Kadare- Qosja, raundi i pare

[ARVANITI]

Historitë dhe mëritë e të shkuarës dhe të së sotmes. Që i kanë bërë dy personalitetet e letrave të rreshtohen njëri - kundër tjetrit. Për shkaqe që nuk lidhen vetëm me letërsinë, por edhe më qëndrimin ndaj të shkuarës komuniste dhe hapjes së dosjeve

***

Mjaftoi vetem nje esse, e gjate gati nje faqe gazete, qe Rexhep Qosja dhe Ismail Kadareja te regonin publikisht se marredheniet e tyre nuk ishin ato qe dukeshin. Por perkundrazi, pertej asaj paqeje te ndersjellte mund te fshiheshin edhe merira apo inate, te vjetra e te reja. Ne ditet qe pasuan te parin shkrim te akademikut Qosja, komentet, spekulimet, diskutimet apo edhe sqarimet i hodhen benzine zjarrit apo metuan te shuanin shkendijat e debatit. Ndokush u tregua i zhgenjyer qe debati vetem sa nisi (apo vetem sa dha shkendijat e nje nisjeje) duke arsyetuar se debate te tilla intelektuale jane pikerisht ato qe i mungojne kultures shqiptare. Ndokush tjeter nxitoi t’i keshillonte si Qosen ashtu dhe Kadarene “ulni penat!”. Ndokush tjeter u ndje i lodhur ndersa ne faqet e gazetave lexoi per te kushedisesatesaten here tituj qe permbanin fjalet “Dosje” dhe “arkiva”... Sepse ndonese debati i dy prej emrave me te njohur te letrave shqiptare nuk e kishte zanafillen tek dosjet, ai kishte perfunduar pikerisht aty. Dikush e quajti keqkuptim. Kishte qene ndoshta nje lloj gracke e (pa)qellimshme e Rexhep Qoses, brenda se ciles kishte rene Ismail Kadareja. Ndoshta ishte edhe nje keqkuptim i thjeshte: Qosja as qe e kishte pasur nder mend te akuzonte Kadarene per asgje, ai thjesht sa kishte shkruar nje ese te tijen, qe ai e quan sprove, te cilen shkrimtari shqiptar, i keqinformuar ndoshta edhe prej te tjereve, e kishte marre si sulm personal, qe e kishte shtyre pastaj te reagonte hidhur ndaj akademikut kosovar. Ndoshta te dy vetem sa kishin pritur rastin per te marre hak per ndonje pakenaqesi te se shkuares. Ndoshta... Ndoshta per asnje nga keto arsye apo ndoshta edhe per te trija se bashku Ismail Kadare dhe Rexhep Qosja per te paren here u gjenden publikisht njeri kunder tjetrit. Duke treguar se mbi te gjitha ata ndajne qendrime krejt te ndryshme persa i takon se shkuares.


Ajo qe ndezi zjarrin e polemikave ne shtypin shqiptar, ishte pikerisht nje esse e Rexhep Qoses mbi te shkuaren e shkrimtareve qe kishin jetuar nen regjimin komunist. Nje esse e titulluar “Koha e falsifikimeve” (qe mund te jete lexuar edhe si loje fjalesh me titullin e Kadarese “Koha e shkrimeve”) ku akademiku kosovar merrej gjere e gjate me problemin e shkrimtareve, dikur te privilegjuar, qe ne kohen e sotme po e shesin veten si shkrimtaret e persekutuar nga regjimi komunist. Pa permendur emra, duke e shtrire madje problemin ne kufijte e gjithe Lindjes komuniste, Qosja ne kete esse, pjese e librit te tij “Demokracia e shperdorur”, pretendon te merret thjesht me fenomenin e rishkrimit te biografive te shkrimtareve: “Sic eshte deshmuar gjate ketyre dymbedhjete - trembedhjete vjeteve qe nga permbysja e komunizmit, te privilegjuarit e tij betejen per jeteshkrimin e ri e bejne... E bejne edhe me kujtime per kohen kur ishin heronj krijues te propogandes komuniste, por heronj te dikurshem qe tani e paraqesin veten si viktima. Lexuesve te vjeter, dhe sidomos te rinj, u behet e mundshme te mesojne se si heronjte e dikurshem krijues kinse nuk ishin te privilegjuar, po, perkundrazi, ishin viktima: u paraqiten pohime, situata, deklarata, kerkesa, urdheresa, perjetime, qe e tregojne faqen tjeter, te mundimshme te jetes se tyre!”


Askund ne fakt Rexhep Qosja nuk ka shkruar se Ismail Kadareja eshte pikerisht nje nder keta shkrimtare qe po retushon te shkuaren e tij. Edhe ne prononcimet e mepasshme, atehere kur carja mes tij dhe Kadarese filloi te komentohej, ai nuk e ka pranuar qe kete sprove te tijen ta kete shkruar duke pasur nder mend shkrimtarin shqiptar. Perkundrazi, essene, qe perpara se ta perfshinte ne librin “Demokracia e shperdorur” dhe me pas ta botonte ne faqet e “Shekulli”-t, ai e kishte botuar edhe ne shtypin kosovar qe ne janar te vitit te shkuar. Dhe sic do rrefente vetem pak dite me pare ne nje interviste te gjate ne “Gazeta Shqiptare” ideja per ate shkrim i kishte ardhur duke pare se sa po shtoheshn intelektualet, qe po rishkruanin e po retushonin te shkuaren e tyre. “E njoh mire krijimtarine dhe jeten politike ne Prishtine”, ka thene ai ne kete interviste, -”prandaj edhe nxitja e drejteperdrejte per shkrimin me ka ardhur prej shembujve te ketushem. Kjo nuk do te thote, nderkaq, se ne shkrimin e saj s’me kane nxitur edhe shembujt prej Tirane”.

[ARVANITI]

Pikerisht ne Tirane ai shkrim ku nuk permendeshin emrat e “shembujve” do te lexohej sikur i drejtohej nje shembulli te vetem: Ismail Kadarese. Menjehere pasi “Shekulli” kishte botuar pjesen e dyte te essese, rinisen te shkruheshin edhe njehere komentet me pro e kunder hapjes se dosjeve, ndonje koment ku Kadare cilesohej si shkrimtari qe nuk e fshihte te shkuaren ashtu sic akuzonte Qosja... Ndersa vete Ismail Kadare, ne nje interviste dhene gazetes “Shekulli”, do te deshmonte se edhe ai vete e kishte lexuar essene e Qoses, si nje sulm qe i drejtohej pikerisht atij, duke e lidhur botimin e artikullit te Akademikut kosovar, ne faqet e gazetave shqiptare, me daljen e librit “Nje dosje per Kadarene”, liber ku drejtori i arkivave Shaban Shaban Sinani ka permbledhur nje pjese te denoncimeve e akuzave, qe i jane bere shkrimtarit nder vite. Por nuk ka qene vetem dalja e ketij libri, apo edhe argumenti “dosje”, i hedhur nga Qosja, ai qe i ka bere lexuesit qe essene “Koha e fallsifikimeve” ta lexojne sikur i kushtohej Kadarese. Nje sere paragrafesh, ku Qosja flet per shkrimtare, qe sot po fshijne nga e shkuara e tyre veprat te cilat dikur ia kushtonin regjimit; qe po perpiqen te rishkruajne e te retushojne te shkuaren; shkrimtare qe dikur ishin te privilegjuarit dhe te glorifikuarit e regjimit dhe qe sot shfaqen si me te persekutuarit e tij; shkrimtare qe te tjeret u botojne dosjet... te gjitha keto duken si te shkruara per Kadarene. Sepse kur flitet per fshehje te veprave te shkuara, te gjithe kujtojne se si Kadareja nuk i permend me poezite e tipit “Ku t’i kerkoj rrenjet e tua Parti”. Apo kur flitet per shkrimtare te privilegjuar e te glorifikuar, qe sot shfaqen si me te persekutuarit, nuk mund te mos mendosh Kadarene si Shkrimtarin zyrtar te periudhes komuniste, qe perkthehej e botohej ne France, por qe pas ‘90-es, duke filluar me “Ftese ne studio” e me nje sere librash, ku si asnje shkrimtar tjeter rrefen vetveten, argumenton se si ne kohen e diktatures ai, duke qene me i privilegjuari, ishte nderkohe edhe me i perndjekuri. Ka pasur me dhjetera arsye, qe duke lexuar essene e Qoses te mendosh se ajo i kushtohet vetem Ismail Kadarese. Sepse ndonese te dy, nepermjet faqeve te shtypit kane thene se marredheniet e tyre neper vite kane qene teper te mira, kane pasur edhe te tjera momente kur jane shigjetuar prej se largu.


Nese Ismail Kadareja vetem tani arriti qe publikisht te shprehte pakenaqesite e veta ndaj Rexhep Qoses, ky i fundit e kishte bere kete qe ne vitin 1973. Atehere kur ne librin e tij “Panteon i rralluar”, ndersa analizonte letersine shqipe, ate qe shkruhej ne Shqiperi e Kosove, do ta quante Kadarene kolonel te prozes shqipe, i cili “ka arritur te jete vetem nje ushtar modest ne frontin e kritikes”. Nje mendim ky qe duhet t’i kete bere pershtypje shumekujt, sepse jo me kot ende mbahet mend dhe citohet. Vetem pak dite me pare, ne intervisten e tij dhene ne “Gazeta Shqiptare”, Qosja ka rrefyer se -”ky ne te vertete ishte nje veshtrim per permbledhjen e shkrimeve kritike dhe eseistike te Kadarese me titullin “Autobiografia e popullit tim ne vargje”. Ne ate kohe, kur ne Kosove sadopak ishte zbutur qendrimi i regjimit jugosllav ndaj kultures shqiptare, une shkruaja edhe per vepra letrare, qe botoheshin ne Tirane”. Ne ato shkrime Qosja rrefen se nder te tjera kundershtonte edhe realizmin socialist, perpiqej te komprometonte bazen e tij teorike dhe keshtu edhe kuptimin e tij. “Kisha iluzionin”, -ka thene ai ne interviste, -”se ashtu mund t’iu ndihmoja sadopak kolegeve te mi shkrimtare ne Shqiperi. Natyrisht se e beja kete me kujdes, qe te mos demtoja marredheniet mes institucioneve kulturore e shkencore te Shqiperise e te Kosoves, qe sapo ishin vendosur. Ismail Kadare, si autor i popullarizuar edhe ne Kosove, me permbledhjen “Autobiografia e popullit ne vargje” me behej se paraqitej si mbrojtes autoritativ i realizmit socialist, qe qortonte shkrimtaret e tjere kur i dukej se tradhtojne premisat e asaj doktrine!”. Ne intervisten e tij ne “Gazeta Shqiptare” Rexhep Qosja ka rrefyer se per bindjet e tij ishte e kuptueshme dhe e nevojshme qe te bente kritiken e “Autobiografise...” se Kadarese. Sic kishte qene e kuptueshme qe edhe perpara kesaj, perpara botimit te “Panteonit te rralluar”, te bente edhe nje kritike me te rrenjesishme te romanit “Dasma”. Pikerisht te atij romani qe sot vete Kadareja e quan romanin e tij me te dobet, por qe ne Shqiperine komuniste cilesohej si nje nga veprat me te mira te realizimit socialist, romani qe duhej te ishte shembull per shkrimtaret e tjere. Ne kete sfond, kritika qe Qosja i kishte bere ketij romani, i kishte shkaktuar mjaft reagime kunder ne Prishtine, gje te cilen ai e ka rrefyer edhe pak dite me pare, teksa ka pranuar te vendoset serish ne rolin e kritikut. Duke thene permes “Gazetes Shqiptare” ate qe deri tani eshte thene vetem ne biseda kafenesh apo ne rrethin e atyre qe njihen si “kryqezuesit e Kadarese”: “Me romanet e tij te botuara pas viteve ‘90-te Ismail Kadare, mjerisht, nuk e ka arritur nivelin artistik te romaneve te tij me te mira te para ketij viti. Nuk kam shpjegim se pse nuk e ka arritur ate nivel! Jo me pak e cuditshme per mua eshte se per c’arsye ne Shqiperi ende nuk kemi roman te rendesishem, roman te madh, per kohen e diktatures komuniste!”.


Por nuk kishte qene vetem qendrimi ndaj letersise se Kadarese ai qe kishte bere qe te krijohej opinioni se pertej asaj “maredhenieje shume te mire” zyrtare, fshihej edhe ndonje meri e vjeter. Pershembull mbahet mend edhe nje tjeter qendrim kritik i Qoses ndaj Kadarese, qendrim qe ne fakt nuk ka te beje me letersine. Kur ne vjeshten e vitit 1990, shkrimtari ishte larguar per ne France, per te ndikuar e pershpejtuar (sic do te thoshte vete) rrezimin e komunizmit, ne nje interviste te “Zeri i Amerikes”, qe do te botohej me germa te medha edhe te “Zeri i popullit”, Qosja e kishte kritikuar kete veprim: “Jo vella, vendi yt nuk eshte Franca. Vendi yt eshte atdheu, Shqiperia”. Kesaj deklarate Kadareja nuk i eshte pergjigjur asnjehere, te pakten jo publikisht. Madje te gjitha veprimet e mepasshme, perfshire ketu edhe botimin ne France te librit te Qoses “Vdekja me vjen prej syve te tille” me parathenie te Kadarese, duket se deshmojne se nuk ruante ndonje hatermbetje. Prandaj edhe kur ne intervisten e tij ne “Shekulli”, ai e ka akuzuar Qosen se: “me shume se per te ndihmuar te verteten, ai, mesa duket, ka dashur t’u vije ne ndihme ca miqve te tij, me te cilet ka lidhje te ngushta, pikerisht atyre qe hapja e arkivave i ka vene ne pozita aspak te lakmueshme”, botuesi i “Toena”-s, qe ka publikuar librin e Qoses, ka nxituar te deklaroje se Kadareja eshte keqinformuar dhe prandaj ka reaguar kaq ashper. Ne fakt njefare keqinformimi duhet te ekzistoje. Apo me mire te themi keqleximi midis rreshtash. Sepse Kadare shkruan per Qosen se “mendoj se kerkon te heqe vemendjen nga thelbi i ceshtjes: te hapen ose jo arkivat. Se fundi, me aq sa kuptohet nga teksti eshte kunder hapjes”. Ne kohen kur Qosja deklarohet se dosjet duhet te hapen. Vetem se kjo duhet bere me anen e nje ligji te vecante. “Dosja eshte e besueshme”, ka thene ai disa dite pas intervistes se Kadarese, -”vetem ne qofte se eshte dosje autentike, e hapur te prani te komisionit shteteror te krijuar kastile per hapjen e dosjeve. Dosjet e tjera, qe shpallin ne internet grupe individesh, organizata e shoqata te ndryshme, qe botojne individe te ndryshem, te hapura pa pranine e komisioneve shteterore, dosjet me dokumente privatisht te perzgjedhura, lejojne mundesine te quhen, edhe po s’qene te tilla ne te gjitha rastet, dosje te fallsifikuara”. Serish Qosja nuk permend emra: por a nuk eshte nje permbledhje e tille, privatisht e perzgjedhur, edhe libri i Shaban Sinanit “Nje dosje per Kadarene”? Apo ky eshte nje tjeter lexim subjektiv mes rreshtave? Dhe nese, serish ne te njejten menyre, do ta lexoje edhe vete shkrimtari shqiptar, atehere shtypi ndoshta do te kete nje raund te dyte te polemikes: Rexhep Qosja - Ismail Kadare.


***


...