenë bashkëpunëtorë të Prekë Calit; 34 shtëpi u dogjen. Pra, ky fis kësaj here u dogj nga vetë shqiptarët66).

Në fund të bie në sy se, ne vitin e pavarësisë së Shqipërisë më 1912, Kelmendi tashmë numëronte 2.475 frymë, dhe se 3% kishin pranuar islamizimin. Më se shumti ndër vllaznitë kelmendase u islamizue Nikçi, deri në 10 %.67). Kundrejt atyre luftrave të përgjakshme pesëshekullore, dhe presioneve të ndryshme: tatimeve të mëdha, dërshirmes-jeniçerizmit, marrjes skllevër, torturave çnjerëzore, likuidimeve fizike etj, ky fis, si dhe fiset e tjera shqiptare edhe pse të dërmuar, arritën te mbijetonin, ndokush më pak e ndokush më shumë, duke ruajtur etninë e pastër, fenë stregjyshore, e cila kombit i dha dritë e jetë.

Në fund, themi se fisi i Kelmendit si një gjymtyrë e rëndesishme e popullit tonë me një organizim dhe vet flijim të mahnitshëm gjatë tërë të se kaluarës, edhe kundrejt demtimëve te popullatës qe pati, luftoi dhe rreshtoi fitorët të panumërta duke ndërkombëtarizuar edhe më shumë çeshtjen tonë dhe duke i treguar qeverisë osmane si dhe fuqive ballkanike se trojet e stërgjysherve dhe etnia do të ruhen me çmim jete si sytë e ballit.

[doGzona]

Malci e Madhe - kryefjalë në vite

Flamuri i Gjergj Kastriotit në Bratile të Deçiqit me 6 Prill 1911 ishte nji shkëndij pararendse e Shpalljes së Pavarsis me 28 nandor 1912

Nga Klajd Kapinova.

Në mënyr të përmbledhun e pa shum referenca të tjera historike (të cilat janë pjes e nji libri në dorshkrim), po paraqes punimin tim modest në 93 –vjetorin e Kryengritjes së Malcis Madhe tuj përshkrue shkurtimisht kontributin e shquem, qi ka dhan kleri katolik me prelatët e vet në shërbim të çashtjes nacionale

Shqipnia, ka ken historikisht përher zemra e patriotve të vërtet të djelminë të Malsis Madhe, trevë e cila shpesh herë asht përmend, se ka gjenerue burra kuvendi e pushke; tuj i fal Atdheut e maleve kreshnike Dedë Gjo’ Lulin (1840-1915), i njohun për burrni, urti e autoritet.
Me këto cilsi, Deda përballoi me arm në dor ushtrit pushtuese turke e sulmet malaziase, tuj ruejt me vendosmeni trojet e të parve tan.
Kryengritja e fillimit të dekadës dytë të shek. XX, i tregoi Europës, se kishte ardhun koha të shkundej nga soditja indiferente, qi i bante vështrimit të ngjarjeve në trungun e vjetër të Europës Juglindore, në trajtimin e çashtjeve shqiptare, paralajmëroi fuqit e ndryshme ballkanike, qi andrronin nji coptim midis tyne të Turqisë europiane, se trojet abnore nuk do të ishin nji kafshat e leht për t’u gëlltit nga orekset e tyne të pangopshme.
Ajo i dha nji mësim të mir pushtuesit turk “tue provue në gjuhën e plumbave se kishte perendue tashma koha e ekspeditave ndërshkimore dhe e raplezarjeve, të udhëhequna nga gjeneral shum të zot dhe të sprovuem në mizori, si Shefqet Turgut Pasha me shokë” (Shih, Tef Krroqi, “Hylli i Dritës”, vj.XXII, fq.11).
Nacionet, qi për shum shekuj kishin vuajt në robnin turke, u gëzuan e nisen të gjallnohen, tuj mendue, se po fillonte nji shpres e re. Jasht këtij ndikimi jetdhans nuk mbeti as Shqipnia, e cila mbi kurrizin e saj kaloi keqtrajtime me plagë të thella.
Mirëpo, nuk vonoi shum se xhonturqit, rinj porsa erdhen në pushtet nisën metodën e kërbaçit dhe të mosprishjës së “qetsis”, tuj vijue të merrnin nepër kamb nacionet, qi asokohe ende vegjetonin brenda pushtuesve osman.
Historiani erudis At Marin Sirdani (1885-1962), tuj vlersue kontributin e elementit katolik shqiptar në drejtim të atdhedashunis, mbi lëvizjet shtypse të xhonturqve të rinj kundër nacioneve, qi kërkonin liri, cek ngjarjen e randsishme të historis me 6 Prill 1911, kur shkruan: “Barbarit, mandej të kryesum prej Xhavit Pashës e Shefqet Turgut Pashës për të shtyp shqyptart çuen pesh zemnat e shumkuj, e Leket e Malcis qi nuk ishin ken msue me u ba rajë e askuj, tue provue se vetem arma muejte me u sigurue gjan, mallin, nderen e të drejtat qi kishin pas gzue per qindra vjet edhe nen Turki nisen me levis. Qysh n’prendveren e vjetit 1910 shifen faqe sheje paknaqsije: t’arratisunt shtohen e në krye të çetave kryengritse asht “Kreshniku i Malcis” Ded Gjo’ Luli. Ky e Kol Toma, Bajraktari i Veles, ishij të vetmit në krahinen e Shkoders qi tuj mos zan bes njaj permirsimi me djelm t’vet e kushrit nuk kishin dorzue armt e ishin arratis. Kaloi gjith ajo vjet pa ndonji ngjarje me randsi, por me 24
marc 1911 zuni fill nji luftë e vertet kundra Turkis. Populli mbar i Malcis i lidhun me kryengrits, me pushk e pa pushk msyni njiherit të gjitha postat qi gjindeshin brenda kufinit t’Malcis e me at yrysh n’e e nesre, pushtuen Tuzin, e ashtu t’forcuem me arm e me municion u drejtuen kah Shkodra e qendruen n’Koplik. Mali i Zi, i cilli mezi qi pritte me pa shtjellime në Turki, tuj e pa se malcort ia kishin nis punes pernjimend, u vu me i mprojt e e bane kufinin e liri me hi e me dal. Lajmi se Malcia ishte çue pesh e dojte me msye Shkodren e qiti ne mendim Bedri Pashen, valin e atij qyteti, e me shkak se ishte Dini ne rrezik rrejti muhamedanet e vendit, e kush kje i zoti i armve u bashkuen me asqer e duel ne luft kundra malcosve. Kta per me i diftue Fiqive t’Europes e shqyptarve qellimin e kryengritjes ban me 30 marc nji mbledhje n'Cetin e i çun nji “Memorandum” Fuqive t’Mdha e Malit t’Zi. Ne ket tubim pos kremve t’Malcis muren pjes e u lidhen me ta edhe disa kren me randsi t’vendeve
tjera, t’krishtene e muhamedan”. (material në dorshkrim).
Kush ishte Ded Gjo’ Luli?

“Pash, o Pash, t’ rrnoft bajraku,
Ndigjo Deden ç’asht kah flet:
Për pa rrjedh der n’sylah gjaku,
Knjazi vendin tem s’e shklet!
Ah! Qe prep don t’na dajn copa!
Prep mendimi i par asht ngjall!
Por ta marr vesht tan Europa:
Ded Gjo’Luli prap asht gjall!”

Ai ishte lind e rrit në bjeshkt e nalta të maleve tona, ku gurgullon uji i kristalt nga bora e shkrim, pyjeve, ku kumbueshëm dëgjohet zani në kor i zogjve, njerzve, qi si lisa të gjat hijeshojn, me shtepit e mbushuna plot me zanin gazmor të fmijve, qi harlisën lirshëm, tek shëtisin mbi ato shkrepa të nalta e të lam me gjak e lot trimash, ku Atdheu e feja e të parve ilir u ruajtën ma shum, se në asnji vend tjetër të Shqipnis.
Portreti i tij mbetet fisnik. “Emri rron gjat në veprat e medha”, thuhet në nji fjal të urt popullore. Ishte i pari midis të parve, i barabart mes të barabartve.
Ai, u dallua për aftsi të madhe drejtuese, si nji ushtarak në zemër të Alpeve të nalta të bjeshkve.
Ende jetojn në zemnat e kujtesën e malcorve vlersimet nga bashkohsit për Deden, ku, midis të cilve Avni Rustemi e quajti “burr i pafrik e i panjoll i maleve tona”.
Deda, ishte jo ma shum se 38 vjeç si adjutant besnik i Çun Mulës në Lidhjen e Prizrenit, tuj ken pjesmarrs në vjetin 1878.
Kryetrimi, ishte e mbeti shpirti dhe zemra e kryengritsve, tuj ken trim si të gjith trimat e tjer të malcis, qi me respekt e ndoqën pas, për mbrojtjen e trojeve të vendlindjes, tuj luftuar ball për ball bishën osmane.
Në betejën e hatashme u vran trimnisht kelmendas, hotjan, shkrelas, koplikas, kastratas e shkodran, të cilët kjen të ndihmuem shpirtnisht nga klerikët katolik

Pikrisht, për hir të së vërtetës së dokumentuem në shtypin e kohës, për llogari të ekspeditave famkeqe ndëshkimore të Turgut Pashës e Portës së Nalt, brënda ushtris pushtuese ishin të veshun me rroba e pagueshin rregullisht (mercenar) disa trathtar shkodran, të cilët i shërbenin me besnikri, tuj iu kundërvue me arm në dor (gjat ekspeditave ndëshkimore ushtarake turke), fatosave të Ded Gjo’Lulit, të cilët pa iu tremb syni mbanin me vendosmeni njeri pas tjetrit në maj të Deçiqit Flamurin Nacional të Gjergj Kastriotit.
Tashma, dihet fundi i turpshëm i trathtarve, të cilët trimat e Ded Gjo’ Lulit nuk i vran, por i lan të lir të ktheheshin në vendlindjen (në kmish e brekushe), qi e kishin trathtue.
Publicisti Risto Siliqi në librin e parë: “Pasqyra e ditve të përgjakshme në të pestin shekull Shqypnis të robnueme”, Trieste, korrik 1912, shkruan: “Me 26 të marsit, bashkue ushtarët e Hotit, të Kelmendit, të Grudës, të Kastratit, të Shkrelit e të Shalës, e të sokoluem me fitime të përditshme, i ranë me nji rreptsi ushtris së përzieme me shkodran, sa mbas guximit e fatoshis të rrall të ktyne ushtarve shqyptar, këta halldupa e pan se të gjith po jesin me krye e ran gjall në dor. Ndër ta rob u xu dhe Abas Bekteshi, njaj trathtar qi në kohë të aksionit reformator ju pat kundershtue si shqyptar Shefqet Turgut Pashës, dhe pasi e patën burgosun e dy herësh, në të pamë të gjith popullit t‘Shkodres, e patne shtrue n’dajak, e ky i poshtri u çue me i ndihmue anmikut të vet e me e vra me vllazën
Për posë tij u xun rob dhe tjer, të cilve mbasi armët e fishekët ia morën, i lshuen lirë, të cilët ikën me marrë kah Podgorica, prej këtej me avullore përmbi liqe e shkuene n’Shkoder, ku ndoshta nana
e gratë e tyne do t’i kenë pritun të padituna t’i ngjeshin furkat. Kët ditë dhe prej Jusuf Gjokajve të frugsuem prej plumbave të shqyptarëve ikën në Podgoricë 70 vetë të turkut. Ne nesre si plasi drita, fatosat ton psyne përsëri si luana dhe xune rob edhe 90 vet të tjerë, i çarmatosen e i nisen kah Podgorica
”.
Risto Siliqi, si gjith rilindasit patriot të tjer të penës e pushkës, e njihte mirë fytyren e trathtis. Me gjuhën e fakteve historike dhe si dëshmitar, ai fshikulloi pamshir të gjith trathtarët e nacionit, qi iu kundërvun me arm në dor flamurit kuq e zi të fatosa të liris. Nga ana e tjetër, studiuesi historian At Marin Sirdani, mbasi përshkruen pikët kryesore të “Memorandumit”, nënvizon frymën e bashkpunimin e ngusht qi ekziston midis malsorve pa dallim feje.
E randsishme ishte lufta e vendosun, kundër pushtuesit të përbashkët, qi kishte shkel trojet tona. Në shënimet historike lexojm: “Ky ‘Memorandum’ kje i nenshkruem, pos dy kryetarve të kryengritsve, Ded Gjo’Lulit e Sokol Bacit, edhe prej Muharrem Beg Bushatit (n’emen t’Shkodres), Isa Beg Boletinit e Abdullah Agës (n’emen të Kosovës), Kapidan Preng Marka Kokes (n’emen t’Mirdites) e Mehmet Shpendit (n’emen t’Dukagjinit). Nji lidhje e atill dy elementash dukej n’e parë se do të prodhojn nji dobi të perbashkt, por muhamedanët e Shkodres vijuen me u mbajt me qeveri turke, e kta me asqer e nalen sulmin malsorvet derisa u erdh në ndihmë Shefqet Turgut Pasha me shtatdhet bataljona
” (material në dorshkrim).
E, natyrshëm, askush ma mir, se gjaku i derdhun nuk mund të flas për atdhetarizmin e fetarve e besimtarve shqiptar: Në Deçiq e Kaçanik, trimat e Kosovës luftuan për Shqipnin e besuan Perëndin. Ded Gjo’Luli e Isa Boletini, Themistokli Germenji e Shtjefën Gjeçovi kjen besimtar e fetar; Thimi Mitko e Papa Kristo Negovani, Sali Butka nuk kjen ateist e megjithat luftuan dhe dhan aq shum për atdheun e tyne. Jo besimi, por përkundrazi materializmi e dobson dhe e ligshton njeriun.
Mbi kryengritjen e Ded Gjo’ Lulit në Malci, qi u ngrit menjiher në kamb, tuj rrok armt për liri prof. Abaz Ermenji (1910-2003) në veprën e vet historike: “Albania - Vendi që zë Skenderbeu në historin e Shqipërisë” (“Shqypnia e Lir”, Paris, 1968, fq. 279), nënvizon: “Valiu i Shkodrës Bedri Pasha, u gjet ngushtë se s’kishte forca të mjaftueshme për t’iu bërë ballë kryengritësve. Prandaj u vu të shfrytëzonte fanatizmin fetar të myslimanëve duke iu thënë se “Dini” ishte në rrezik dhe duke i gënjyer se gjoja të krishterët donin të sillnin në Shkodër malin e Zi. Me këto intriga mujti të mblidhte një turmë shqiptarësh myslimanë prej Shkodre dhe t’i dergonte për të luftuar kundër vëllezërve të tyre katolikë. Por këta “mbrojtës” të “dinit” u shpartalluan shpejt; disa u bashkuan me kryengritësit. Për fat të mirë, ky dram i shemtuar vëllavrasjeje nuk u përsërit më në Shqipërinë e Veriut.”
Eshtnat e At Gjergj Fishtës,
Ded Gjo’Lulit etj., hidhën në lumin Drin
Figura e Ded Gjo’ Lulit asht lan në hije nga historigrafia moniste, të cilin u munduen me e ba ateist e antiklerikal, kur dihet, se ai ka ken nji mik e bashkpuntuer me françeskant e shquem të vendit.
A nuk asht nji domethanie e madhe dhe fakt kuptimplot, pohimi ipeshkvit imzot Zef Simonit (ish-Sekretar i Arqipeshkvis së Shkodrës gjatë kohës, qi po bahej kataklizma antifetare prej komunistve dhe ma von arrestohet e bani 12 vjet burg në Spaç, Burrel, Sarand, etj., shënimi im K.K.), në ligjeratën e tij në Kuvendin Ndërnacional “Krishtenimi ndër shqiptar”, ku pohon: “
sëbashku me eshtnat e klerikve shkodranë, nxjerr nga diktatura, ishin edhe eshtnat e Ded Gjo’Lulit
Dom Mark Gjanit, tue e torturue, i kërkuene të mohonte Krishtin. Përkundrazi Dom Marku, tha fjalët e fundit mes dhimbave “Rrnoft Krishti Mbret!”. Vdiq i varun nder shpatulla, tuj ia hjedh trupin qejve e mbeturinat e tij i lshuen në prrue. Bash njiashtu si vepruen turqit me eshtnat e Gjergj Kastriotit e me prelatin e lavdishëm Imzot Pjeter Bogdanin, apo si vepruen ma vonë komunistat, tuej nxjerr prej vorrit eshtnat e Mons. Jak Serreqit, Mons. Lazër Mjedjes, Mons. Gasper Thaçit, Mons. Ernest Cocit, Mons. Bernardin Shllakut e
At Gjergj Fishtës e sëbashku me atë, pa dijt gja, të Dedë Gjo’ Lulit, eshtnat e të cilit françeskanët i kishin ruejt në vorret e tyne për t’i ba nji monument”. (Mons. Zef Simoni, “Persekutimi i Kishës Katolike në Shqipni 1944-1990”, Shkodër, 1999, fq.10).
Ky mik apo
i ktyne njerzve të fes?
Si po e quajm tashma Deden?
Nga historishkruesit qi lam pas, Deda u pa gjithnji i shkputun nga bashkluftarët e tij, të afërm apo të largët, bile edhe nga pasardhsit e Derës së tij të përmendun, ku, këta të fundit u ndoqën e përsekutuan në Shkodër. Sikurse shkruan i ndjeri prof. dr. Simon Pepa në lidhje me kët çashtje: “Dhe është për të ardhur keq se kjo luftë, këta heronj dhe vetë kryetrimi Ded Gjo’Luli për vjet e vjet u lanë në harresë. Lufta dhe ngritja e Flamurit në Deçiq, përmendej sa me thanë, emri i heroi vetëm sa citohej
Dhe ajo që është rrënqethëse është fakti se mjaft nga nipat e stërnipat e Ded Gjo’Lulit, si dhe mjaft klerikë që morën pjesë me mendje e penë në përpjekje për çlirim u masakruan në mënyrë të tmerrshme. Ata hynë në rrugën e mundimeve tamam si në ferrin e Dantes”. (Libri: “Gjurmime kulturore”, Shkodër, 2000, fq. 224)
Ai sistem mos vlerësues veprash e vlerash, e la Ded Gjo’ Lulin vetëm me urdhnin “Për veprimtari patriotike” të Klasit I-rë dhe vetëm në vjetin 1962. Vetëm me kaq dhe asgja ma tepër, kur mjaft figura të tjera, natyrisht, secila me vlerën e tyne, u pasuan me urdhna, medalje e ‘tituj’ të shumt. Asnji përmendore (të madhe apo të vogël), asnji rrug a rrugic (veç Tironës), asnji emërtim tjetër me emnin e Dedes, kur mjaft burra të tjerë të historis i kan këto pengje nderimi. Pikërisht, me 1962, shkodrani Jup Kastrati, boton librin: “Figura të ndritura të Rilindjes Kombëtare”, ku Deden e len në vend të fundit (ndër 6 figura), pas Isuf Tabakut, Daut Boriçit, Hodo Sokolit.
At Gjergj Fishta e Ded Gjo’Luli
Asokohe “Poeti Nacional” At Gjergj Fishta (1870-1940) përmes poezis epike, në veçanti rroku figurat e ndrituna, nji prej të cilve asht edhe Ded Gjo’Luli. Në ato hapësina poetike, Homeri shqiptar i kushton Fatosit të liris, si peng nderimi kangën prej 800 vargjesh, si rrall ndonji heroi tjetër.
Pasi e lexon me andje, kupton dukshëm melodin poetike epike të Fishtës, shpalosur me talentin e ngjyrave të ndezuna, qi ruhet në portretin e madh atdhetar, tek kryevepra e njohun “Lahuta e Malcis”.
Ai me pathos pasqyron ngjarjet e mëdha të stuhishme në faqet e poemes. Ato, gjithsesi, janë të përcaktueme mir historikisht, tuj ruajt raporte të drejta të ngjarjeve me figurat historike, mbasi ai njihte shum mir historin dhe vendin e heronjve të nacionit.
Në hapësinen e atdhetarizmit të ndjeshëm, shquhen Ded Gjo’Luli, Oso Kuka, si dhe të tjer malcor trima, si: Marash Uci, Tringa, Çun Mula etj. Denjsisht Fishta, paraqet atdhetarin në mënyr figurative:
“N’at Malsi, n’at Rapsh t’Hotit
Ded Gjo’Luli, burr si motit,
me’ i qetë Lekë, bisha shkorretit,
ka nis pushkën m’asqer t’Mbretit!”
Poeti, mbasi e quan trimin e Traboinit Ded Gjo’Lulin si ‘shpatë e gjallë’, i vë atij në goj atë ligjeratën e gjall e aq kuptimplote, drejtue Sulltanit, përmes Bedri Pashës, tuj e paralejmërue, se nuk do t’i shërbenin ma shqiptarët:

“Se me sotjet, emni i Zotit!
Sa jem nipash t’Gjergj Kastriotit
e “Shqiptarë” qi thonë vendit
ma duva nuk i bajmë Mbretit”

Fishta si poet e Deda si lufëtar, e kan shum të kjart, se si kishte jetue populli në thundrën e hekurt turke, tuj i sjell atij aq e aq telashe e rreziqe të panumërta, të cilat vërehen, kur autori flet shum përmes pendës së poetit:
“Na shkoi moti si a’ma zi
ngran e pangran, e kryet në gershan
bje prej sherrit n’taksirat”
ose vargzimet e maposhtme të mbushuna me folje vepruese:

“Se ai s’po kish tjeter zanat,
veç pre e rep e digj e piq,
rrxo, rreno e vendin flliq”.
Kishte ardh fundi. Vargonjt e gjat shtrëngues të zgjedhës së huaj gjysmijvjeçari duheshin kput, sikurse edhe ngjau, sepse Atdheu kishte thirrun fatosat e vet të lirisë, qi ta mbronin atë deri në flijim.
Epilogu i luftës me fitore, dihet. Ngrihet Flamuri kuq e zi i Shqipnis, simbol i fitores mbulue me lumenj të shumt gjaku, me thirrjen: “Rrnoft Shqypnia”.
Historia me fakte historike
“Historia asht mësuese e madhe, njerzit janë nxanës të kqinj”
Bismark
Preokupimi me historin asht i veçant. Ajo përjetohet e jetohet si kujtes, por edhe si ekzistenc-realitet. Historia, në Shqipni asht kontrollue e fsheh vijueshmenisht. Në fushatën e fshehjes dhe falcifikimit sistematik, e ka pësue pjesa ma e mir e saj, ngjarje e situata, individ e procese, të cilat shqiptarët tash duan t’i zbulojn e përjetojn intensivisht.
Diktatura e proletariatit, lufta ruso-kineze e klasave dhe koncepti i prolekulturës, ishin instrumente e mbules e mjaftueshme, qi atje të bahen krime ndaj njerëzve dhe të asgjësohen dokumente, të falcifikohen epoka e ngjarje të historis, të likuidohen përsonalitete e momente të kulturës.
Kësisoj atdhetarizmi ishte shndrrue në fraza e etik, qi nuk thote asgja. Me kët metod, stoliseshin ngjarje e situata, procese e përsonalitete, të cilat sot historia po i harron shpejt ose mallkon rand.
Rizbardhja e ngjarjeve e individëve, asht nji pun e gjat dhe e vështir. Ai duhet të kuptohet jo si gjest a përcaktim patriotik, jo si zhurm a retorik stilistikore, por si pun e moral shkencor. Historia e historiani, vetëm tuj ken të sakt e kritik, krijojn dhe rrisin vetdijën nacionle e historike.


& & &

Shpesh autorët, qi kan shkrue për ngjarjen dhe figurën e Dedes nuk janë thellue në ‘studimet’ e ‘librat’ me tituj historik. Kshtu mund të përmendim anglezen e njohur Miss. Edith Durham, Kamilio Libardi, major V. Lepetiç, atesheu ushtarak bullgar në Cetin, etj., për të ardhu tek shkrimet e nëshkruem nga prof. Kol Martinaj Sekretar i Komitetit Shqiptar të Podgoricës, Risto Siliqi Anëtar, Nikoll Ivanaj etj.
Në librin e historis hartue për nxansit e shkollave të mesme (me disa ribotime formale, ka ndryshue vetëm paraqitja, por jo përmbajtje, shënimi im K.K.), harta historike e ngjarjeve të kohës, e hatue për t’u njohu nga brezat e sotëm, përsëri ka shum pasaktsina, çka të krijon përshtypjen se kemi të bajm me nji kryengrije spontane.
‘Historianët’ (para e pas vitit 1990), kan ra tek idet e synimet e hartume (në hart) nga turqit pushtues asokohe, mbasi e kan ngushtue ose qeth rrethin e zgjerimit të kryengrijes.
Dhe këto për opinionin tim, për dy arsye: së pari, sipas marrveshjes së përfunduem me kreshnikët malcor, Qeveria turke ishte zotue të paguante damet e shkaktueme nga lufta e në kët rast, Turkia, kërkonte t’a hapte qesen e damshpërblimit sa ma pak të jet e mundun dhe se harta e paraqitur për damet e shkaktueme asht disa her ma e vogël, formul kjo e njohun edhe ma par, në shtetet e tjera, ku turqit kishin psue disfat.
Ja qi ‘historianët’ tan e kan ‘harrue’ kët argument qi burimet arkivore historike e njohin shum mir. Së dyti, opinioni europian e botnor ishte i shqetësuem për dhunën, qi përdorte pa kursim Turkia kudo, e qi nuk donte të tregotte tjetërsimin, qi po psote Perandoria e ‘pathyeshme’. Kët synim, ajo kërkonte ta tregotte tuj i rrfye botës, se nuk ishte kryengritje e zemrimit popullor, por ishin disa ‘rebel’ joshqiptar malcor afër kufinit me Malin e Zi.
Për fat të mir, jehona e ngjarjes shqiptare gjeti pasqyrim në shtypin e atëhershëm shqiptar dhe të huaj. (Shih koleksionet: “Hylli i dritës” “Leka” (Shkoder), “Corriere d’Italia” (Itali), “Liri e Shqypnis” (Sofje), “The Times” (London), “Ora e Maleve”, “Cirka”, “Shqypnia e re”, “Ora e Shqypnis”, fletoret e qytetit të Shkodres, dorshkrimet (e pabotueme të klerikve katolik, të cilat sot kan mund të mbijetojn, Arkivi i Vatikanit, Austris, Britanis Madhe, Hungaris, Italis, Malit të Zi, AQSH, fondi 270, Gjush Shedija “Historija e Shkodres” (dorshkrim i vjetit 1945) etj).
Kushdo e di, se Papa Leoni XIII, me 1880 vendosi të hap dokumentet e Arkivit ‘Sekret’ të Vatikanit, për të gjith studiuesit, qi vinin nga e gjith bota, pa shikue se cilës besim a nacion i përkasin. Këtu ekziston nji dokumentacion shum i pasun, qi përmban informata, jo vetëm të karakterit kishtar e fetar, por edhe kulturës së popujve, gjendjes së tyne shoqnore, ekonomike, historis, gjuhës etj.
Kët veprim me kurajo të madhe, që Kisha i jepte shkencës e kulturës botnore, studiuesit shqiptar duhet ta kishin shfrytëzue para se të shfrynin dufin e të ulin seriozitetin e ‘shkenctarit’.
Mbi luftimet e ashpra midis malcorve trima e taborreve të armatosuna deri në dhamb e të stërvitun për barbarizma antishqiptare, studiuesi At Marin Sirdani, shkruen: “Fletoret europiane t’asaj kohe i pershkruejn trimnit e tyne porsi ata t’herojve legjendar të kohve të hershme”.
Pas shpërndamjes me forcën e armve të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe gjunjëzimit të Turkis, përpara presioneve të Fuqive të Mëdha, qi çoi ma von në copëtimin e trojeve shqiptare, rrethet patriotike në vend nuk ishin të bindun, se Turkia po merrte rrukollisjen dhe se nën ombrellën e saj rrezikohej seriozisht ekzistenca e trojeve shqiptare.
Por, gjithsesi kishte nga ata, qi kishin vizione të kthjellta iluministe, të cilët u shquan për veprimtari të dendur atdhetare. Në kët proces historik kontributi i prelatve katolik shqiptar ishte i dorës së par në veprimtari praktike të planit të brendshëm, për njisimin e plot të faktorit shqiptar.
Ndërsa veprimtaria e planit politiko-diplomatik të jashtëm, qëndronte në mbështetjen e kualifikuem të çashtjes së pamvarsis së plot të trojeve etnike shqiptare.
Tuj e analizue gjendjen e përgjithshme në Shqipni, politikanët europian paralejmërojn nji shpërthim trazirash në pranverën e vitit 1911. Urretja, qi kishin malcort kundër regjimit xhonturk bani, qi revolta në kët pjes të filloj ashtu siç e kishin mendue vet krent patriot malcor.
Në Muzeun Nacional të Kuvendit Françeskan në Shkodër, klerikët, me dashuni prindore ruajten për shum vite në gji simbolin e liris shqiptare. Për kët dëshmojn etnit françeskan At Leon Kabashi, At Viktor Volaj, At Daniel Gjeçaj e At Zef Pllumi, të cilët për nji koh jan marr me mbarshtrimin e institucionit. Sikur të mos ishte ngrit Flamuri dhe sikur të mos kishte ekzistue ai Flamur, do të kishin pas guxim etnit françeskan me sajue nji gja të till? Patriotizmi e ndërshmnia në pasqyrimin e ngjarjeve nacionale, kan ken ndër shenjat dalluese të françeskanve shqiptar, prandaj edhe nuk mund të vihet në dyshim vërtetsia e ngjarjes. Vertet u ngrit Flamuri në Vlonë me 28 nandor 1912 në Ditën e Pavarsis, por edhe ma përpara valviti në ajrin e pastër të maleve shqiptare veriore. I qendis prej duarve të vajzave shqiptare, flamuri u mbajt lart prej duarve të ashpra të burrave kreshnik malcor. Dhe kishte përsri disa qi, në urretjen e tyre të papërmbajtun, deshën të mohojn kët ngjarje paraprirse të
ngjarjeve të mëdha të Vlonës patriotike.
Për të parë se sa ‘reaksionar’ e ‘antikombëtar’ ka ken kleri, po japim nji episod, për fatet e historis së nacionit ton. Ishte dhjetori i vjetit 1919, kur shqiptart mësonin për marrveshjen Titani-Venezellos, sipas së cilës dy pjes shqiptare Korça e Gjirokastra i ishin dhan Greqis. Me 12 dhjetor 1919 imzot Luigj Bumçi (Arqipeshkv), do të nisej për Romë, e në pritjen qi i ban Papa Benedikti XV (1914-1920), Ai i ban të ditun rrezikun, tuj u zhvillue ky dialog:
Po shka të baj për Ju? Me Itali, s’kam çfar të baj, se e di gjith bota si jemi. Me Franc marrdhaniet janë kputun. Çfar të baj? Unë kisha për të thanë Shenjtni, se bota s’ka vetëm Itali e Franc. Ka në botë Angli dhe Shtetet e Bashkueme të Amerikës. Ke të drejt. E pra, qysh nesër do të piqem me Ambasadorin e Anglis e e pasnesre me atë të ShBA-së. (Shih “Hylli i dritës”, fq. 219).
Qëndri i klerit ndaj Kryengritjes së Malcis, ka ken dashamir e mbështetës pa rezerva, për trimat e prijsin e dashun Ded Gjo’ Luli.
Klerikët e Malcis, tuj theksue nevojën, qi të rezistonin me bashkatdhetarët e vet të arratisun dhe popullsisë së dëbuem, u larguan sëbashku me ta dhe qëndruan në Mal të Zi. Midis tyne ishte famullitari i Kastratit At Mati Prenushi. Pas disa viteve, në kohën, kur atij i bahej gjyqi komunist, i pyetun nga hetuesia, qi zhvilloi gjyqin, pikërisht aty, ku kishte ken redaksia e revistës “Hylli i Dritës”, ndër të tjera pohoi: “Përveç muzikës me sakrifica të mëdha, kam përshkue nga antikuari i bibliotekës edhe të gjitha veprat qi flitshin për Gjergj Kastriotin nga populli shqiptar. Të gjith këto vepra jan këtu edhe sot në bibliotekën françeskane. Kur u ktheva në Shqipni, kam shkue famullitar nepër male. Kam marr pjes aktive në kryengritje bashk me malcort e prim prej Ded Gjo’ Lulit në vjetin 1911, e kam ndej disa koh me popullin i strehum në Mal të Zi
” (Shih, Zef Pllumi, libri me kujtime “Rrno per me tregue”, vëll.II 1944-1951).
Diplomacia e holl e gjuhës fine të moderacionit, ka ken nji tipar karakteristik e mbizotnues në përsonalitetin publik të arqipeshkvit të Shkodrës imzot Jak Serreqit. Misioni i tij, duhet të pozicionohet kjart në kontekstin e çastit kohor të zhvillimit të kryengritjes.
Jemi në korrikun e vjetit 1911, ku si rezultat i luftimeve të ashpra disamujore, energjit fizike e njerëzore të familjeve malcore po shkonin drejt nji kufini, pas të cilit do të kishin vetëm asgjësimin fizik. A ishte vërtet e arsyeshme, njerzore dhe kristiane për bariun shpirtnuer të malcorve, të ndërmerrte nji vepër ndërmjetsimi, për të shpëtuar popullin e tij nga asgjësimi i barbarit?
Mendoj, se për nji patriot e figurë të randsishme publike, siç ishte Jak Serreqi, nji veprim i till ishte krejtsisht i domosdoshëm dhe përbante nji detyr morale, për çdo shqiptar të arsyeshëm...
Abat Prend Doçi
prelat i ndritur i vlerave shqiptare
Nji ndër punimet ma interesante e me shum baza agumentuese shkencore dhe historike mbetet libri jetshkrimor kushtue Abatit të Mirditës Prend Doçit, shkrue me realizëm nga Pal Doçi këto vitet e fundit...
Për prelatin katolik, me shpirt patriotik Abatin e Mirditës Prend Doçin, ka mendime e dokumente, qysh në shekullin XIX, tuj bashkrendue doket e virtytet e mira amtare, me normat e kanunit të maleve, qi asokohe zinte vendin e ligjit në Mirdit...
Ai vuni rregull në lutjen e festave, qi e rëndonin ekonomin e vorfën të mirditasve. Si prelat katolik, fetar e atdhetar i ditun, ai gzonte simpati e gjente mbështetje ndër besimet e tjera në Shkodër, Lezhë, Mat, Dibër e Lum. Ai nuk e fshihte kurr shpirtin e vet atdhetar. Në çashtjen nacionale meshtari i përvujt, kundërvepronte gjithnji hapun e ashpër, jo sepse ishte kryeneç, por sepse kje patriot i papërkulun e i qendrushëm në karakter.
Në mënyr qëllimkeqe e pa të drejt, udhëtimi i Prend Doçit si Abat i Mirditës (tuj ken peng i Turgut Pashës), gjat udhtimit nga Shkodra në Orosh në gusht të vjetit 1910 asht përshkrue nga mjeku i shtabit të ushtris së Turgut Pashës, E. Jack.
Mirpo gjat faqeve të librit në turqisht, gjendet e ruejtun nji foto, ku aty kan dal Prend Doçi përpara në kal të bardh e Turgut Pasha me kal të zi...
Pothuajse pjesa dermuese e autorve të mavonshëm gjat komenteve të tyne, kan marr për bazë të dhanat e parashtrueme nga ky auktor, i cili nuk asht as politikan e aq ma pak ushtarak. Në nji studim shum të kujdeshëm e serioz të studiuesit G.Robel me titull “Nopça dhe Shqipëria” (G.Robel “Franz Baron Nopeza un Albanien” Uiesbaden, 1966, fq.71), vihet në dukje se: “Ka të ngjar qi Jack të mos e ket kuptue shahun dinak të Doçit, por ka shkrue me hamendje”. E vërteta asht, se prelati nuk i ka prir ushtris turke, për të dal në Orosh, por ishte pikrisht Turgut Pasha, qi e mori peng dhe e vuni përpara. Kushdo e kupton se tjetër asht të prijsh përpara e ndryshe asht me të marr me forc e me të nxjerr me dhun përpara.
Pse e mori peng dhe e vuni përpara imzot Doçin drejtuesi i ekspeditave ushtarake turke Turgut Pasha? Për dy arsye: së pari, për të sigurue veten. Tuj pasun përpara Abatin me influenc në tan krahinen me besimtar besnik katolik, imzot Doçi, edhe po të kalonte në ndonji prit, askush nuk do të shtinte në të. Së dyti, për të tregue forcën e vet, për të përul Abatin Prend Doçin, qi, ndonse ka përkramjen e shteteve të Europës, e vuna përpara. (AQSH, Fondi 270, Dokumenti 53, fq.7.)
Madje, tërthorazi, Turgut Pasha, donte t’i tregonte Austro-Hungarisë, qi gzonte të drejtën e mbrojtjes së kultit, se jam vet zot mbi ‘shtetasit’ e mi. Por Turgut Pasha, megjithse e vuni në përpara bariun shpirtnuer të malcorve, nuk mundi të arrestonte në Mirdit asnji nga krent, qi ai kishte të dhana, se jan strehue atje, pra parashikimi i tij nuk u vërtetue; qëllimi fushatës nuk u arrit, mbasi vet fusha nuk u përligj.
Mbshtetja vetëm tek libri i mjekut Ernest Jack, qi i shërbente përsonalisht Turgut Pashës don me than me marr si të vërtet nji pikpamje përsonale, subjektive të nji të hueji, madje aq ma keq të nji njeriu jospecialist

Pra, sikurse shikjohet, kleri u përfshi pa ngurrim si shërbestar i grigjës së vet edhe atëher, kur cënoheshin interesat e nalta nacionale, dhe jo sikurse ka shkrue bashkqytetari shkodran me banim në Tiranë Prof. Dr. Gazmend Shpuza e disa profesor të tjer Akademis së ‘shkencave’ me nji urretje, se:
“Me veprimtarinë e vet përçarëse, kleri vështirësoi bashkimin e popullit shqiptar në luftë për liri. Pavarësisht se nuk ia arriti, ai i përpoç të fuste shqiptarët në një luftë vllavrasëse. Meqë pushtuesit osmanë nuk mundën të shtypnin kryengritjen, kleri veproi me të gjitha forcat për t’i mashtruar kryengritësit që të hiqnin dorë nga kërkesat e tyre kombëtare, ose për të mbajtur larg nga kryengritja e popullsinë e krahinave të tjera të vendi
Reaksioni klerikal katolik me demagogji vazhdimisht që të spekullojë mbi luftën e pareshtuar të popullsisë katolike të vendit tonë kundër pushtuesve osmanë, për të maskuar sadopak qëndrimin e vet reaksionar e bile antikombëtar. Prandaj jo më kot shtypi klerikal, veçanërisht me rastin e 25 vjetorit të shpalljes së Pavarësisë, i është referuar luftës së malësorëve të Mirditës dhe të Mbishkodres. Por kleri katolik duke qenë në shërbim të papatit e të Perandorisë Austriake, ishte i detyruar për hir të interesave të padronëve të vet që të vihej edhe
në shërbim të autoriteteve osmane. Dihet përpjekjet dhe roli që luajtën klerikët reaksionarë me në krye arqipeshkvin e Shkodrës Jak Serreqin dhe Abatin e Mirditës Prend Doçin në ndihmë të Shefqet Turgut Pashës me 1910 dhe më 1911 për t’i mashtruar e detyruar masat e malësorëve që të ulin armët dhe të heqin dorë nga kërkesat kombëtare të Memorandumit të Gërçës. Pra lufta e malësorëve të udhëhequr nga Dedë Gjo Luli nuk ka asnjë të përbashkët me qëndrimin reaksionar klerikal
” (Prof. Dr. Gazmend Shpuza “Qëndrimi antikombëtar i Klerit ndaj Kryengritjes së vitit 1911”, Akademia e Shkencave, Tiranë 1980).
Lavdia e një ngjarje të rëndësishme shqiptare
Intensiteti i zhvillimit të ngjarjeve flet, për shkallën e nalt të ndërgjegjës politike nacionale të malcorve, të cilët, në të gjitha mënyrat ndihmuan kryengritjen.
Mirëpo, ka autor, qi përpiqen t’i shfrytëzojnë këto veçori në kahje të kundërt, kur e shtrijn at në reduktimin e elementit të ndërgjegjës, për pavarsin ndaj Portës së Nalt. A mund të zvoglohen kërkesat e mirfillta politike të luftëtarve liridashës antiosman në pamundsi, për ta mohue atë krejtsisht!? Duhet pranue, se autoritet shtetnore e sidomos osmane pushtuese asokohe e kishin të kjart karakterin e vërtet politik e zemrimin popullor të mbledhun ndër shekuj...
Vlera e populli matet me forcën e ndërgjegjës, aftësin vepruese, në mjedisin, ku jeton e punon, matet me forcën e qindreses së tregueme gjat etapave të historis së pafavorshme.
Në rrafshin e përgjithshëm, intelektualët rilindas shqiptar, kan organizue në koh të ndryshme nji radh protestash në form kërkesash me shkrim. Njerzit e kulturës e penës në përgjithsi, jetonin me konceptin e shteteve me nivel kulturor disa her ma të nalt, sipas së cilës, duhet të arrihet nji her qytetnimi i popullit shqiptar e pas ndërgjegjsimit, populli do të luftoj për pavarsi ose çlirimin nga pushtuesit.
Situata në të cilën gjendej populli ynë, me përshpejtimin e zhvillimit të ngjarjeve, nuk prisnin gjersa të ndryshohej mendsia e vonueme e shqiptarit. Vështirsit ishin të brendshme e të jashtme.
Së pari, vështirsia e brëndshme ishte, në pamundsin e mbledhjes e përdorimit të enërgjive të nacionit shqiptar në nji drejtim të vetëm: 'nji nacion nji qëndrim'.
Së dyti, vështirsia e jashtme qindronte tek Fuqit e Mëdha të kohës, tuj përjashtue ato forca (ShBA), qi ishin në përkrahje të çashtjes shqiptare, tuj mos dashun t’a linin popullin ton si pjes përbase e Perandoris Osmane, nga e cila kemi trashegue prapambetje deri në ditët tona...
Turkia pushtuese, asnjiheri nuk lejonte formimin e nji nacionaliteti shqiptar, se mund t’i rrshqiste nga dora. Turkia edhe situatën e tjetërsimit të saj të brendshëm, donte ta mbante në fshehsin e vet 5-shekullore.
A u mbështet kryengritja e Ded Gjo’ Lulit?
Në rrethanat, kur kryengritja në fjal nuk mund të shndërrohej në një kryengritje të përgjithshme, kur Memorandimi i Grëçës ose ‘Libri i Kuq’ siç u quajt ndryshe, kryengritsit kërkesat nuk i donin vetëm për vete, por për gjith Shqipnin, fjal këto të cilat, në unitet përfaqësojn mendimin e përhapun politik të lëvizjes nacionale gjithpërfshirse.
Zhvillimi i lëvizjes e ndikimi i saj në popull, gjetën shprehjen e vet në formimin e rritjen e ndërgjegjës nacionale. Nivelin cilsor, ku ishte ngrit kjo ndërgjegje, e shpreh kjart përgjigja, qi i dha Ded Gjo’ Luli përfaqsuesit diplomatik të Turkis në Cetin, Satedin Beut, në kohën kur diplomati kërkonte, qi t’i largonte malcorët nga synimet e tyne të mirfillta të çlirimit nacional. Deda, tuj mos pat frik deklaroi, se: “Të drejtat e kerkueme nuk i dona vetëm për vet, e por për tan Shqypnin”.
Kryengritja e vjetit 1911, e drejtueme me aq urti, guxim e trimni nga Ded Gjo’Luli, nuk del si nji lëvizje e rastit, por si vijim i përpjekjeve të pandërprera të malcorve e gjith popullit shqiptar, për të jetue të lirë në trojet e veta.
Deda me bashkluftarët e vet, ishin të edukuem me ndjenja të ngrohta atdhedashunie për liri, në shkollën e traditës popullore e familjare, nga e cila ata kishin mësue ndër të tjera, qi të ruanin gjuhën e zakonet e të parve, të ishin të gatshëm për të flijue jetën për liri e Atdhe.
Tronditja e themeleve të nji Perandorie, qi kishte vite qi po tregonte lëkundje serioze, si pasojë e kalbzimit të strukturave të piramidës osmane, bani qi edhe shtetet e vogla si Shqipnia t’u sillnin shqetsime alarmuese.
Heroizmin e fatosave të liris të malcorve kreshnik, plaku i urt i Vlonës Ismail Bej Qemali, gjat vizitës qi i bëri Ded Gjo’Luli në Vlonë (pas shpalljes së Pavarsis me 28 nëntor 1912), kryetrimin do t’a përshkruante me nji mendim të pjekun: ‘Dedë Gjo’ Luli pushk e ngrehun për Shqipnin’.
Shkrimtari, folkloristi At Donat Kurti O.F.M. (1903-1983) (qi do të zbulohej i braktisun e i vdekun në nji kasolle të zbuluem në rrugicat e Shkodres, mes borës e acarit të dimnit, shënimi im K.K.), në përkujtim të 50 vjetorit të shkollës së njohun françeskane thotë: “N’at dit Shqyptari njimend mushi mushknit me frymët’liris e brittë n’zemer t’vet: “Rrnoft Shqypnja’ tuj ba jeh në ket mnyrë Flamurit t’Shqypnis të ngrehun me guxim e trimni, po n’at vjet me 6 Prill 1911 prej Ded Gjo’Lulit në Bratile t’Deçiqit”.

[doGzona]

Ekspeditat Turke (1610-1613)

Vatra kryesore e këtyre veprimeve në Shqipërinë e veriut ishte sanxhaku i Dukagjinit. Akoma në fillim të shek. XVI, Dukagjini ishte i vetmi sanxhak i Rumelisë pa spahij dhe pa sanxhakbej të vetin. Për të mos e lënë pa sanxhakbej, Stambolli, këtë sanxhak ia bashkonte sanxhakbejlerëve të tjerë, më shpesh sanxhakbeut të Vlorës. Zyrtarisht ky mbante titullin sanxhakbeu i Vlorës dhe i Dukagjinit. Por në të vërtetë ky nuk ushtronte asnjë autoritet në krahinat e Dukagjinit.
Me kryengritjet e vazhdueshme që shpërthenin sidomos kur Turqia ishte e zënë në luftë kundër shteteve të tjera, malsorët e sanxhakut të Dukagjinit ishin një kërcënim i përhershëm dhe serioz për turqit. Rruga që lidhte Shkodrën me Prizrenin, pasi kalonte përmes tokave të këtij sanxhaku, ishte vazhdimisht e pasigurtë. Kur fillonin kryengritjet ajo praktikisht bëhej e papërdorëshme. Veç kësaj, edhe kur kryengritjet pushonin, malësorët organizonin nga këto krahina inkursione plaçkitëse kundër viseve fushore duke dëmtuar edhe spahijtë. Ushtritë turke megjithëse vazhdimisht kishin kundërvepruar, kurrë nuk kishin mundur t'i nënshtronin një herë e mirë këto krahina. Prandaj tani, në fillim të shek. XVII, sapo u çliruan nga lufta me Austrinë e Hungarinë, turqit organizuan ekspedita të mëdha ushtarake kundër krahinave të Dukagjjnit. Barra e ekspeditës i u ngarkua sanxhakbejlerëve të Shkodrës dhe të Prizrenit.
Dukagjinasit u përgatiten t'u bënin ballë operacioneve turke. Për t'u pajisur me armë këtë radhë pleqtë e kuvendeve, me anën e delegatit të tyre, peshkopit Nikollë Mekajshit, iu drejtuan për ndihmë Mbretërisë së Spanjës. Më 1609, N. Mekajshi i paraqiti nga Roma mbretit spanjoll, Filipit të II, një relacion mbi kushtet e favorëshme të luftës së shqiptarëve. Më 1610 ai i paraqiti një relacion të dytë. Por mbreti Filip nuk donte t'i prishte marrëdhëniet me Turqinë, prandaj iu përgjegj krerëve shqiptare të "prisnin kohën më të përshtatëshme". Pasi u zhdukën shpresat e ndihmës së spanjollëve, po atë vit N. Mekajshi i paraqiti papës një projekt mbi organizimin e kryengritjes në Shqipëri. Ai i thoshte papës në këtë projekt, se krahas shqiptarëve të krishterë, në kryengritjen kundër turqve do të mernin pjesë edhe shumë shqiptarë myslimanë të pasur, të cilët kishin frikë se ndonjë ditë sulltani do t'i vriste për tu grabitur pasurinë. Në projekt thuhej gjithashtu se kështjellat do të pushtoheshin prej shqiptarëve kryengritës në marrëveshje me shqiptarët myslimanë që shërbenin si roje në to. Por edhe papa nuk i mori parasysh këto kërkesa. Përgjigje negative dhanë gjithashtu duka i Mantoves dhe ai i Savojës.
Ekspedita turke filloi po atë vit, më 1610. Sanxhakbeu i Shkodrës në krye të ushtrive të veta hyri me forcë në luginën e Drinit. Në të njëjtën kohë, nga lindja u nisën ushtritë e sanxhakbeut të Prizrenit. Malsorët, të armatosur me armë primitive, nuk mundën t'i bënin dot ballë vërshimit të ushtrive turke. Ushtritë e të dy sanxhakbejlerëve u takuan në Vaun e Dejës dhe, për të siguruar qarkullimin e tyre të rregullt në rrugën Shkodër-Prizren, vendosën nëpër qyteza gjatë rrugës garnizone ushtarësh me komandantë spahij shqiptarë. Turqit kryen operacione edhe në thellësitë e krahinave malore, u shkaktuan dëme të mëdha malsorëve, por autoritetin e tyre nuk mundën ta vendosnin përfundimisht. Ata mundën të ushtronin një farë kontrolli vetëm në fshatrat që ndodheshin afër rrugës dhe pranë qytezave.
Me vendosjen e garnizoneve turke, Dukagjini e humbi rëndësinë si vatra kryesore e qëndresës së malsorëve në veri të Shqipërisë. Vatra e rezistencës shqiptare tani u shpërngul në krahina të tjera, më në veriperëndim, në krahinat e Malsisë së Madhe dhe më në jug, në krahinat e Mirditës.
Malsia e Madhe, ose siç quhet ndryshe Malsia e Mbishkodrës, përfshinte krahinat malore në veri të Shkodrës, si Kastratin, Shkrelin, Hotin, Kelmendin, etj. dhe krahina të cilat sot ndodhen jashtë kufijve politike të Shqipërisë, si Kuçin, Pipërin, Vasojeviçin, Palabardhin (Bjellopavliçin), këto dy të fundit me popullsi sllave, gjithësej 11 krahina, pjesërisht të ritit katolik dhe pjesërisht të ritit orthodoks (1). Këto vise qenë futur nën regjimin e timareve qysh në fund të shek. XV. Në fillim të shek. XVII, të gjitha këto krahina kishin spahijtë e vet.
Megjithëse këto krahina ishin futur nën regjimin e timareve prej më tepër se një shekulli, spahijtë gjithnjë me vështirësi i nxirnin të ardhurat e tyre. Ata ankoheshin vazhdimisht se malsorët jo vetëm nuk u jepnin detyrimet por sulmonin dhe plaçkitnin pronat e tyre që ndodheshin në krahinat pranë Malsisë së Madhe, si në Plavë e Guci dhe i shtrinin këto sulme deri në viset e largëta si në Bosnje, Kosovë, Maqedoni dhe Bullgari. Në fillim të shek. XV II, malsorët e këtyre krahinave i dëbuan spahijtë e vet dhe nuk pranuan të kishin marrëdhënje me ta. Ndërkohë, në kuvendet e tyre të përbashkëta, malsorët lidhën besën të luftonin bashkërisht në rast se turqit do të fillonin operacionet kundër tyre. Me këtë mënyrë u formua lidhja e Malsisë së Madhe. Në rast kushtrimi kjo lidhje mund të grumbullonte një ushtri malsorësh prej 5 deri 6 mijë luftëtarësh. Në fillim turqit morën masa kundër malsorëve, i kërcënuan me ndëshkime të rrepta në rast se do t'i vazhdonin sulmet dhe nuk do t'i pranonin spahijtë. Pastaj forcuan kështjellat e vjetra dhe ndërtuan kështjella të reja rreth Malsisë së Madhe ku vendosën garnizone ushtarake. Por këto masa nuk u dhanë ndonjë rezultat.
Më 1612, pasi kishin mbaruar punë në Dukagjin, ushtritë turke prej 25 mijë vetash, duke u nisur nga Podgorica, filluan ekspeditën kundër Malsisë së Madhe. Ekspedita vazhdoi 3 muaj, por turqit nuk korrën ndonjë sukses. Pasi lanë më tepër se 300 spahij të vrarë dhe pasi dogjën Palabardhin turqit u detyruan të tërhiqeshin.
Ekspedita u përsërit më 1613. Ushtritë e shtatë sanxhaqeve të Shqipërisë filluan operacionet në drejtim të Kelmendit. Këtë radhë luftimet vazhduan dy javë. Turqit përsëri u detyruan të ktheheshin pa mundur të nënshtronin vendin dhe të thyenin bashkimin e Malsisë së Madhe.
Kuvendet ndërballkanike (1614-1620).
Disfatat e turqve në Malsinë e Madhe u dhanë zemër shqiptarëve. Nga ana tjetër, lufta kundër armikut të përbashkët solli forcimin e miqësisë midis popujve të shtypur të Ballkanit. Prandaj, kur u thirr në Kuç të Malsisë së Madhe një kuvend i jashtëzakonshëm për të organizuar nje kryengritje të gjërë u ftuan përfaqësues jo vetëm nga viset e ndryshme të Shqipërisë por edhe nga Mali i Zi, Sërbia e Maqedonia. Në kuvend morën pjesë edhe disa nga krerët që udhëhoqën Kuvendin e Dukagjinit (1601-1602), si Gjin Gjergji, etj. Edhe patriku Sërb i Pejës, i cili ato javë ndodhej në Stamboll, dërgoi nipin e vet si përfaqësues në këtë kuvend.
Kuvendi i Kuçit u hap më 15 korrik 1614. Si të gjitha kuvendet e mëparëshme, edhe këtu u shtrua çështja e armëve dhe e ndihmave të tjera. Të dëshpëruar nga qëndrimi negativ i mbajtur prej Venedikut, Papatit dhe Spanjës, shqiptarët vendosen t'i drejtoheshin një princi tjetër, dukës së Parmës (Itali), dhe në qoftë se ky nuk do të pranonte , do t'u drejtoheshin shteteve protestante. Orientimin ndaj shteteve protestante, sidomos ndaj mbretit të Anglisë dhe princave gjermane, pleqtë e kuvendit mendonin ta përdornin si presion për t'i detyruar shtetet katolike t'i ndihnonin shqiptarët nga frika e përhapjes së ndikimit të protestantizmit në Ballkan. Për të rënë në marrëveshje me këto shtete kuvendi ngarkoi si përfaqësues kalorësin Gjon Renësi.
Këtë radhë u duk sikur kërkesat e kryengritësve gjetën një mbështetje te duka i Parmës. Duka pranoi të ndihmonte lëvizjen e armatosur dhe nisi një anije me armë, por edhe kjo anije nuk arriti në Shqipëri pasi gjatë rrugës u sekuestrua nga venedikasit.
Pa kaluar dy muaj nga kuvendi i parë, më 8 shtator 1614 u nblodh përsëri në Kuç një kuvend i dytë për të shqyrtuar mundësitë për burime të tjera armësh e ndihmash si dhe për lidhjen e kryengritjes së Shqipërisë me ato të vendeve të tjera të Ballkanit.
Për këtë qëllim në kuvendin e dytë të Kuçit morën pjesë përveç krerëve të Shqipërisë e të Malit të Zi, edhe përfaqësues të Bosnjës, Hercegovinës, Sërbisë, Bullgarisë, Maqedonis dhe Dalmarisë. Këtë radhë mori pjesë edhe patriku orthodoks i Pejës që ishte kthyer nga Stambolli.
Kuvendi i dytë i Kuçit hartoi një plan për një kryengritje më të gjërë me 4 zona veprimi. Njëra nga këto do të kishte qëndrën në Himarë dhe do të synonte çlirimin e Vlorës, e dyta në Dukagjin me synim Krujën, e treta në Malsinë e Madhe me drejtim Shkodrën dhe e fundit në Mal të Zi me synim çlirimin e Kastelnovos. Në të njëjtën kohë do të hidheshin në kryengritje edhe metropoliti i Durrësit, me të cilin u bashkuan edhe peshkopët orthodoksë të Janinës e të Artës, si dhe prelatë e krerë të tjerë të krahinave të ndryshme të Ballkanit.
Kuvendi vendosi të dërgonte Gjon Renësin në Francë për t'u marrë vesh me dukën e Neverës, i cili po përgatiste një ekspeditë për të zbarkuar në Ballkan. Por edhe këtë radhë shqiptarëve nuk u erdhi ndihma e shpresuar. Duka i Neverës ishte akoma larg nga përgatitjet për të vënë në jetë projektin e tij.
Më 11 nëndor 1616 u mblodh në Prokup (Sërbi) një kuvend tjetër ndërballkanik. Prapë kuvendi i u drejtua dukës së Neverës dhe mbretit të Spanjës. Këtë vit shkoi në Romë edhe prelati dhe shkrimtari shqiptar Pjeter Budi, i dërguar si
thotë ai, nga popullsitë e vendit të tij për të ngjallur interesimin e shteteve evropiane për luften çlirimtare të shqiptarëve. Por përgatitjet e gjata të dukës së Neverës dështuan plotësisht për shkak se flota iu dogj në pragun e nisjes së ekspeditës. Spanja nga ana tjetër vazhdonte gjithnjë t'i ndruhej luftës me Turqine.
Më 11 nëndor 1620 u mblodh në Belgrad kuvendi i katërt ndërballkanik. Por edhe këtë radhë nuk u siguruan dot ndihmat e nevojëshme.

[doGzona]

Familja e Çun Mulës,
prijsit të Hotit e Malësisë së Madhe

Shkruar nga Dashnor Kaloçi

Një nga ato familje të mëdha që ka nxjerrë burra të shquar dhe ka bërë emër të madh në historinë e Shqipërisë, është dhe familja e Çun Mulës apo siç njihet ndryshe Bajraktari i Hotit dhe i Malësisë së Madhe. Që nga shekulli i XV-të kjo familje ka qenë e përmëndër gjithmonë në Veriun e Shqipërisë, përkrah familjeve Zogolli të Matit, Gjonmarkajve të Mirditës, Kaloshëve të Dibrës dhe Mulosmanëve të Krasniqes. Sipas disa gojdhënave dhe dëshmive të ndryshme, historia e kësaj familje apo më saktë e fisit të Bajraktarëve të Hotit dhe Malësisë së Madhe njihet që prej dymbëdhjetë brezash dhe një nga të parët e trungut të saj ka qenë Luc Gjori. Po kështu thuhet se ky person ishte ai që fitoi dhe mori parinë e Bajrakut të Hotit të cilën e trashëgoi më pas dhe fisi i tij brez pas brezi deri në mesin e shekullit të kaluar. Luc Gjori e fitoi të drejtën të mbante Bajrakun e Hotit dhe Malësisë së Madhe pasi u shqua për guxim dhe trimëri të rrallë në Luftën e Tivarit në Malin e Zi.
Po kështu nga pozita e Bajraktarit që u fitua prej Luc Gjorit, ajo familje kishte të drejtë të përfaqësohej në krye të vëndit në kuvendet e ndryshme që mbaheshin në Shqipërinë e Veriut dhe bashkë me fisin të ishin si udhëheqës (flamurtarë) në krye të luftrave që zhvilloheshin në atë krahinë dhe zonat përreth. Nisur nga të drejtat e detyrimet që i jepte posti i Bajraktarit shtëpisë së tij, Luc Gjori krijoi Beslidhjen e Malësisë së Madhe për të bërë të mundur mbrojtjen e krahinës dhe bajrakut të tij nga situatat e vështira që krijoheshin herë pas here. Një nga kushtet e para që u vu dhe u pranua në atë Beslidhje të krijuar prej Luc Gjorit, ishte dhënia e besës për ndalimin e çdo vrasje, grabitje apo gjakmarrje brenda krahinës, gjë e cila u mbajt nga të gjitha fiset e Bajrakut të Hotit dhe e gjithë Malësisë së Madhe. Pas Luc Gjorit, një nga figurat më të njohura dhe më të famshëm të asaj familje i cili ka bërë emër të madh jo vetëm në krahinën e tij por në të gjithë Veriun e Shqipërisë, ka qenë dhe Çun Mula i cili u lind në vitin 1818-të. Sipas të drejtës zakonore të sanksionuar në Kanunin e Maleve, Çun Mula trashëgoi parinë e Bajrakut që kishte pasur familja e tij dhe u vu në krye të malsorëve duke i udhëhequr ata me trimëri e besnikëri në luftrat e shumta që u zhvilluan në atë krahinë kundra forcave serbo-malazeze dhe atyre turke. Po kështu nga dëshmi të ndryshme rezulton se Çun Mula të ketë marrë pjesë si ushtar i Perandorisë Osmane në luftrat e Krimëse dhe Moresë. Nisur nga emri i madh që krijoi Çun Mula në atë krahinë, në vitin 1878 paria e Hotit dhe e Malësisë së Madhe e zgjodhi atë si përfaqësues të saj në Kuvendin e Lidhjes së Prizrenit që u mbajt më dhjetë qershor të atij viti nën kryesinë e Iljaz Pashë Dibrës (Qokut). Në këtë kuvend, Çun Mulës iu caktua edhe funksioni i Komandantit të forcave vullnetare ushtarake për gjithë Malësinë e Madhe. Nje nga betejat më të mëdha që udhëhoqi Çun Mula ku dhe u shqua për guxim e trimëri të rrallë, ka qenë lufta e Zharnicës, ku ai me malsorët vullnetarë që komandonte i theu keqasi forcat ushtarake të rregullta të Krajl Nikollës së Malit të Zi. Po kështu disa vjet më pas Çun Mula luftoi përsëri edhe kundra forcave ushtarake të Perandorisë Osmane, kur ajo doli hapur në favor të Malit të Zi për lëshimin e Hotit, Grudës, Plavës dhe Gucisë. Një nga betejat më të njohura që zhvilloi Çun Mula kundra forcave turke, është ajo e zhvilluar në Bajzë të Kastratit kundra forcave ushtarake të Bedri Pashës. Gjatë asaj beteje Çun Mula kërkoi mbështetjen e kapidan Hodo Beg Sokolit i cili ishte Komandant ushtarak i Veriut të Shqipërisë me qëndër në Shkodër dhe ai e furnizoi me armatime të shumta për forcat vullnetare që Çun Mula i mblodhi në Postribë, Shkrel dhe Kastrat. Thuhet se komandanti i forcave turke Bedri Pasha, duke e parë të pamundur përplasjen me malsorët e udhëhequr prej Bajraktarit të Hotit të cilët ishin të vendosur të luftonin me çdo kush për të mbrojtur tokat e tyre, iu shmang përpjekjes së armatosur dhe i hapi rrugën Çun Mulës. Kjo ngjarje asokohe bëri bujë të madhe aq sa u përjetësua edhe në këngët e folklorin popullor duke u kënduar me lahutë nga disa breza. Në një nga ato këngë ndër të tjera thuhet:
"Ku po shkon more Çun Mula / Prej Kelmendi sot u ula / Kam marrë vesht se m'ashtë zanë rruga / M' ashtë zanë rruga me shumicë / Prej Kastrati deri në Kamicë".
Nga ato këngë të kënduara prej malsorëve të asaj krahine është frymëzuar dhe Padër Gjergj Fishta i cili në veprën e tij madhore "Lahuta e Malcisë", ndër të tjera shkruan: "Vjen Çun Mula, e vjen Mark Lula / Njeni i Hot e tjetri i Shalë / Të rrebtë për pushkë e të urtë për fjalë".
Përveç aktivitetit të tij si prijës ushtarak në krye të malsorëve, Bajraktari i Hotit Çun Mula njihej dhe respektohej edhe si burrë i urtë në pajtimin e gjaqeve apo ndarjen e gjyqësive të ndryshme jo vetëm në krahinën e tij por edhe më gjërë. Po kështu Çun Mula është i njohur edhe për kontributin e dhënë në pajtimin në mes parisë së Lezhës dhe bajraktarëve të Mirditës në grindjet e tyre të vazhdueshme për caktimin e kufijve në mes dy krahinave. Në atë kohë që ato grindje në mes dy krahinave ishin acaruar jashtë mase dhe kishin arritur kulmin, kapidani i Mirditës Gjon Markagjoni, me pëlqimin edhe të bajraktarëve të Lezhës, e thërriti Çun Mulën i cili i ndau kufijtë duke i lënë të kënaqur të dy palët.
Thuhet se ato kufij ku i nguli gurët Çun Mula, vazhdojnë të jenë edhe sot kufijtë që ndajnë dy krahinat e Lezhës dhe Mirditës që asokohe kishin probleme të vazhdueshme me njëra-tjetrën. Çun Mula vdiq në vitin 1896 në moshën shtatëdhjetegjashtë vjeçare dhe u varros me nderime të mëdha aty në trojet e të parëve të tij në krahinën e Hotit. Pas vdekjes së Çun Mulës një nga burrat e shquar që nxorri ajo familje ishte nipi i tij Deli Meta i cili u lind në vitin 1857. Ashtu si të parët e familjes së tij edhe Deli Meta pjesën më të madhe të jetës së tij e kaloi në luftra kundra forcave serbo-malazeze. Nga dëshmi gojore të shumta thuhet se Deli Meta u bë tmerri i serbo-malazezëve nga trimëritë që ai tregoi në Luftën e Qytezës, Nën-Helmësit e Grabanicit. Po kështu një nga betejat e famshme ku u shqua Deli Meta ka qenë edhe ajo Koplikut në vitin 1912 kundër forcave serbo-malazeze të cilat kërkonin që t'ia aneksonin Shkodrën Malit të Zi.
Në këto luftime përkrah Deli Metës luftoi edhe i biri i tij Mul Bajraktari, si dhe Luc Nishi që ishte prej fisit të Dedë Gjon Lulit. Pas asaj beteje në shënjë hakmarrje forcat malazeze ia dogjën tri herë shtëpinë Deli Metës në Hot dhe tri herë Krajl Nikolla i Malit të Zi bashkë me Mbretin Aleksandër i kërkuan atij që t'ju hapte rrugë në këmbim të florijve dhe gradave, gjë e cila u refuzua në mënyrë kategorike nga Bajraktari i Hotit dhe i Malësisë së Madhe. Mbasi Serbija dhe Mali i Zi aneksuan gjysmën e krahinës së Hotit, Grudës dhe Tuzin, Krajl Nikolla i Malit të Zi dërgoi Ministrin e tij të Jashtëm që ta bindëte Deli Metën dhe parinë e Hotit që të firmosnin një deklaratë ku pjesa e mbetur e Hotit të bashkohej me Malin e Zi.
Për këtë gjë Ministri i Krajl Nikollës u propozoj Deli Metës një shumë të madhe me florij si dhe grada të larta, por Deli Meta bashkë me parinë e Hotit e refuzuan me neveri propozimin e ministrit malazez. Thuhet se gjatë një gostije të zhvilluar në Pallatin e Krajl Nikollës ku ishin ftuar oficerët më të shquar të Malit të Zi, Krajli i pyeste ata se kush ishin prijsit shqiptarë më të rrezikshëm që u paraqisnin atyre probleme serioze. Pas shumë përgjigjieve të ndryshme të oficerëve malazezë që jipnin mendimet e tyre, Krajl Nikolla u drejtua të pranishëmëve duke u thënë: "Unë dy vetave ua kam frikën: Bajraktarit të Hotit Deli Meta që është myslyman dhe qeveris një krahinë katolike dhe Bajraktarit të Grudës që është katolik dhe qeveris një krahinë myslymane. Sepse në rast të një konflikti ata të dy e kanë të gjithë popullin me vete".
Me ardhjen e trupave austro-hungarze në vitin 1916, Deli Meta së bashku me të birin e tij Mul Bajraktarin dhe 150-të burra të tjerë nga Hoti dhe Malësia e Madhe u internuan në Ashah Dynave (afër Vjenës) ku u mbajtën deri në vitin 1918-të kur mbaroi Lufta e Parë Botërore. Pas pushtimit fashist të Shqipërisë, konsulli italian Meloni i propozoi dy herë Deli Metës që t'ia ndërtonte kullat e djegura në Hot dhe t'i jepte një shume të madhe me para, në këmbim të ndjekjes së politikës së tij proitaliane në atë krahinë. Por Deli Meta ia refuzoi në mënyrë kategorike atë propozim dhe pas kësaj autoritetet italiane e internuan atë në fshatrat e Beratit, edhe pse ai në atë kohë ishte në moshën 92-vjeçare. Deli Meta vdiq në vitin 1945 dhe trashëgiminë e Bajrakut të Hotit prej vitesh ia kishte lënë të birit të tij Mul Bajraktarit, i cili ishte shkolluar në Austri dhe gjatë periudhës së pushtimit të Shqipërisë mbante gradën e nënkolonelit
Gazeta Shqiptare-Gusht 26, 2002

[doGzona]

DED GJO’ LULI,
PUSHKË E NGREHUN PËR SHQIPËRIN


Kur i patën thënë Plakut të Flamurit, Ismail bej Vlorës, i cili e kishte përcjellë Dedë Gjo Lulin vetë deri tek dera,- pse i batë aq nderime këtij katundari malëcor?, ai i qe pergjigjur:
- Dedë Gjo' Luli është pushkë e ngrehur për Shqipërinë.
Dhe ashtu mbeti, deri në çastin e fundit, në moshën 75 vjeçare, kur i organizuan kurthin në Orosh. Ai edhe pse e parandjeu grackën, edhe pse e paralajmëruan miqtë që të mos udhëtonte në kohë të turbullta, për besë burrash shkoi në takim. Vetëm, kur në vënd të prijësëve, i doli përpara kapiteni serb, ai gjakftohtë, u tha mirditorëve, që e shoqëronin: - paskemi mbarue! Nuk e dha veten. As kur e prenë me bajonetë bashkë me pesë mirditorët, nuk e lëshoi veten. Trupin e tij e gjetën pas dy javësh dhe e varrosën në kishën e Oroshit.
Për të kuptuar përmasat e figurës së Dedë Gjo' Lulit, për të prekur simbolin e mburojës kombëtare, mjafton të sjellim për lexuesit vargjet e shkruara më 1913 nga poeti dhe studiuesi Risto Siliqi:
Ah, Qe prap don' t'na dajnë copa!
Prap mendimi i parë asht ngjallë!
Por ta marrë vesh gjithë Evropa:
Dedë Gjo' Luli prap asht gjallë!
Falë trimërisë së malësorëve, fqinjët ishin zmbrapsur nga trojet tona përmes pushkëve që mbaheshin në krah. Dedë Gjo' Luli me djemtë e Hotit e kishin ngritë Flamurin e Skënderbeut, shumë më heret se sa në Vlorë. Madje në fund të marsit - fillim të prillit, ai gatit për ta shpalos për të dytën herë mbi Deçiç. Palokë Traboini, që më 1911 kishte sjellë tre flamujë prej Vjene; njërin ia kishte dorëzuar Dedë Gjo Lulit, të dytin Ujkës së Grudës e të tretin Prel Lucës së Trieshit. Në librin "Lufta për çlirim kombëtar" të P. Pepos, kjo ngjarje është përcjellë me emocion: "Ditën e dielë, më 6 prill 1912 u mblodh popull i madh të kisha e Traboinit, Kol Ded Gjoni me urdhën t'tet, Dedë Gjo' Lulit, e hapi flamurin kuq e zi. U ba nji rreth i madh njerzish e Kola tha: "Shiqo popull! Nji ky asht flamuri i Shqipnisë, i kuq me shqipe të zezë me dy krena". Të gjithë ndenjën pa za. Mandej u ba një batare pushkësh e ushtuen malet për rreth. Hare ma të madhe s'ishte pa ndonjëherë ndër Hot..."
Ndersa mësuesi, poeti dhe luftëtari i lirisë, Palok Traboini, çastin e sjelljes së flamurit e ka perjetësuar në vargje:
Tue krisë pushka shpat e n'shpat
Një djalë Hoti vjen prej larg
Pa pikë frymë prej Dalmacisë
Ded Gjo Luli ku e ka nisë
Me pru flamurin e Shqipnisë.
Dedë Gjo' Luli duket se kishte lind me pushkë, (Jo vetëm pse lindja e djalit u përcoll me batare pushkësh) por prova e parë trimërisë së tij përcaktohet pjesëmarrja në betejen, që u zhvillua në ndihmë të Oso Kukës. Atëherë nuk ishte më shumë se 21 vjeç. Epopeja që shkroi trimi Oso Kuka në Vraninë, i cili pasi luftoi deri në fymën e fundit kundër malazezve, nuk u dorzua i gjallë, por i vuri zjarrin kullës. U shkrumbëzua dhe la pas këngën - epope të trimave, këngë që mbajti gjallë jo vetem emrin e trimit, por dhe vetë historinë e shkruar përmes vargjesh që rapsodët thurën për trimat. Epopeja që shkroi Oso Kuka, i mëkoi trimat e Dedë Gjo Lulit me më shumë atdhedashuri,- u përcolli në ashtën trimërore malësorëve më shumë ndjesi vetmohimi për komb e atdhe. Ndër luftëtarët që i kishin ardhë në ndihmë Vraninës, binin në sy shumë hotianë dhe malsorë të Grudës, ndër ta dhe djaloshi 21 vjeçar Dedë Gjo' Luli. Ajo ditë është quajtur nga bibliografi i tij (P.Doçi) si dita e pagëzimit në zjarrin e luftës. Ishte një sprovë që i dha emer prijësit të ardhshëm të maleve. Ai lufoi si titan kundër malazezëve dhe emrin do t’ia përmendinin për shumë kohë ndër ato anë. Trimi kishte treguar zotësi, urtësi dhe shkathtësi në luftën ballë për ballë me armikun. Dhe që nga ajo ditë, kur dëgjoheshin lajme lufte, malësorët thërrisnin: hej të lumtë pushka, Dedë Gjo' Luli! Ku kërciste pushka për "komb" e "Shqipni" në krye ishte ai, trimi i Gjo' Lulëve. Në të gjithë malësinë e Shqipërisë së Veriut, Hoti ishte bajrak me emër, bajrak i parë, prandaj ai përfaqësohej në të gjithë kuvendet. Edhe në Lidhjen e Prizrenit, Hoti pati përfaqësuesit e vet, mes tyre ishte dhe prijësi i ardhshëm Dedë Gjo' Luli, i cili ende nuk ishtë bërë aq i njohur, por pushka i ishte ndjerë. Pjesmarrja e tij ne Kuvendin e Lidhjes, ballafaqimi me patriotet e medhenj te Rilindjes, te penës dhe pushkës, ishte më shumë se një shkollë për rrugën e vështirë nëpër të cilën do të ecte trimi i maleve, nën hijen e pandashme të pushkës. Pas Kuvendit ai do të ishte i kudogjendur në mbrojtje të trojeve kombëtare. Vihet në vijën e parë të frontit kundër malazezëve, të cilët kërkonin të zaptonin e shkëpusnin copa nga trungu i memëdheut. Lufta po e piqte djaloshin e Hotit. Ai ishte jo vetem në krye të luftimeve, por edhe përkrah lëvizjeve diplomatike të kohës. Ishte mes atyre që u kërkonin konsujve europiane në Shkodër, të respektoheshin të drejtat e shqiptarëve që jetonin në trojet e të parëve të tyre. Në letrat që malësorët i drejtonin konsujve, e bënin të qartë betimin se asnjë copë tokë nuk do të lëshonin pa luftë. Në letrën që iu çua i ambasadorit të Austrisë, me 1 mars 1880, malësorët shkruanin: "...Të jeni të sigurtë se po të ndodhë kjo padrejtesi që nuk e besojmë, do të ndodhin medoemos gjana të papëlqyeshme..." Në letër malësorët përcjellin mendimin e tyre se ata ishin të vendosur që të jetonin të patundur në viset e të parëve. Por fuqitë e Mëdha e kishin shitur Shqipërinë. Trojet kishin dalë në ankand. Me 4 prill një tjetër letër u është drejtuar konsujve në Shkodër. "Na dëshirojmë me jetue e me gëzue lirinë për të cilën jemi kryenaltë; na nuk kishim ndejë pa kundërshtue, cilindo qoftë për ndërrimin e fatit tonë. Prandaj kemi vendose me derdhë pikën e fundit të gjakut tonë para se me hy në zgjedhën e huej. Ideja kombëtare na bashkon për mbrojtjen e Atdheut tonë..." Por dukej se Evropën nuk e linin këmborët e fqinjëve tanë, që të dëgjonte zilet e shqiptarëve. Pazarllëqet ishin bërë me kohë. Sidoqoftë shqiptarët pushkët i mbanin ngrehur, gishtin në çark. Deda ishte si gjithmonë në krye të luftëtarëve. Ai dha një kontribut të çmuar për mirëkuptimin e prijësve shqiptarë, mes të cilëve nuk mungonin dhe grindjet. Kronistët kanë shkruar se ai u priu forcave shqiptare, që pritën me pushkë ushtrinë e madhe të Malit të Zi, të cilën e udhëhiqte Vojvoda Mark Milani. Deda në krye të 18 trimave të zgjedhur prej Hotit dhe Grudës, ishte shkëputur dhe doli përpara tek ura e Rrzhanicës. Këmbë serbi nuk e kaloi urën. Ushtria e Knjazit u kthye mbrapsht, duke mos u mbuluar me lavdinë e fitores së munguar, ndërsa malsorët shkruan një faqe tjetër të ndritur në historint e Shqipërisë. Dedë Gjo' Luli kishte kaluar me sukses një provë tjetër. Pas thyerjes së Lidhjes, shumë luftëtarë nuk i ulën armët.
Valiu i Shkodrës nuk i ndërpreu përpjekjet e tij për të futur nën sundim me ligjet e Turqisë malësorët. Përveç dëshmive dhe kronikave të përcjella, nga shtypi i kohës, përsëri na vjen në ndihmë Palokë Traboini me poemen "Lufta e maleve ", i cili jep përmasat e figurës shumë popullore, Dedë Gjo Luli:
Kjo malsia kur ndigjoji
Dedë Gjo Lulit fjalë i çoi,
Çoi me e thirrë e me e pyet'
……………………………………
Dedë Gjo Luli trim dai,
qi s'i lè shoqi n'Malsi
bashkë me fise ban davi:
"Unë i herë, thom sa për veti,
armët e brezit nuk i hjeki...
Dhe kështu ndodhi. Ai mbeti tërë jetën me pushkën krahut. Ashtu siç luftoi pa e njohur kompromisin me pushtuesin turq me 1911, ku ai spikat si një ndër figurat kyç të kryengritjes, po ashtu kishte luftuar dhe kundër malezezëve me 1880-1881. Ai ishte mjeshtër i rrallë i shfrytëzimit të terrenit që e njihte me pëllëmbë dhe asnjëhere nuk u korit përballë armikut. Në këngët e popullit është gdhëndur si një hero legjendar, që mundi dhe gjeneralin me akademi Shefqet Turgut Pashën, i cili në krye të katër divizioneve, 16 batalione, msyni malet. Gjenerali që qe shprehur se Ballkani ishte i vogël për me provue aftësitë ushtarake, do të ndjehej i poshtëruar nga sfida që i bënë 3500 shqiptarë të armatosur me ca pushkë të vjetra, të cilët vertetë e humbën në fillim orientimin, se viheshin për herë të parë përballë mitralozëve që përdornin turqit, por shpejt do ta bënin gjeneralin që të kthehej me turp. Të njëjtën sfidë do t’i rezervonin trimat edhe Abdulla Pashës.
E tërë jeta e Dedës dhe familjes së tij është një shembull i papërsëritur atdhetarie. Një familje gati e shuar, por një familje, që kujtohet e nderohet për bëmat në ëmër të Atdheut. Kur do të binte i pari i dëshmor i fisit, Nik Gjelosh Luli, ai që më 6 prill 1911 kishte hedhe për tokë flamurin me gjysëm hënë, Deda do ta ndjente shtypjen e zermës prej dhimbjës. Por ai nuk do ta jepte veten as kur i dhanë gjëmën e rënies së të birit, Gjergjit, 22 vjeçar. Në betejen e 29 gushtit 1912, kishin rënë shumë luftëtarë. Kur do t'ia jepnin lajmin Dedës, për të mos e lënduar, i thanë:
- Dedë, kanë mbetë 20 hotianë në fushë të luftës.
- Po burrat në luftë do të mbesin, qe përgjegjur ai.
- Po mbeti dhe djali yt, Gjergji.
- Po dhe ai djal nane ishte, qe përgjigjur Deda, duke e gëlltitë dhembjen.
Pas tre vjetësh do të vritej vetë Deda, shtator 1915. Djali tjetër, krahu i djathtë i tij ndër beteja, Kola, do të jepte shpirt tre vjet pas të atit, me 1918, i helmuar. Më 1920, në verilindje të Shkodrës, do të binte me armë në dorë Luc Nishi, i biri i Nish Gjelosh Lulit i djathtë i tij ndër beteja. Jo vetëm këta, por dhe nipi i Dedës, Zef Lan Ula, vëllai prej nëne, Baca Xheka, miqtë e shtëpisë, Kolë Marash Vata, Kolë Kurti, e të tjerë e zgjasin shumë listën e dëshmorëve për Atdheun të këtij fisi.
Nga ana e saj Shkodra e nderoi vetmohimin e familjes Gjo' Luli. Në maj të vitit 1923, me përpjekjet që banë e bija Nareja dhe e reja Nora, (Bashkëshortja e Kolës), u bartën prej Oroshit eshtrat e Dedës dhe prej Vlore ato të Kolës dhe u sollën në Shkodër.
Mitingu i përmortshëm i përcjellë nga i shtypi i kohës ishte i jashtëzakonshëm.
Shkodra nderonte ata që gjakun nuk e kishin sakrifikuar për Atdhe. Në gazetën "Ora e Maleve", (Viti 1923, nr. 8) përcillen fjalët e Gjok' Lulit: ”Të falem nderës, moj Shkodër... Por ma tepër të falen nderës edhe gurt e Hotit. Nuk e kam besue se i dini këto punë e pasha këto eshtna që kena përpara edhe sa mashkuj, që të kenë pesëqind shtëpi në Hot kanë me dekë për Shqipni!”
Ndërsa deputetët shkodranë nga Tirana nisen telegramin: "Bashkohemi me evari në nderimet që Shkodra po i kushton kujtimit të Dedë Gjo' Lulit, tue krye detyrën e mirënjohtësisë ndaj Fatosit të Pavdekshëm që nga ma të parët ngrehi flamurin e lirisë se Atdheut mbi krepat e përgjakun të Malcisë së Madhe. Si përfaqësues të Shkodrës lutemi na zevëndësoni në ceremoni." Ceremoninë e përshëndetën edhe shumë shkodranë që jetonin në Tiranë.
Në një telegram të tyre shkruhej: "Ditën kur Shkodra kryen detyrën ndaj Dedë Gjo' Lulit, që gjithë jetën ja kushtoi atdheut dhe ushqeu në gjak lirinë, zemrat tona rrahin përnjëherë me ato të bashkëqytetaseve tanë të bashkuem në vorrin e nderimit për Fatosin e Malëcisë së Madhe." Edhe ky telegram është i botuar në gazetën "Ora e Maleve".
Ndërkohë në Shkodër qe formuar dhe "Komiteti Dedë Gjo' Luli", që do t'i ngrinte një monument këtij patrioti të shquar. Luigj Gurakuqi, i zgjedhur bashkë me Avni Rustemin e Risto Siliqin, anëtar nderi të komitetit, shkruante: "...due të shtoj dy fjalë edhe mbi dy inisiativa të tjera që janë marrë; me i ngritun një monument edhe kreshnikut tonë me famë botërore Skënderbeut e malcorit të madh Dedë Gjo' Luli..."
Patrioti tjetër i shquar, Avni Rustemi, do të shkruante që nga Roma: "Gëzohem që u muar inisiativa për t'i ngrehur një monument Burrit pa frikë e pa njollë të malësive tona, që kështu të jehojë emri i të ndjerit në brezat e ardhshëm. Ju faleminderit që më keni emëruar si pjesëtar nderi."
Poeti Risto Siliqi do të shkruante fjalë zëmre për luftëtarin e madh: "Sot pa farë dyshimi mund të thuhet se gjeneracioni i jonë i sotshmi e ka kuptue rëndësine e veprave patriotike... që trupat e fatosave martirë të shporuem pa mëshirë me bajonetat e armikut mos të kalben nën dhè bashkë me veprat e tyre. Emni i Dedë Gjo' Lulit, i cili nuk triumfoi me kombinacione, por me vepra të gjalla, që e dëshmojne edhe krepat e thepishme të maleve tona, vuloset i gdhëndun në historinë tonë kombëtare" (Ora e Malësisë, nr. 20, viti 1923).
... Dhe emri i tij u gdhënd në histori përjetësisht. Fundi i tij ka mbetur sfidë atyre që i morën jetën. Një rapsod mirditor e ka fiksuar në vargje fundin e kreshnikut të maleve:
Në Bjeshkë t'Oroshit na u derdh zani
Se ç’ban m'ne serbjani.
Si ata trimat i kanë rrethue
Me vargoj na i kanë shtrëngue.
Zana e malit t'jam ankue
Curril gjaku a' tue shkue.
Mu në Shëshëz burrit t'botës
Pa iu trëmb qerpiku i lotës
Serbi thikën i ngul në krahnuer
Dedë Gjo' Luli' burrë malëcuer
S'u përkul as nuk u tut
Por po i thotë këto fjalë açik:
Gjaku em të të shkojë fli
Për me pshtue të ngraten Shqypni...
Jemi në mars, fillimin e kryengritjes së Malësisë së Madhe, e cila çoi në Pavarësinë e Shqipërisë. Përkrah trimave e shumë martirëvë të asaj kryengritjë nderohet dhe emri i prijësit, Ded Gjo’ Luli.
Gazeta shqiptaro-amerikane “Illyria” New York
Nr.919, 17-20 Mars 2000, fq.10.

[Tomori]

"doGzona" te perulem me respekt ma te madhe..!
Te lumte shihet qarte se je fisnike,,,Shqiperija dot jetoj ner sa te ket 'doGzona" :arrow: trimereshe te pershendes:
Me respekte te madhe per ju:
Tomori

[doGzona]

Tomori, faleminderit per vlersimin tuaj ndaj meje.
Une mendoj se asgje nuk mundet te peshoj sa vlera dhe dashuria e kombit , asgje nuk eshte me e paster se identiteti i jone kombtar , as me human , as me trim dhe as me i qendrushem nder shekuj dhe dekada.
Kombi i jone e ka nje emer qe edhe nga shqiptimi i jone jep forc te madhe te asaj fjale te bekuar.

[doGzona]

Malësia

Karakteristikë e të folurit
- Kryengritja e Malësise 1907-1912
- Besëlidhja e 28 Qershorit e Malësise
- Zakone mbi lindjen e fëmijes
Martesa shqiptare në Malësi

Malesorët në Mal të Zi kanë një të kaluar të ndritur.
Malesia kreshnike edhe sot flet me shie të madhe për trojet e saj, të lara me gjakun e bijve më të mirë saj gjat luftrave shekullore kundra armiqve të shumt të popujve të Ballkanit.
Këta kreshnik e quajën vehtën malesore, sepse jetojnë nëper male të thepisura, plot shkëmbej, suka, kodra, gerxhe…
Besa, mikëpritja e trimëria, janë cilësit më të bukura që trashigoi malesori nga baballarët, gjyshërit dhe stërgjyshërit e tij. Ca malesore edhe sot me andje i bajën çakshirët prej tirkut, çarapat e stolisura, brëzin, xhamadanin me sherita, jelek e qostek, kurse fëmrat xhubleta të stolisura me tertil të punuara me kujdes më të lart prej spikut e tirkut. *
Malesorët jetuan aty ku s’mujtën të jetonin dikur njerzit e qytëtruar.
Me njerëz luftarak si këta malesorë, të cilet u rriten me pushkë në dorë, armiku edhe pse ca herë më i fortë se ata nga fuqia, e kishte veshtirë të realizonte qellimet e tija grabitcare.
Keto janë vetëm cilësi të karakterit të malesorit.
Tani ca cilësi kanë filluar të zbehën.
Për cilësit e traditat e malesorit kanë shkruar shum njerëz të pendes si të kombësisë shqiptare, ashtu edhe të huaj, por të pakët janë ata që gjër më sot kanë bërë përpjekje serioze në mbledhjen e pasurisë pa çmuar folklorike në të cilën pasqyrohet jo vetëm e kaluara e ndritur e malesorit, por edhe cilësitë e traditat e tija.

Në të kaluaren përfshinte pjesën veri-përëndimore të Shqipërisë veriore që nga Shala deri te Shpella e Berishes në brigjet e lumit Moraça.****
Përbëhej nga zona të vogla teritoriale të njohura me emrin male, në të cilat zhvillohej jeta fisnore.*
Ato ishin: Hoti, Sumasit (me vone Grudë), Kelmendi, Kuçi, Kastrati, Shkreli, Triepshi, Koja, Kopliku, Tuzi (si pjese e Grudës).
*-Në krye të çdo mali ishte kryekreu, kurse çdo vellazëri kishte kreun (të parin) e vetë. Vepronin edhe pleqët e maleve.*
-Toponimi (emrimi) Malesi del nga fjala shqipe MAL-i me kuptim gjeografik dhe teritorial.*
-Malesia e Madhe ndahet në zonat bjeshkore (Triepshi, Korita e Hotit, Kelmendi, dhe disa zona te Shkrelit)**
-Zonat malore (Koja, Fudnat, nje pjese e Grudës, pjesa e madhe e Hotit, një pjesë e Kastratit dhe Shkrelit)**
-Zona fushore (Kopliku, Gruemire, Buz-Uji, një pjesë e Kastratit dhe Hotit, kurse me së*shumti*fushë ka Gruda - Fusha e Cemit, Dheu i Zi, Vllanë, Vrane, Fusha e Tuzit, Mileshë dhe Dinoshë).
-Cemi (lumi i vetëm në Malesi) e ndanë Malesinë fizikisht në dy pjesë.
-Malet kryesore janë Deçiqi dhe Suka (në Grudë), Bukoviqi dhe Cemeri*
(në Hot), Kazhaniku (ne Triepsh), Kapa e Brojës (Kelmend), Mokseti (Kastrat) e tjerë.
-Qëndrat dhe katundet (fshatrat) me të mëdha ishin Tuzi, Vranja, Vllana, Dinosha, Kësheva, Prifti, Pikala, Selishti, Skoraqi, Arza, Drumja, Spija, Vuksalekajt, Kushet e Hotit, Bajza, Kopliku, Gruemirë, Vërmosha, Stjepofi, Nikmarashi e tjerë...
-Në Malësi ka tri klima: e butë-mediterane, malore dhe kontinentale.
-Në të kaluerën e lashte ilire në Malesi jetonte fisi i madh Ilir-Labeatet.*
Tokrat malore të Malesisë së sotme quhënin "Malet e Labeateve" (mons labeatis), fusha afër Liqenit të Shkodres është quajtur liqeni i Labeateve (lacus labeatus).
-Vëndbanimet Ilire më të njohura në Malesi janë Meduni, Qytezat (e Dinoshes, Buxes se Triepshit, Sukës së Grudës, Këshevës, Qafës së Kishës, Arzës) pastaj Vuksalekajt, Burgu i Grudës (Dushiq), Samoborri, Cinna te Kopliku etj.
-Në kohët e lashta nëpër Malesi kalonin rrugët shumë të rëndësishme edhe për Europe, siç ishte ajo nga Norona nëpër Dinoshe-Tërgajë-Vërmoshë-Gusi dhe tjetra Noronë-Dinoshë-Tuz-Koplik-Shkodër.
-Mendimtarët botërorë (shumë nga ata) do të cekin se deri me ardhjen e Turqëve, Shqipria veriore, pra edhe Malesia, me kurrgjë nuk do të jetë mbrapa Europes.
-Malesia e Madhe deri me 1476 mbante lidhje të mira dhe të ngushta me Venedikun. Janë të njohura përsonat historik që mbanin qëndrime të tilla dhe mbeshtetëshin në Venedik (Itali) si Anaro Hoti (Hot), Vuksa Gela (Grude), Vuksa Gjeca (Kelmend).* Poashtu, deri me atëherë Malesia mbante lidhje edhe me Dinastite e Ballshideve dhe Cernovekaseve (Ballshet dhe Cernojeviqet) të etnosit shqiptarë.
-Me 1479 kur sulltan ishte Muhamedi i dyte (1451-1481) Turqia do të okupoje Malesinë dhe do të formoj nahitë (krahinat): Kuç (me të do të hyjnë edhe Triepshi e Koja), Kelmendi, Hot dhe Zhabjaku.**
Gruda (tokrat e Mark dhe Gjon Sumes) do të hyjnë në kuadër*të nahisë së Zhabjakut.
-Vuksa Gela si kryekreu i Grudës do të luftoj kundër turqëve dhe sllavevë.
Gruda do të fitojë dhe do të mbetet mal në vehte. E tërë Malesia do te zhvilloje luftë kundër otomaneve pandërprerje që deri me 1912.**
Janë të njohura luftat dhe kryengritjet e viteve: 1565-1575, 1596, 1601, 1609, 1610-12, 1624, 1638, 1652-53, 1668-69 ,1698-99 ,1712, 1732, 1808, 1822, 1832-34, 1838, 1844, 1856, 1862, 1871-72, 1879, 1883, 1869, 1910-1912.*
Më të njohurit janë 1565-1575* (në Hot e Grudë), 1610-11 (në tërë Malesi), 1638(në Kelmend), 1832-34(Hot-Kastrat), 1883 (në Hote e Grudë), 1869 (Grudë) dhe kryengritja prej 24 mars - 2 gusht 1911.
-Pjesa malore e Malesisë kurrë nuk do të pranoj pushtetin turk dhe nuk do të paguaj taksat dhe tatimet (haraçin).
-Me 1641 kryeprifti i Grudës dhe i tëre Malesisë Karlo Della Mirandella do të organizojë në brigjet e lumit Cem (Tërgaje) besëlidhje në mes maleve dhe do të hapi shkollën e parë në gjuhën shqipe në Prifte të Grudës.******
-Turqit do ta ndalojne, siç kanë ndaluar çdo send që ishte përparimtare.*****
-Malesorët janë të besimit katolik deri me ardhjen e turqëve, atëherë fillon perhapja e besimit islam.
-Kishat kryesore janë: e Grudës (më e vjetra) e Sh'Mehillit në Dinoshë, Arzë, Brigje të Hotit, Triepsh, Selcë, Bajzë, Tuz etj.*
-Ndër xhamitë më të vjetra në Malesi janë ajo e Dinoshës, Tuzit, Koplikut dhe Vllanës.
-Personalitetë shumë të njohura që kanë punuar dhe vepruar në Malesi jane:*
Karlo Della Mirandella, Leonardo Di Martino (prift dhe shkrimtarë), Pater Gjergj Fishta, Anton Harapi, Marjan Prelaj, Josip Rela (shkrimtare-arbëreshë nga Zara e Dalmacisë).
-Jeta në Malesi ishte shumë e veshtirë (gjatë pushtetit turk), por ajo, në prëmtime diçka do të lehtësohet me reformat e Sulltanit të vitit 1839 (Hatisherifi i Gjylhanes), dhe me Hatihumajanine vitit 1856, kur në* Shkodër do të organizohet Komisioni i bajraqeve (xhibala) me qellim që veziri i Shkodrës më lehtë ta sundoj dhe kontrollojë Malesinë.*****
-Malesorët do*të mbrohen nga sulmet malazeze me 22 prill 1880 (Beteja e Zharnices) ku u dalluan Baca Kurti Gjokaj, Paloke Gjoka Vulaj, Halil Haka Nikaj, kurse diçka më parë në Dinoshë (1863) Smail Martini Ivezaj dhe Om Haku Kajoshaj.
-Me 1880-81 në Vrane, Gruda do të fitoj ushtrinë malazeze dhe përsëri dallohet Smail Martini, bajraktar i grudes.
-Me 1879 Çun Mula në krye të Hotit do të luftoj kundër ushtrisë se veriut të Shkodrës por pa sukses; ushtria turke ishte e fortë.**
-Me 1883 dhe 1886 gjyqi ushtarak i sulltanit do të dënojë një numër të madhë të krerëve të Hotit dhe Grudës për shkak se po prishnin përëndorin.***********
-Me i njohuri nga të dënuarit ishte, patjeter Smail Martini Ivezaj që do të internohet, me krerët e Grudës, në Diari-Bekir (Anadolli-Afrik).
Disa nga krerët e Malesisë do të marrin pjesë edhe në Lidhjen e Prizrenit në qershorë 1878 (Baca Kurti, Çun Mula etj.)
-Me vendimin e Xhibales (komisionit turk për Malesi) 1856 Malesia e Madhe ndahet në dy pjese: Triepshi dhe Koja do të hyjne me kadillukun e Podgoricës, kurse pjesa tjetër e Malesisë: Hoti, Gruda, Kelmendi, Kastrati dhe Shkreli mbetën nën ndikimin e Shkodrës.**
Me 1876-77 Triepshi, Koja dhe Fudnat fuqitë e mëdha ju dhane Malit të Zi dhe kufiri u vendosë nga Vrana-Ura e Zharnicës-Omerbozhaj-Vorri i Vuksa Gelës (maja e lemuet ne Suke)-Lemaje.
-Me 1887 në Triepsh, kurse me 1888 në Kojë do të hapen shkollat në gjuhë sllave dhe do të futen mbiemrat e sllavizuar me mbaresen "viq" ose "iq"
-Në nëntorë 1907 në Lemajë do të zhvillohet një betejë e trieshjanevë me turq, kurse po ato vite në Tuz dhe Dinoshë do të hapen shkollat fetare islamike, kur një e Dinoshës do të jetë edhe shkolla me Mulla* Arapin për të gjithë.
-Revulucjonin e Xhon-turqeve (turqit e rinjë) me 1908 malesorët do ta perkrahin duke shpresuar se ai do të sjellë demokracinë, jetë e lirë, perparim, realizimin e të drejtave nacionale-etnike, hapjen e shkollave në gjuhën shqipe etj., por nuk ndolli ashtu.** Turqit, nepër mes misionarëve të tyrë e tradhtuan atë dhe malesorët* për të realizuar të drejtat e veta, si do të ceki Faik Konica, filluan luftën kundër shumë ujqëve, jo të sigurt se ushtarakisht do të fitojnë, por do të terhjekin vëmendjen e Europës, dhe mbas themelimit të Komitetit Nacional Shqiptarë në Podgoricë në shkurt 1911 në krye të së cilit vëndoset Sokol Baci Ivezaj dhe që drejtohej nga Nikolle Ivanaj, Kole Martini (profesor i gjuhës shqipe nga Dukagjini), Kolë Sokol Baci Ivezaj dhe me një numer të anëtareve të shquar si Dedë Gjon Luli Dedvukaj, Nikolle Soga (nga Shkodra), Luigj Gurakuqi etj.
-Komiteti për së afërmi bashkpunonte me Pater Gjergj Fishten, At Ndre Mjeden, At Jak Serreqi, Pater Bona Gjecaj, Isa Boletinin, Ismail Qemalbeu, Dodë Brajcin, Mehmet Shpendin, Aleksandro Siliqin ete tjere.
-Ne mbledhjen e Podgoricës (2-4 shkurt 1911) do të vëndoset që kryengritja do të fillojë me sigurimin e armës, afer Shën Gjergjit.**
Për të realizuar këtë mislion nga ana e Komitetit angazhohen Nikollë Ivanaj (shkon në itali) dhe profesor Gjergj Pekmezi (nga Pogradeci) në Vienë , por ajo filloi me parë me 24 mars me sulmin e nje çetë të Hotit kundër kaushës turke në Brigje të Hotit.**
Te*nesërmën malesorët sulmojnë kaushet ushtarako-policore në kufirin me Mal të Zi si janë Porokia, Lishahu, Qafë Bokrrine, Mergjes (Vrane) si edhe ato në starre, Arzë, Rranxë të Rrases, Pllanicë etj.
-Betejat më të njohura janë ato që u zhvilluan në Deciç me 6 dhe 22 prill dhe 3 maj 1911 në të cilat u dalluan shumë persona e sidomos Tring Smailja Ivezaj.*
-Gjatë luftës, gjegjësisht kryengritjës u dalluan në të madhe Dedë Gjon Luli Dedvukaj.
-Me 6 prill 1911 në një pjesë të malit Deçiq, në Bratilë, u ngrite flamuri kombëtarë-shqipëtarë e që paraqet rastin e parë mbas vdekjës së Gjergj Kastriotit me 1468, dhe është flamuri i kryengritjës shqiptarë për liri.****
Me ushtrinë turke, shumë herë numërikisht më të madhe se ajo malesorë dhe më mirë e pregaditur, ushtruar dhe furnizuar, gjatë periullës së kryengritjes ullëheqen Bedri Pasha, Et'hem Pasha, Turgut Pasha, Hasan Riza Pasha, Esat Pasha Toptani dhe më në fund Abdylah Pasha që deri ater ishte nënsekretar në Ministrinë e Drejtësisë.
-KERKESAT E MALESOREVE
1.
-Me 17 nentore 1910 amnestia e pergjithshme të shtypit me iradelurdher të sulltanit
-Shërbimi ushtarak ne valetin e Shkodrës
-Mudiri i qytetit të Tuzit dhe maleve duhet të jetë shqiptar-vëndas
-Kajmakami i Malesisë duhët të jetë Kristian dhe duhet të foli shqip
-Armatimi ose çarmatimi për të gjithë njësoj
-Pasuria e konfeskuar të kthehët dhe të paguhet dëmshperblimi
2.
-Mbas formimit të Komitetit Qendrore Shqiptare në krye me Sokol Bacin (zgjidhet në kërkesën e emigrantave shkodran) dhe me sekretarë Kolë Martinaj (profesor i gjuhës shqipe) dhe Kolë Sokol Bacit (jurist) me 2-4 shkurt në fund të njëjtit muaj do të përpilohen kërkesat drejtuar qeverisë turke në Cetine, Sadradinbeut, me 30 mars, e që janë:**
-Njohja dhe ruejtja e tërësisë teritoriale të tokave shqiptare.***
-Njohja e gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare si dhe në mësim në katër vilajetet (Shkodër, Kosovë, Janinë dhe Manastirë).*
-Të gjithë nënpunësit të jenë shqiptarë dhe kombi shqiptarë të pranohet nga ana e stambollës.***
-Përdorimi i të ardhurave nga viset shqiptare në dobi të këtij kombi.***
-Ushtarët shqiptarë të meren dhe të dalin jashte kufinjeve vetëm në rast lufte me qeveritë e huaja.***
-Këto kërkesa u nënshkruan nga 20 krerë në mesin e cilëvë janë: Sokol Baci Ivezaj (Grudë), Dedë Gjon Luli Dedvukaj (Hot), Dedë Nika Ivezaj (Grudë), Gjeto Mark Ujka (Hot) si dhe Martin Preka (Triepsh)
3.
-Gjatë kryengritjes, kurë Turgut Pasha kërkonte dorëzimin e pakusht të malesorevë dhe kur gjyqi ushtarak dënoi udhëhëqësit kryësorë, krerët e Malesisë të mbledhur në Pikalë (pranvere 1911) perpiluar edhe një listë*
-kërkesë që drejtohet turqisë, e në të cilën kërkuan: Autonominë e tokrave shqiptare, lirinë, hapjen e shkollave, dëmshperblimet etj.**
-Në mbledhje muarën pjesë ndër të tjerë , Dedë Gjon Luli Dedvukaj, Mehmet Shpendi, Dodë Preci, Dedë Nika Ivezaj, Gjeto Mark Ujka Juncaj e shumë të tjerë.
4.
-Ndër kërkesat, apo memorandumet me më zë të malesorevë eshte "Libri i Kuq" i përpiluar nga Luigj Gurakuqi dhe të tjerët, qe u miratua në Kuvendin e Grecës , me 23 qershore 1911, po ashtu i drejtuar opinionit europian, gjegjësisht të përmendurit Eduard Grej, që ateherë konsiderohej ndër diplomatët më lidër të Europës.**
Kërkesat e "Lordeve të Malesise", siç i quante R.Rankin, korrespodent i "Tajmsit" dhe "Çikago Herald Tribujn", krerët malesorë janë të përfshirë në 12 pika:
-Garanti nga ana e qeverisë së Stambollës se nuk do të përsëritet veprimtari të tilla, respektimi i religjionit, traditës dhe zakoneve të vjetra kanunore të garantuara me kushtëtutë.**
-Njohja e plotë e kombit shqiptarë me të drejtat si çdo komb tjetër.***
-Liri e plotë e kombit shqiptar për të zgjedhur deputetët e vetë.**
-Liria e plotë e mësimit në gjuhë shqipe, hapja e shkollave shqipe me te drejtat e barabarta me shkollat tjera në Qeverine Turke.***
-Autonomia dhe organizimi decentralist administrativ i vilajeve ku ndollen shqiptarët.** -Zgjedhja e valiut dhe nenpunësve, zyrtarëve e të tjerëve që dinë gjuhën shqipe dhe zakonet e vëndit.****
-Kajmakani i Tuzit, atëherë kryeqëndër e Malesisë, të jetë shqiptarë.***
-Përcaktimi i një përfaqsuesi, inspektorit të përgjithshem të Sulltanit.***
-Përdorimi i gjuhës shqipe në administratë dhe të pranohet si gjuhe zyrtare, pran gjuhës turke.***
-Shërbimi ushtarak në vënd të vet dhe e drejta që ata të shërbejne në besimin (fenë) dhe zakonet e veta.***
-Të ardhurat të angazhohën në dobi të vëndit të vetë, përveç takses doganës (gjymrykut), të ardhurat nga duhani dhe alkoholi, shfrytëzimi i pyjëve, kullotave e tjera.***
-Të drejtat për keshillime në lidhje me buxhetin e vilajetit.**
-Formimi i fondeve të nevojshme dhe grumbullimi i të hollave për rindërtim e shtëpive, ndertimin e rrugave, dëmshperblimin për shkatërrimet e bëra.***
-Formimi i komisionit të përzier për mundësimin dhe sigurimin për ata që kthehën në vënd dhe realizimin e dëmshperblimeve.
-"Libri i Kuqe" (Menorandumi i Greces) është shkruar shqip dhe frengjisht e nënshkruhet nga Sokol Baci (Grudë), Dedë Gjon Luli (Hot), Dedë Nika (Grudë), Dodë Preci (Kastrat), Tomë Nika (Shkrel), Cal Dedi (Selce), Lulë Rapuka (Vukel), Llesh Gjergji (Nikc), Gjeto Mark Ujka (Hot), Mehmet Shpendi (Shale), Avdi Kola (Gimaj), Nike Mehilli (Shllak), Tup Cuni (Prekali), Binak Lulashi (Toplane), Bash Bajrami (Nikaj) dhe Bek Delia (Dukagjin).
-Malesorët filluan dhe zhvilluan kryengritjen të vetdijshëm se nuk kane mundësi dhe forcë të mposhtin turqit, por të bindur se do të ndikojnë në përmirsimin e pozitës së tyre dhe të bindin opinionin demokratik europian në zgjedhjen e problemit të shqiptarëvë.**
Ajo bëri që Hoti, Gruda, Kelmendi, Kastrati, Shkreli, Tuzi, të jenë në pikevemendjen e Europes, dha figurat e mëdha të shqiptareve, Dedë Gjon Lulin dhe Tringe Smajlja Ivezaj , e posaçërisht Kuvendi i Gerces bëri që europa të fillojë të mëndojë me më kujdes për të biseduar me urti, gjakëftoftësi, durim, e që janë cilësi traditën , idenë për fitim etj
-Mbas ngritjes së flamurit në Vlore me 28.11.1912 - nga 16 dhjetore 1912 deri me 2 gusht 1913 u mbajte konferenca e ambasadoreve në Londër me pjesmarrjen e fuqive të mëdha.**
-Me 17 dhjetorë u vëndosë që të formohet Shqipëria e lirë dhe e pavarur.*
-Me mbledhje udhëheqte Eduard Grej* Kryeministri anglez.**
-Mbas planeve dhe projekteve të shumta në fillim të marsit 1913 fuqitë e mëdha vëndosen që Hotin dhe Fudnen t'ja japin Malit të Zi si dhurate dhe kështu Malesia përsëri u nda në dy pjesë.****
-Në maje 1913 malesorët do të organizojnë demonstratat në Tuz dhe Shkodër, por pa sukses.***
Me 29 korrik 1913 fuqite e mëdha do të prënojne Shqiperinë në gjirin e shtetëve*të pavarura.***
-Kufirin* shtetërore shqiptaro-malazez do ta vendosi Komisioni Nderkombetare Rus Sergej Potapov.*****
-Me 1912 Tuzi do të shpallet Kapetani, kurse me 1914 do të formohen komunat:*
Tuz, Rapshe, Traboin dhe Grude e më vonë edhe Vrane.**
Po të njëjtën kohe në Tuz do të hapen shkollat në gjuhën shqipe (nuk do të punoj) dhe serbe.**
Me 1916 në Triepsh, Priften, Dinoshë, Tuz dhe Hot do të hapen shkollat shqipe me mësues nga fshati Arbanasi afer Zares (Dalmaci-Kroaci), në mësin e tyre ishin edhe Josip Rela dhe Josip (Zef) Duka.****
-Në mes të dy luftërave botërore në Malesi nuk ka shkolla shqipe (Hot, Grudë, Triepsh dhe Kojë)* por ato do të hapen mbas luftës së dyte botërore.*

-Sot veprojnë katër shkolla tetëvjeçare (Tuz, Skorraq, Stjepov dhe Dinoshe) dhe gjimnazi në Tuz.
Nga malsia.org