Personalitetet shqiptare ne Kamus Al Alam te SAMI FRASHERIT

[Pause_Print_Scroll]

ALEMDAR OSE BAJRAKTAR MUSTAFA PASHA
Eshtë nga vezirët që kaloi në postin e sadriazemit në fillim të ardhjes në fron të Sulltan Mahmut Hanit II. Është nga Rushçuku dhe sipas një varianti është shqiptar. Në kohën e Sulltan Mustafa Hanit, tuboi një grup ushtarësh për të marrë pjesë në ekspeditën ushtake kundër Rusisë. Meqë e mbante flamurin (bajrakun) në këtë ekspeditë, u bë i

[Pause_Print_Scroll]

njohur me emrin alemdar ose bajrakdar. Më pastaj, në dredhi të Pasbanogllit , i ndihmoi Tersnikli-zades, ajan i Rushçukut dhe me ndërmjetësimin e tij u emërua anëtar në Këshillin e Rezgredit dhe u shpërblye me gradën kapuxhi-bashë. Më vonë, kur u vra Tersnikli-zade, ajanët e atyre anëve dhe ithtarët e të përmendurit e panë të arsyeshme (u pajtuan) që Bajraktar Mustafai të kalojë në Këshillin e Rushçukut në vend të tij. Zaten, që atëherë vetë u bë i njohur me trimëri dhe guxim, kurse me tregtinë e gjedhave dhe me punimin e tokës u bë pasanik i madh. Meqë ishte bujar, fisnik dhe zemërgjerë, fitoi famë të madhe në tërë territorin e Rumelisë. Fuqia e forca e tij si dhe armiqtë shtetërorë ishin bërë preokupim i tij. Duke qenë ithtar i sektës bektashiane, fitoi simpatinë e jeniçerëve. Mirëpo, kur Sulltan Selim Hani III u përpoq të bëjë reforma ushtarake, grupi rebelues i jeniçerëve më nuk e përfillnin këtë, biografia e të cilit po shkruhet këtu, sepse e gjetën në disa marrëveshje dhe korrespondenca të fshehta (me Sulltan Selimin III - M.P.).
Më vonë, kur filloi lufta e Rusisë, u bind personalisht se ushtria e jeniçerëve (Yeniçeri oca¤¢) erdhi në një gjendje që më nuk do të mund të ketë sukses në punë. Për këto shkaqe si dhe për shkak të lëvizjes që dikur e bëri kundër përpjekjeve për reformimin e detyrave ushtarake, ai u pendua . Në luftën e përmendur në brigjet e Danubit qëndroi kundër armikut me një trimëri të madhe dhe për shërbimet e mira u shpërblye. Në vitin 1221/1806 u shpërblye me grada të vezirit: me daulle, me flamur dhe me gunë të padishahut... Mirëpo, mosrregullësia e janiçerëve dhe intrigantët e tij i shkaktonin humbje, prandaj, Bajraktar ose Alemdar Mustafa Pasha, për ta shpëtuar nga një gjendje kaotike dhe të rrezikshme ardhshmërinë e shtetit (Osman - M.P.), bisedoi me ushtrinë e jeniçerëve për reformimin dhe qëllimin e Sulltan Selimit III; ua bëri me dije se nuk ka rrugëdalje, veçse të bëhen reforma në ushtri. Duke u konsultuar për këtë çështje edhe me disa burra shtetesh, me ushtrinë e Rumelisë arriti në Edrene dhe propozoi që prej aty të nxjerrë sanxhak-sherifin. Me të hyrë në Stamboll, Sullan Mahmud Hani II hipi në fron dhe, posa erdhi ky në fron, këtij ia besoi detyrën e kryeministrit (sadriazem) .

[Pause_Print_Scroll]

ALI PASHË TEPELENA
Ishte vali dhe derebeg në Janinë plot 33 vjet në kohën e Sulltan Selim Hanit III, Sulltan Mustafa Hanit IV dhe Sulltan Mahmud Hanit II. Ishte një vezir i cili me veprimet e tij të jashtëzakonshme, me vrazhdësinë dhe pamëshirshmërinë e tij fitoi famë të lartë. Lindi në vitin 1145/1732 në kasabanë e Tepelenës në Shqipëri. Gjyshi i tij, Ali Pasha, fitoi gradën mir-miran. Kur në luftën e Korfuzit e sulmoi kalanë, tregoi një trimëri dhe guxim të madh, por u vra. I la pas vetes tre djem. Të mëdhenjtë e lanë pa trashëgimi Veli beun, babain e këtij, biografia e të cilit po shkruhet këtu, prandaj, Veli beu ishte i shtrënguar të merret me vjedhje. Pasi u pasurua dhe u përforcua në këtë mënyrë, me shokët e tij u kthye në Tepelenë. Vëllezërit e tij i dogji në shtëpitë e tyre. Për këtë shkak bejlerët e Tepelenës morën qëndrim të prerë që këtë ta bojkotojnë dhe ta dëbojnë nga krahina e tyre. Më pastaj Veli beu vdiq. I kishte dy gra; me të parën kishte një djalë, kurse me të dytën një djalë dhe një vajzë. Bashkëshortja e dytë me emrin Hanko, nga Konica , ishte një grua trime, energjike dhe e ashpër. Ajo për t'iu revanshuar bejlerëve të Tepelenës bëri marrëveshje me ish-shokët e ngushtë të bashkëshortit, kurse fëmijën e saj, Aliun, që nga vegjëlia e mësonte për hakmarrje dhe që të jetë sa më i ashpër ndaj tyre. Në mes bejlerëve të kasabasë së Kardhiqit, e cila i takonte Gjirokastrës dhe familjes së Ali Pashës prej kohësh kishte hasmëri. Meqë kardhiqasit për Hankon, nënën e Aliut dhe për motrën e saj, Shaensanë, kishin hetuar disa sjellje jo të mira dhe prishje të moralit. Hankoja, kur ishte duke vdekur, e kapi Aliun për jake dhe e këshilloi (e porositi) që të hakmerret ndaj kardhiqasve.
Duke vazhduar rrugën e prindërve të vet, Aliu bëri një pasuri të madhe dhe, pasi i mbushi 20 vjet u martua me Emine Hanëmin, vajzën e Kapllan Pashës së Delvinës, i cili ishte vali i Gjirokastrës . Atë kohë, për t'i zhdukur bandat plaçkitëse që ishin përhapur dhe që krijonin shqetësime në ato anë, u urdhërua Kurt Pasha, vali i Beratit, i cili e pa të udhës ta përvetësojë Ali beun. E mori pranë vetes dhe e shpërblente. Edhe pse i pat premtuar se do t'ia japë vajzën, më vonë u tërhoq nga fjala e dhënë. Kështu, meqë e bëri dhëndërr Ibrahim Pashë Vlorën, Ali beu u nda nga ky dhe përsëri, duke mbledhur një grup shokësh, i futi nën qeverisjen e vet, me forcë, krahinat e Gjirokastrës, Përmetit dhe Konicës. Dhe, atëherë iu dha fermani i lartë për ta vrarë Kapllan Pashën e Delvinës, i cili i ishte nënshtruar Gadap Pashës. E vrau pashain e sipërpërmendur i cili njëherit ishte vjehërr i tij. Në ndërkohë u hap fronti i Austrisë dhe Rusisë. Ali beu mblodhi një numër të madh ushtarësh shqiptarë dhe shkoi në luftë. Meqë tregoi trimëri dhe guxim të madh në fushëbetejë dhe, meqë pati rezultate të mëdha, u emërua mutesarrif në mutesarrifllëkun e Terhallës me gradën mir-miran.
Ali Pasha kur u bë mutesarrif i Terhallës, bëri përpjekje që nën qeverisjen e vet ta fusë edhe Janinën. Në fund, në vitin 1203/1788 posa u caktua me detyrë të vezirit në vilajetin e Janinës, Ali Pasha në njërën anë u përpoq të hakmerret ndaj armiqve të vjetër dhe t'i zgjerojë kufijtë e në anën tjetër, vendet që janë nën qeverisjen e tij t'i izolojë nga njerëzit dhe kryetarët me autoritet, të cilët do të mund t'ia ndryshonin punët dhe planet e tij. Ia drejtoi ushtrinë Ibrahim Pashës i cili kishte kaluar në vend të Kurt Pashës, vetë atë e zuri rob dhe e mbajti në një qeli të errët të kalasë derisa vdiq, kurse vajzat e tij i mori me forcë dhe i martoi me djemt e vet, me Muhtarin (në gjuhën shqipe shqiptohet Myftar - M.P.) dhe Veliun. Ibrahim Pasha i sipërpërmendur, duke qenë një personalitet shumë i sinqertë, i ndershëm dhe i moralshëm, i lutej atij (Ali Pashës - M.P.) për shpëtimin e tërë popullit, mirëpo ai, përkundrazi, edhe më tepër i shtonte torturat e të mjerëve sa që kur nga Porta e Lartë shkoi urdhëri i prerë që Ibrahim Pasha të qeverisë në vilajetin e Beratit, Aliu, sipas një versioni, e vrau atë të ngratë me dorën e vet, por raportoi se ai ka vdekur nga një vdekje e zakonshme. Kështu i zgjeroi kufijtë nga ato anë deri në Elbasan dhe Dibër, të cilët i vuri nën kontrollin e vet. Poashtu, nën qeverisjen e tij, përveç krahinave të Jenishehrit, Terhallës, Moresë dhe Agribozit i futi edhe krahinat e Greqisë. Fëmijët e vet, Myftarin me gradën mir-miran, kurse Veliun me gradën e vezirit i patë emëruar në mytesarrifllëkun e Terhallës.
Kasabatë e Pargës dhe Pervezës, nga Republika e Venedikut kishin rënë nën qeverisjen e Francës. Ali Pasha ua mori Pervezën me luftë francezëve. Ndërkaq, Parga, pas rënies, së Napoleonit kishte rënë nën qeverisjen e Anglisë. Prandaj, këtë e mori nga anglezët.
Ndonëse Ali Pasha ishet një njeri i pashkolluar, ishte shumë i aftë dhe i zgjuar. Në vendet që gjendeshin nën qeverisjen dhe administratën e tij, siguroi paqe e qetësi, i përmirësoi rrugët dhe vendkalimet. Pat ndërtuar shumë kala dhe ura si dhe shumë ndërtesa të tjera të forta. Mirëpo, ishte jashtëzakonisht i ashpër, tiran dhe hileqar. Para syve të tij përgatiste skena të ndryshme të torturave më trishtuese (bënte eksperimente), të cilat i shikonte me kënaqësi. Sa më tepër i shtohej fuqia dhe pasuria aq më tepër i shtoheshin edhe hilet. Duke burgosur njerëz në mënyrë djallëzore, e duke përdorur intrigat, shumë prej tyre i zhdukte e shumë herë i shtinte të vrasë vëllai vëllanë me dorën e vet që pastaj edhe këtë ta dënojë me vdekje sipas rregullës “krye për krye”. Ngjarja e Kardhiqit, që u përmend më lart, është një shembull tipik i intrigave dhe tiranisë së Ali Pashës.
Kudo që në Shqipëri do të kishte ndonjë familje me autoritet dhe me ndonjë ndikim, po qe se nuk i shkonte për shtati Ali Pashës, ai, një numër të anëtarëve të saj haptas ose msheftas i zhdukte ose i largonte prej aty. Ndërkaq, një grup prej tyre me propozimin e tyre, natyrisht për të shpëtuar jetën dhe për të mbrojtur dinjitetin e tyre ishin të shtrënguar t'i lënë shtëpitë e tyre dhe të ikin. I shpërndante nëpër vise të tjera të botës. Të varfërit assesi nuk mundnin të çonin krye nga punët angari. Vajzat dhe gratë e bukura i fajësonte duke konsideruar se shkaktojnë fatkeqësi, prandaj ato ishin të detyruara të fshihen. Meqë vetë ishte injorant, gjithnjë vepronte për shkatërrimin e diturive, edhe pse deri në atë kohë në Shqipëri populli me vetorganizim i mbante dijetarët dhe hoxhallarët. Bëri që të qiten në harresë fetë. Punët administrative i lë në duart e një grupi intrigantësh grekë. Edhe defterët, korrespondencat administrative si dhe shkresat e instancave më të larta shkruheshin me një gjuhë të rëndë greke që mund ta kuptonte vetëm ai. Shkurt, përveç ushqimit që e realizonte për çdo ditë, shkaktonte që në mes shqiptarëve të rritet dhe të përhapet padijenia, varfëria dhe amoraliteti. Nuk frikohej nga grekët, meqë edhe këta ishin vegël dhe pjesëmarrës në intrigat e tij; me fanatizmin e tij ndaj këtyre sillej në mënyrë të butë, e veçanërisht kur humbi besimin nga shqiptarët; për të vepruar kundër tyre armatosi një grup kapetanësh grekë. Këta pastaj, ato armë i përdorën për pavarësinë e Greqisë.
Ali Pasha duke qenë tepër lakmues dhe i etshëm për pozita e rriti forcën dhe ashpërsinë e qeverisjes aq sa mundi dhe kështu deshi të vazhdojë deri në fund të jetës së tij.
Mirëpo, më në fund, zullumet e shpeshta u reflektuan te Porta e Lartë. Edhe Pasho beu nga Janina, i cili ishte larguar dhe kishte kërkuar mbështetje (përkrahje) në Stamboll si i pakënaqur nga ai, përmes Halet efendiut të njohur kishte shpjeguar për qëllimin e pavarësisë së Ali Pashës. Në të vërtetë, për këtë u shqetësua Gadap Pasha. Sado që ishte shpallur urdhëresë mbretërore për largimin e thesarit shtetëror nga vilajeti i Janinës, Ali Pasha i cili e mbikqyrte atë thesar (pasuri) në vilajetin në të cilin qeveriste, paraqiti disa mënyra të mbrojtjes dhe disa arsyetime që nuk do të mund të bartet nga Janina. Këto kundërshtime si dhe mendimet e tij të shpjeguara më lart përforcojnë shkakun e pavarësisë. Prandaj, më 1235/1819 iu drejtua ushtria nën komandën e Hurshid Pashës. Bejlerët e Shqipërisë, zaten pjesa dërrmuese e tyre, të pakënaqur nga ai dhe, meqë nuk ndiheshin të sigurt i lëshuan radhët e tij dhe, meqë iu bashkuan Hurshid Pashës, Ali Pasha me një grup të vogël njerëzish (më besnikët) u mbyll në kala. Pasi bëri ballë një kohë, doli nga kalaja me qëllim që të dërgohet i gjallë te Porta e Lartë. Duke shkuar, në një manastir që ndodhej në një ishull të vogël të liqenit (të Janinës - M.P.), njerëzit që u dërguan nga ana e Hurshid Pashës i përdorën armët, të cilëve, në të njëjtën mënyrë iu përgjigj edhe ky. Me këtë rast, duke u goditur me plumba nga disa anë, vdiq. Ia prenë kokën dhe së bashku me kokat e tre djemve dhe një nipi ia dërguan në Stamboll. I varrosën jashtë Silivrikapisë. Trupin ia varrosën në kala të Janinës përballë një pallati (saraji) që u dogj, i cili deri vonë ishte konak i pushtetit. Ka një tyrbe të përsosur.
Nga nipërit e Ali Pashë Tepelenës, Myftar Pasha-zade Mahmud beu një kohë të gjatë shëtiste nëpër Stamboll si prapagandor i njohur i veshur me veshje të sektës melamite; Veli Pasha-zade Selim Pasha u gjend muhafiz në muhafizllëkun e Beogradit dhe në detyra të tjera të larta, ndërsa vëllai i tij Ismail Pasha ka shërbyer në disa vilajete .

[Pause_Print_Scroll]

AMUXHA-ZADE HYSEJN PASHA
Është nga vezirët e Perandorisë osmane që mori gradën e krye-ministrit (sadriazem) në kohën e Sullan Mustafa Hanit të Dytë. Është pra, djali i mixhës së Qyprili-zade Fazil Ahmed Pashës, i cili ishte sadriazem pas Qyprili Mehmed Pashës. Për këtë arsye njihet me këtë ofiq . Edhe pse jetonte mirë kur ishte në pozita të larta shtetërore (sadriazem) mixha dhe djali i mixhës së tij dhe, edhe pse jetonte në kushte ideale në ditët e Maktul Mustafa Pashës , pas disfatës së Vienës që ndodhi më 1095/1683 i ra autoriteti dhe, duke u caktuar në ejaletin e Zevrit dhe në muhafezllëkun e Çardakut, qe larguar. Në vitin 1100/1688, duke u shpërblyer me gradën e vezirit, u caktua muhafiz në muhafezllëkun e Seddulbahrit dhe më 1102/1690, pasi qe caktuar kajmekam në Asitane, më 1105/1693 u internua në Sed-dulbahër. Më 1106/1694 duke marrë gradën e kapedanit (Kapudan), tregoi guxim dhe shërbim të mirë në pushtimin e Sakëzit. Pasi një kohë u përpoq lart t'i kthejë rregullin dhe paqën siujdhesës së përmendur më lart, për të dytën herë bëhet kajmekam i Asitanes dhe komandant i ekspeditës; poashtu iu besua detyra muhafiz i Beogradit. Më 1109/1697, kur u tërhoq për në Edrene, ishte në pozitë të lartë (sadriazem). Sido që të jetë, edhe pse i kishe filluar bisedimet për marrëveshje paqësore përmes delegatit anglez, të cilat, meqë nuk dhanë rezultate, tuboi dhe përgatiti ushtarët në Vefire dhe qe kthyer në Beograd. Pastaj, pasi nënshkruan marrëveshjen kthehet në Stamboll . Pas shërbimit të tij 5 vjeçar në postin e sadriazemit me mençuri e me drejtësi të plotë, për shkak të sëmundjes së rëndë që e kapi, më 1114/1702 kërkoi të lirohet nga detyra. U pensionua dhe, duke jetuar në çiflikun në afërsi të Silivrit, po në këtë vit vdiq. Kufomën ia patën dërguar në Stamboll. E varrosën në tyrben (mauzoleun) e posaçëm që e kishin përatitur afër Dar-ul-Hadithit të ndërtuar në lagjen e saraçëve. Edhe pse ishte një ministër i drejtë dhe i mençur, meqë ishte i dhënë pas dëfrimeve dhe kënaqësive, punët kryesore i pat lënë në duart e ministrit të punëve të jashtme, Rami efendiut .

[Pause_Print_Scroll]

AQIF MEHMED PASHA
Ishte nga vezirët eminentë të Perandorisë Osmane. Rrjedh nga një familje e shquar tetovare, e cila është një familje e vjetër dhe e njohur në Shqipëri. Stërgjyshi i tij Rexhep Pasha kishte prejardhje lumjane, i cili një kohë shërbeu si vali në Selanik. U vra në frontin e Iranit, në kohën e Sulltan Ahmed Hanit. Edhe babai, Rexhep Pasha-zade Velijudin Hilmi beu në ndërkohë u vra në More . Familja e tij ka afërsi me familjen e Pejës .
Aqif Mehmed Pasha lindi në kasabanë e Tetovës në vitin 1238/1822. Pas vdekjes së t'et, shkoi te mixha i vet Ali Hifzi Pasha, i cili ishte vali i Shkupit. Aty u edukua dhe u shkollua. Pas kryengritjeve që u paraqitën në Shqipëri në fund të kohës së Sulltan Mahmud Hanit II, mixhallarët e tij Abdurrahmanin, Hifziun dhe Hasanin, me gjithë familje i detyruan të shpërngulen nga aty (nga Tetova dhe Shkupi - M.P.) dhe për disa vite i vendosën në vende të ndryshme të Anadollit. Mirëpo, disa vjet pas ardhjes së Sulltan Abdulmexhidit në fron, i solli në Stamboll. Në vitin 1265/1848 , me kënaqësi të madhe, me titullin haxhegjan, e emëruan sekretar në Kabinetin ministror. Pastaj, qe shpërblyer me gradën vezir i tretë dhe me një pjesë xhevahiri (gur i çmueshëm). Më pastaj, në luftën e Malit të Zi, bashkë me serdar Ekrem Omer Pashën, tregoi trimëri dhe aftësi të jashtëzakonshme. Kështu, aftësia dhe talenti i tij i jashtëzakonshëm shkencor, nga njëra anë dhe ai politik, nga ana tjetër, tërhoqën vëmendjen dhe kujdesin e Reshid Pashës. Në vitin 1269/1852 përsëri me gradën mirmiran, emërohet mytesarrif në ejaletin e Shkupit, e pastaj bejlerbe i Rumelisë. Në vitin 1275/1858 , me gradën e vezirit emërohet vali i Bosnjës. Që nga kjo kohë shërbeu si veli në disa ejalete e pastaj vilajete: në vilajetin e Danubit , Edrenesë, Bagdadit, Konjës, Vanit, Xhezair Bahri Sefidit , nga një herë; në vilajetin e Prizrenit dhe Janinës, nga dy herë; në vilajetin e Selanikut dhe Bosnjës, nga tri herë. Në kohën e Sulltan Abdulaziz Hanit hyri në Kabinetin ministror për çështje të drejtësisë. Ndërkaq, në kohën e sulltanatit të Abdulhamidit dy herë u zgjodh kryetar në Këshillin e Lartë shtetëror. Në vitet e fundit të jetës, duke qenë në-punës në vilajetin e Xhezairi Bahri Sefidit, kërkoi të lirohet nga obligimet dhe detyrat. Një kohë pas kthyerjes në Stamboll, më 1311/1893, në moshën 73 vjeçare vdiq. U varros në oborrin e tyrbes (mauzoleut) së Fatih Sulltan Mehmed Hanit.
Aqif Mehmed Pasha ishte njohës i shkëlqyeshëm i letërsive orientale. Ashtu siç kishte aftësi të jashtëzakonshme për të thurur poezi dhe për të shkruar shkrime të ndryshme në të tri gjuhët orientale (turke, arabe, persiane - M.P.), dinte të flasë bukur gjuhën amtare (gjuhën shqipe - M.P.) dhe gjuhën greke, po ashtu kishte aftësi të shkruajë edhe në gjuhën frënge.
Ishte personaltiet që shquhej për sjellje të mirë e moral, për fisnikëri e bujari, për drejtësi e trimëri, e njëkohësisht kishte afinitet për letërsi.
Nga djali i tij i madh, Salih Rashid beu , i cili, poashtu, ishte nga letrarët e talentuar të kohës dhe anëtar i Këshillit të Lartë të Shtetit, ka informacione se ai (Aqif Mehmed Pasha - M.P.) ka lënë disa vepra të ruajtura që kanë të bëjnë me letërsi. Këto dy tri bejte të nxjerrura nga një gazel i njohur i tij, janë dëshmi që tregojnë për aftësitë e tij letrare në gjuhën persiane .

[Pause_Print_Scroll]

ARABAXHI ALI PASHA
Është nga vezirët që arriti postin e sadriazemit në kohën e Sulltan Ahmed Han-it të Dytë. Ishte nga Ohri. Në fillim ishte i angazhuar si imam dhe kadi në disa krahina. Ishte i njohur si Ali Hoxha, mirëpo, më vonë, duke ndryshuar veshjen (qëndrimet), hyri në shërbim të Koxha Halil Pashës. Duke qenë anëtar në ministrinë e Ibrahim Pashës në Edrene, i bashkangjitet Qyprili-zade Mustafa Pashës, i cili ishte muhafiz në Baba-Dag, ku më vonë u bë ket-huda. Në ministrinë e të sipërpërmendurit mbeti një kohë të konsiderueshme në këtë funksion. Më 1101/1689 arriti të bëhet aga i bektashive; më 1102/1690 u bë kajmekam i oborrit të sulltanit; më 1103/1691, me dëshminë (dokumentin) e Qyprili-zade Mustafa Pashës, kaloi në postin e vezirit të madh (sadriazem). Pasi që në këtë funksion qëndroi gjashtë muaj, për shkak të veprimeve jo të mira, u dëbua për në Rodos. Pas një viti në siujdhesën e sipërpërmendur, u dënua me vdekje. Meqë në kohën e tij si vezir i madh u bë adet që njerëzit që i dëbonin t'i çojnë me karrocë (turq. araba), këtij iu dha ofiqi arabaxhi .

[Pause_Print_Scroll]

ARSLLAN PASHA
Ishte nga vezirët e kohës së Sullan Mehmed Hanit III. Meqë ishte nga rrethina e Janinës, në vitin 1190/1776 u bë vali i Janinës. Deri në vitin 1203/1788 kur Ali Pashë Tepelena emërohet vali i Janinës, vilajeti i Janinës ekskluzivisht qeverisej me gjeneratën e tij. Në anën veri-lindore të kalasë së Janinës, në një vend më të lartë, të dukshëm dhe shumë të bukur që dilte në liqe, Arsllan Pasha ndërtoi një xhami ideale, të përsosur, e cila është e njohur me emrin Xhamia e Arsllan Pashës (=turq. Arslan Pasha Camii). Në afërsi të xhamisë kishte disa medrese dhe një falëtore (tempull) të sektit nakshibendi. Aty gjenden varret, që në ato anë u thonë të shenjta, të shejhave të këtij tempulli; të shejh Ali efendiut dhe pasardhësve të tij, shejh Jusufit dhe shejh Abidin efendiut si dhe tyrbja e shejh Sulejmanit nga Leskoviku, i cili është poet shqiptar. Para pushtimit, në vend të kësaj xhamie kishte një manastir me emrin “Aj Jani” ashtu që sipas kësaj edhe qytetit të Janinës i është dhënë emri Janja ose thënë më drejt Janina. Bejlerët e qytetit të Janinës janë pasardhës të këtij Arsllan Pashës. Në mes pasardhësve që qeverisnin në Janinë ishin edhe disa personalitete të tjera të quajtur Arsllan Pasha dhe Arsllan beg .

[Pause_Print_Scroll]

AZMI
Nga poetët e Perandorisë Osmane të shekullit të dhjetë sipas hixhretit janë dy personalitete me këtë pseudonim:
I pari (Mustafa -) është prishtinas. Është vëllai i vogël i Luhit dhe Nuhit. Vëllai i tij Nuhiu u bë reis-ul-kuttabi (sekretar gjeneral) në sanxhakun e Shehzade Sulltan Mehmed bin Murat hanit III , kurse ky, biografia e të cilit po shkruhet këtu, u bë matbah katibi (shef kuzhine). Kur vdiq Shehzadea i lartpërmendur, ky u pensionua dhe deri sa vdiq jetoi i kënaqur dhe i lumtur .

[Pause_Print_Scroll]

BAJAZIT PASHA
Ishte nga njerëzit e besueshëm të Jëlldërëm Sulltan Bajazit Hanit. Është shqiptar. Kur padishahu i lartpërmendur u zu rob në luftën me Timurlengun, Bajazit Pasha u interesua ta shpëtojë nga dora e tatarëve Shehzade Çelebi Sulltan Mehmedin (djali i Jëlldërëm Sulltan Bajazitit - M.P.) që gjendej në internim dhe që ende ishte në moshën 15 vjeçare. Këtë e bëri me shumë vështirësi dhe mundime, sipas një interpretimi, vishej si lypës. Shehzaden gjithnjë e merrte pas vetes dhe shëndoshë e mirë e solli në kalanë e Amasijes. Kështu e pat shpëtuar prej rrezikut. Lartëmadhëria e tij Sulltan Mehmed Hani e çmoi sinqeritetin dhe besnikërinë, e tij, prandaj, duke e nderuar me gradën e vezirit, gjatë kohës së sulltanatit të vet e mori dhe e angazhoi si këshilltar të lartë. Gjithnjë e mbante pranë vetes. Sado që Izmirogllu Xhunejdi më parë i kishte premtuar se do të ia jepte vajzën këtij, nuk ia dha, por ia dha një shqiptari tjetër që quhej Abdullah, prandaj, Bajazit Pasha, i hidhëruar në këtë, në luftën që e bëri me Izmirogllu Xhunejdin, e zuri rob Abdullahun e sipërpërmendur dhe në shenjë hakmarrjeje, e tredhi. Edhe në një luftë që e bëri kundër Karamanogllit, doli ngadhnjyes. Padishahut i patë bërë shumë shërbime. Kur padishahu ishte i angazhuar me disa pushtime në anët e Selanikut, në anët e Ajdënit, një person me emrin Borklyxhe Mustafa organizoi kryengritje duke thirrë në ndihmë edhe të krishterët . Bajazit Pasha dhe Shehzade Sulltan Murat Hani u angazhuan në largimin dhe zhdukjen e të përmendurit. Edhe këtë herë patën sukses, ashtu që Borklyxhe Mustafain dhe bashkëmen-dimtarët e tij i eliminuan. Në vitin 824/1421, me vdekjen e Sulltan Mehmedit në Edrene, Bajazit Pasha në marrëveshje me sadriazem Ibrahim Pashën, e sollën Murat Hanin nga Amasja në Brusë dhe derisa hypi në fron ky (Sulltan Murati - M.P.), ia dolën ta mbajnë të fshehur vdekjen e tij. E paralajmëruan për rreziqet që mund t'i ndodhnin atij (Sulltan Muratit - M.P,) .
Edhe Hydavendigjari e nderoi dhe e respektoi Bajazit Pashën. E emëroi serdar (kryekomandant) kundër Dyzme Mustafait , i cili u paraqit në anët e Selanikut në vitin 825/1421. Në luftën që ndodhi në lumin Sazli (Sazli-dere) në afërsi të Edrenes ushtria e tij u kthye në anën e e Dyzme Mustafait. Në këtë luftë u mund dhe u zu rob; iu dorëzua Xhynejdit i cili kaloi në pushtet, e ky, për të marrë hakun e dhëndrrit të tij, e vrau atë (Bajazit Pashën - M.P.). Në këtë luftë mori pjesë edhe vëllai i Bajazitit, Hamzai. Pasi edhe këtë e zunë rob, e liruan më pastaj. Më vonë ky, gjatë shërbimeve që i bëri në shtet, fjala është për shtetin (Osman - M.P.), gjeti rastin dhe e vrau Xhu-nej-din dhe kështu e mori hakun e vëllait .

[Pause_Print_Scroll]

BALLABAN BEU
Është nga personalitet e kohës së Ebu-l-Feth Sulltan Mehmed Hanit. Ishte me origjinë shqiptare. Si fëmijë u zu rob. U edukua në pallatet e Sulltanit. E pranoi fenë e respektuar islame. Ishte ndër më të parët që u hodh në sulm me rastin e pushtimit të Stambollit. Prandaj, i ra në sy për të mirë padishahut. Në vitin 870/1465 u dërgua në Shqipëri me 15 mijë kalorës dhe me 3 mijë ushtarë këmbësorë kundër Skënderbeut. Fitoi në betejën në afërsi të Dibrës. E zuri rob Mojsiun, njërin nga shokët më të guximshëm të Skënderbeut dhe gjashtë persona të tjerë nga krerët e tij. Pasi i dërgoi në Stamboll, u tërhoq në Ohër. E dërgoi në ndihmë një shqiptar me emrin Jakup. Derisa e pushtonin Beratin, Skënderbeu nuk u la kohë për konsolidim, por menjëherë i shtypi dhe i theu forcat e tij dhe Jakupin e vrau. Për këtë shkak Sulltani ia mësyu personalisht dhe me një fuqi të madhe. Pasi e rrethoi një kohë bukur të gjatë Krujën (d.m.th, Akça Hisarin) që ishte qendër e Skënderbeut, u kthye, kurse rrethimin e Krujës ia besoi Ballabanit.
Skënderbeu një natë doli nga kalaja dhe e kapi vëllanë e tij Junus beun dhe djalin e tij Hazar beun, të cilët i erdhën në ndihmë Ballabanit, Kur nga pjesa e sipërme e kalasë ia tregoi të lidhur, Ballabani nuk mundi të durojë dhe u vërsul në kala. Në këtë sulm u qëllua dhe vdiq .

[Pause_Print_Scroll]

BOGDANI
Ishte ipeshkv i katolikëve në Shqipëri para katër qind vjetësh . Ka shkruar një libër të madh në gjuhën shqipe në të cilin shtjellon çështje fetare dhe një poemë përkitazi me fjalime dhe këshilla. Këto dy libra së bashku me veprat e një ipeshkvi tjetër me emrin Budi , meqë janë shkruar me një gjuhë shumë të pastër dhe letrare, mund të numërohen dhe të konsiderohen si bazë letrare e gjuhë së përmendur. Disa herë janë botuar në Romë .

[Pause_Print_Scroll]

BUSHATLINJTË
Është një familje e cila, duke trashëguar njëri tjetrin, ka qeverisur vilajetin e Shkodrës, pjesën më të madhe të Gegërisë, që nga vitet e para të shekullit të dymbëdhjetë e deri në vitet e para të shekullit të trembëdhjetë sipas hixhretit , d.m.th. rreth njëqind vjet . Theme-luesi i kësaj dinastie Mehmed Pasha , ishte nga bejlerët e fshatit Bushat. U shpërngul për në Shkodër. Me aftësitë dhe dredhitë e tij fitoi autoritet të madh. I shtiu në dorë (i përfitoi) të gjithë valitë e Shkodrës dhe në fund ia arriti që t'i shtijë ata ta njohin atë për vali. Pasi u bë vali, armiqtë dhe shokët e tij, që në një mënyrë do të bëheshin rivalë të tij, i eliminoi dhe kështu fitoi fuqi të madhe. Gjatë luftës së Rusisë në ishullin e Moresë, nga ana e Portës së Lartë kundër bejlerëve të Toskërisë, të cilët ishin të padëgjueshëm në disa veprime të tyre, u dërgua Mustafa Pasha, djali i madh i Mehmed Pashës. Mirëpo, meqë edhe ushtria e tij veproi në mënyrë të njëjtë, këtë e mbytën me helm. Atëbotë vdiq edhe Mehmed Pasha. Tani vali i Shkodrës bëhet Mahmud Pasha, djali i dytë i tij (i Mehmed Pashës - M.P.) i njohur me emrin Kara Mahmud Pasha . Ishte trim i madh, i kujdesshëm dhe i aftë. Sado që i bëri shërbime të mëdha Shtetit Osman në More dhe në Mal të Zi, e pastaj, edhe në disa vende me të cilat kishte marrëdhënie shtetërore, siç ishin Republika e Venedikut dhe Austria, iu shmang. Meqë me kokë të vetë hyri në Mal të Zi dhe e sulmoi këtë vend disa herë dhe, meqë nuk u pajtua me urdhërat dhe rekomandimet që iu dhanë nga ana e Portës së Lartë, për ta bindur këtë, u dërgua një ushtri. Mirëpo, meqë ngadhnjente, edhe më tutje vazhdonte t'i realizojë qëndrimet e veta. Për kërkesën e tij për pavarësi nxitej edhe nga ana e Austrisë dhe Venedikut. Këto qëllime u kuptuan nga ana e Portës së Lartë, prandaj, kundër tij u dërgua një ushtri nën komandën e Ali Pashë Tepelenës dhe pashallarëve të tjerë. Edhe pse u rrethua në Shkodër, nga qëndrimet dhe sjellejt e tyre korrekte, pati dobi (shfrytëzoi) dhe, kështu, përsëri shpëtoi. Dy shtetet e përmendura e përshëndetën dhe e uruan për këtë fitore dhe njëkohësisht e nxitin edhe më tutje. Mirëpo, duke kuptuar më vonë se qëllimet e këtyre shteteve shkonin në dëm të popullatës muslimane, i likuidoi delegatët që i dërgoi së fundi Austria. Letrat dhe dhuratat e veta ia patë dërguar Portës së Lartë. U thye në njërin nga sulmet që deshi ta nënshtrojë Malin e Zi. U vra në fushëbetejë. Vëllai i tij Ahmed Pasha, i cili ishte pas tij, u kap nga ana e komandantëve të Rumelisë gjatë kësaj kryengritjeje dhe, meqë u dënua me vdekje, vali i Shkodrës u bë vëllai i tij i vogël, Ibrahim Pasha. Ky personalitet, duke treguar besnikëri dhe dëgjueshmëri të plotë në kryerjen e punëve të Shtetit Osman, i bëri shërbime të mëdha shtetit në zhdukjen dhe shpartallimin e kryengritësve dhe disa bandave plaçkitëse. Meqë nuk la fëmijë kur vdiq, vali i Shkodrës u bë Mustafa Pasha, djali i Kara Mahmud Pashës. Edhe ky, duke kërkuar pavarësi, shkonte hapave të babait të vet. Për këtë. nxitej nga ana e Rusisë përmes Milloshit të Serbisë. Në këtë kohë filloi lufta ruso-turke. Nga thyerja dhe angazhimi i Shtetit Osman në këtë luftë përfitoi dhe shkoi përpara deri në Sofje dhe Pllovdiv . Gjatë udhëtimit rrënoi gjithçka. Për shkak të sistemit të ri (Nizam-i Xhedid) , Mustafa Pasha ishte i pakënaqur, por të pakënaqur ishin edhe bejlerët e tjerë, prandaj iu përgjigjën thirrjes së tij. Këtë herë, ndërkaq, marrja dhe ekzekutimi i Ali Pashë Tepelenës e shqetësoi, prandaj u hutua dhe u trondit. Përsëri, duke iu nënshtruar nxitjeve, me 30-40 mijë shqiptarë shkoi deri në Prilep, mirëpo, veziri i madh Reshid Pasha që gjendej në Manastir i ktheu bejlerët shqiptarë në anën e Shtetit Perandorak. Me një pjesë të ushtrisë së rregullt dhe me ushtarët toskë, menjëherë e theu ushtrinë e Mustafa Pashës. Pasi humbi betejën, Mustafa Pasha iku në Shkodër. Edhe pse u mbyll në kështjellë (kala) më në fund qe i shtrënguar të dorëzohet. U dërgua në Stamboll dhe u fal nga ana e Sulltan Mahmudit. I caktoi një rrogë dhe e emëroi vali në Ajdën dhe në disa viljate të tjera. Shërbeu në Shtetin Osman deri sa vdqi. Hasan Pasha i cili tani (lexo në kohën e Sami Frashërit - M.P.) është vali i Halepit dhe Riza beu që është anëtar i Këshillit shtetëror janë të këtij personi (Mustafa Pashës - M.P.) .

[Pause_Print_Scroll]

DAUT PASHA
Është nga vezirët që arriti në ministri në kohën e Sulltan Bajazit Hanit II. Është me origjinë shqiptare. Kur ishte fëmijë u zu rob. Pas pranimit të rrugë së drejtë (pas pranimit të fesë islame - M.P.) dhe, për shkak të talentit të tij të lindur, duke marrë gradë pas grade, në kohën e sulltanatit të Ebul-Fet'h Sulltan Mehmed Hanit II u bë bejlerbe i Rumelisë. U gjend në disa shërbime (detyra) të rëndësishme, si p.sh. me rastin e rrethimit të Shkodrës. Në vitin 888/1483, në kohën e Sulltan Bajazit Hanit, duke qenë bejlberbe i Anadollit, kaloi në postin e vezirit të madh pas Ishak Pashës dhe kështu 14 vjet me sukses i udhëhoqi punët e rëndësishme të shtetit Osman. E drejtoi ushtrinë kundër Karamanit dhe pati sukses në shuarjen e kryengritjes që u paraqit atje. Në vitin 902/1496 u largua dhe u tërhoq të jetojë në qetësi në Dimotikë , duke marrë një pension të plotë dhe të mjaftueshëm. Pas dy vitesh aty vdiq. Kufomën ia dërguan në Stamboll. E varrosën në tyrben e posaçme para mihrabit të xhamisë që ishte ndërtuar për të. Ishte një vezir i cili i donte dijetarët, fetar i madh dhe intelegjent. Në Stamboll, në lagjen e pagëzuar me emër të tij ka ndërtuar xhami sherif, medrese, mekteb, çeshme dhe imaret-hane. Kësi lloj të mirash materiale ka lënë edhe në disa vende të tjera. Edhe fushës jashtë Stambollit, ku dikur fillonin aksionet e ushtrisë osmane për në drejtim të Rumelisë, i është dhënë emri i tij, madje edhe kazerma që gjendet sot (lexo në kohën e Samiut - M.P.) në vendin e përmendur e mban emrin e tij .

[Pause_Print_Scroll]

DORA D'ISTRIA
(Elena Gjika)
Ishte një zonjë shumë e zgjuar për shkencë dhe arsim dhe shumë e njohur me studime shkencore. Rrjedh nga familja Gjika e cila ishte një familje princash në Vllahi-në Rumani. Emri i vërtetë i saj është Elena Gjika. Në shkrimet e veta nënshkruhej me pseudonimin, pra, Dora d'Istria. Është fëmija i vëllait të Aleksandër Gjikës, princ i Vllahisë, vajza e Mihal Gjikës. Lindi në Bukuresht në vitin 1829. Pasi i mbaroi mësimet universitare, një kohë bukur të gjatë shëtiti nëpër Gjermani, Zvicër, Itali, Belgjikë dhe në vende të tjera të Evropës dhe, duke qëndruar më gjatë në disa vende, pati mundësi t'i zgjerojë dituritë e veta. Përveç gjuhëve të vjetra: greqishtes së vjetër dhe latinishtes, i mësoi edhe të gjitha gjuhët e reja të Evropës. Që nga mosha pesëmbëdhjetëvjeçare, në gjuhën gjermane e përktheu poemën e njohur “Iliada” të Homerit. Ka shkruar edhe një varg broshurash teatrale. Aq sa ishte e mirë dhe e bukur, po aq ishte e dijshme dhe e mençme. Në vitin 1849 u martua me Kolçof Masoliskin, një nga princat e Rusisë, mirëpo, dëshira e flaktë që e kishte për hulumtime shkencore dhe letrare e shqetësonin të jetojë nën sundimin e një burri, prandaj, pa kaluar shumë kohë, u nda prej tij. Përsëri ia mësyu botës. Më në fund vendosi të jetojë në Firencë. Ka shkruar, për shembull, një vepër shumë të çmueshme në dy vëllime, me titull “¼arkda Kad¢nlar” (Gratë në Lindje); një libër tjetër të rëndësishëm me titull “Kad¢nlar Hakk¢nda bir Kad¢n¢n Mutalaati” (Mendimet dhe studimet e një gruaje për gratë) si dhe shumë shkrime të tjera, shumicën e të cilave i ka shkruar në gjuhën frënge dhe në gjuhën italiane. Çdonjëri prej këtyre shkrimeve janë dëshmi e vërtetë për të arriturat e saj shkencore. Ka shkruar shumë artikuj të fortë shkencorë dhe letrarë në revistat e kohës që dilnin në Itali dhe Francë; më së shumti i botonte në revistën e njohur shkencore dhe letrare Revue des deux mondes.
Duke mos harruar se familja Gjika është një familje shqiptare, ajo botoi shumë artikuj përkitazi për gjendjen, karakterin, moralin dhe krenarinë e popullit shqiptar. Është pranuar anëtare e akademisë nga ana e shumë akademive, madje, edhe pse disa akademi nuk i pranonin gratë, për këtë, biografia e së cilës po shkruhet këtu, duke bërë përjashtim, i prishën principet dhe rregullat e tyre. Ajo thirrej edhe nga shoqatat shkencore që formoheshin madje edhe në Amerikë. Vdiq në vitin 1890 në Firencë. Kishte talent e shkathtësi edhe në pikturë .

[Pause_Print_Scroll]

DUKAGJIN - ZADE AHMED BEU
Është nga poetët e shekullit të dhjetë . Edhe ky është nga trashëgimtarët e princave të Dukagjinit. Edhe pse kishte një zeamet (timar të madh) të vlefshëm, qe i shtrënguar të tërhiqet në vetmi në një teqe të lënë pas dore. Ka shkruar poezi me tematikë për varfërinë, skamjen dhe tesavvufin .