KULUMBRI emër SHPENDI dhe SHKURRE në gjuhën shqipe

[Dilaver]

Shtresime latine – romane, për emrin e shkurres dhe të shpendit Kulumbri në gjuhën shqipe

29 mars 2006 /TN

Dr. Skënder GASHI - Vjenë (Austri)
Për përgjithësisht i pranuar si huazim nga fjala latine palumbes „pëllumb i egër” zool. cŏlumba vlen fjala pullumb / pëllumb e shqipes, e cila në asnjërin nga dy kryedialektet e shqipes dhe as në asnjë idiomë krahinore apo trevë më të ngushtë të hapësirës etnolinguistike të shqiptarëve nuk ka ndonjë dubletë, përkatësisht ndonjë korelat shqiptar. Mirëpo, po nga burimi latin apo roman, një fjalë tjetër e cila në shqipen nuk e shenjon drejtpërdrejt pëllumbin, porse një shkurre - frytet e së cilës mbase i ha pëllumbi apo ndoshta ngjyra e fryteve të asaj shkurrje është e krahasueshme me ngjyrën e puplave të pëllumbit - ka hyrë në gjuhën shqipe edhe një herë tjetër (më heret apo më vonë se fjala pullumb / pëllumb, për këtë sh. më poshtë). Me këtë rast kemi të bëjmë me emrin kulumbri, -a përkatësisht kulumri,-a bot. Prūnus spinosa të shkurres së familjes së kumbullës.

Në hapësirën e dialektit gegë, përkatësisht në të gjitha idiomat gege të Kosovës, emri i kësaj shkurrje ndeshet në variantet: kulumri e therrë kulumrije, [sipas Shefki Sejdiu: Fjalorth Etnobotanik i Shqipes, Prishtinë, 1984, fq. 190] ndërsa në pjesë të tjera të kësaj hapësire dialektore si psh. në Malësi të Madhe, kjo fjalë del në trajtën kulimëri [N. Gazulli, Fjalorth i Ri, Fjalë të rralla të përdoruna në Veri të Shqipnis, Tiranë 1941, fq.223 e ka shënuar këtë emër si kulmri dha kulmëri,-ja me emrin gabim të sistemaizimit botanik Crathaeus oxacantha dhe sqarimin se gjermanisht e quajnë Weisdorn. Kështu, Weisdorn, gjermanisht i thonë murrizit e jo kulumbrisë]; në Fushë - Krujë si kulmri;në krahinën e Matit si kulumbri e kulumri; në Kurvelesh e në Tropojësi kulumbri e kulumri, ndërsa në arealin e toskërishtes del në trajat kullumbri; kullumbridhe e kullumbrinë (tek shqiptarët në Kalabri) dhe kumlëri e kumri (në Selit’ e Vogël të rrethinës së Tiranës dhe në vetë Tiranën).[ Sipas Ilia Mitrushi, Drurët dhe shkurret e Shqipërisë, Tiranë, 1965, fq.148]. S’ka dyshim se trajta kulumri, -a e kësaj fjale ka dalur nga kulumbri si rezultat i fenomenit të njohur të reduktimit të togut bashktingullor -mb- në dalektin gegë në -m- (khs. sa për shembull: geg. mjell për mbjell; mush për mbush; shkrum për shkrumb, shkumë për shkumbë etj.) Çështja qenësore në këtë mes është koha e depërtimit të kësaj fjale në shqipen. Zgjidhja e kësaj enigme mund të kërkohet mbase tek pararendësit ilirë, përkatësisht dardanë të shqiptarëve të periudhës së para invazionit sllav të Dardanisë. Pikënisje e këtij hulumtimi do të mund të ishte mbase emri Kolubara i lumit në Serbinë lindore. Kjo në rend të parë pse psh. dijetari bullgar Ivan Duridanov ka dëshmuar se emri Kolubara i lumit të Serbisë lindore në rrethina të qytetit të Valjevo -s është me prejardhje ilire. Ky dijetar bullgar i nxjerr përfundimet: „1. Ilirët ishin banorët më të vjetër të kësaj treve. 2. Në kohën e dyndjes së sllavëve në tokat në lindje të Danubit e të Savës - rreth fundit të shek. 5 - popullata ilire i ishte nënshtruar një procesi të fortë të romanizimit, gjë që vërtetohet nga trajta e paravenduar e kryeherëshme Kolubara si Kolumbar(ia) e lumit kryesor të regjionit dhe 3. Pas vendosjes së sllavëve (serbëve) në regjionin e Kollubarës, këta pjesërisht i morën emrat ilirë të lumenjëve dhe pjesërisht sajuan emërtime të reja sllave . Rrethana që emrat ilirë të 9 lumenjëve janë ruajtur deri në ditë tonat, sqarohet me rrethanën e një bashkëjetese shumëvjeçare të sllavëve me ilirët e romanizuar, të cilët porse ishin shkrirë plotësisht”[ sh. Ivan Duridanov, Illyrische Flussnamen in Serbien, në Balkansko ezikoznanie / Linguistque balkanique VI, Sofia 1963, fq. 117.]. Duridanov paravendon se trajta e kryeherëshme, ilire, e emrit të këtij lumi do të ketë qenë Katabara që në ilirishten do të jetë reflektuar nga ieur.*Kolobara. Dijetari bullgar vëren më tej se sikur ky emër të ishte zhvilluar sipas ligjeve fonetike të sllavishtes, atëherë do të duhej pritur një trajtë Kolobara. Trajta sllave (Kolubara) ka dalë, sipas Duridanov -it, me ndërmjetësimin e gjuhës së popullatës romane të kësaj pjese të hapësirës gjuhësore të ilirishtes.