Komuna e Pejës

[egi]

POZITA GJEOGRAFIKE

Peja njihet si një ndër qytetet më të vjetra në Kosovë dhe përbën një ndër qytetet më të bukura dhe më të pasura me potenciale kulturo-historike dhe bukuri të rralla natyrore. Komuna e Pejës përfshin një hapësirë prej 603 km2 ndërsa vetëm qyteti i Pejës ka një sipërfaqe prej rreth 20 km2. Qyteti i Pejës shtrihet në perëndim të Kosovës, në mes 42 e 40 shkallë të gjërësisë veriore gjeografike dhe 20 e 18 shkallë të gjatësisë veriore gjeografike. Lartësia mbidetare në qytet është 520 m, ndërsa maja më e lartë është 2552 m. Peja shtrihet përgjat dy anëve të lumit Lumbardhë i cili burron në Bjeshkët e Rugovës dhe ka një gjatësi prej 63 km deri në lidhje me lumin e Drinit të Bardhë. Lumi i Drinit të Bardhë burimin e ka në fshattin Radavcë ku krijon ujvarën mahnitse dhe shumë tërheqëse për vizitor e cila ka gjatësi prej 30 m.
Vetitë klimatike të Pejës karakterizohen me klimë të mesme kontinentale të modifikuar me komponente të klimës mesdhetare.

SI MUND TË ARRIHET
Përmed Maqedonisë mund të arrihet në dy anë: përmes kufirit në Han të Elezit duke ndjekur rrugen magjistrale për Prishtinë-Pejë dhe përmes kufirit Globoqicë duke ndjekur magjistralen Prizren-Pejë. Lidhja përmes Shaqipërisë bëhet në dy kufinjë, ajo e Qafës së Morinës duke ndjekur magjistralen Prizren-Gjakovë-Pejë dhe kufirit të Qafë Thanës duke ndjekur magjistralen Gjakovë-Pejë.
Përmes kufirit të Kullës për vetëm 30 km Peja lidhet me Malin e Zi, si dhe me atë të Qakorit e cila kalon përmes Grykës së Rugovës mirëpo e cila për momentin është mbyllur për qarkullim.
Shfryetëzimi i rrugëve ajrore për në Komunen e Pejës mund të bëhet përmes aeroportit ndërkombëtar të Prishtinës i cili është më i aferti me Pejën dhe ka vetëm 70 km prej ku mund të gjeni taksi apo autobus për të ardhur deri në Pejë.
Lidhja me rrugë hekurudhore nga Peja bëhet përmes Prishtinës prej nga pastaj mund të kalohet për në Maqedoni për të vazhduar në vendet tjera të Evropës.

[egi]

QYTETI DHE HISTORIA

Peja, në të vërtetë, përbënë një qendër të vjetër banimi në Kosovë. Peja si vendbanim, daton që nga kohërat më të hershme Ilire dhe ishte qyteti më i rëndësishëm i Dardanisë Antike. Në këtë lokalitet është zbuluar një numër objektesh arkeologjike, që na bëjnë edhe më bindës se këtu duhet të ketë qenë një qendër administrative municipale e tërë rrafshit të Dukagjinit.
Peja në kohën Antike dhe në Mesjetë e deri në shekullin XI shtrihej pikërisht në fushë, duke filluar nga arat e quajtura »Gradinë«, ku janë gërmadhat e Pejës Antike që dmth shtrihej nga tyrbja e »Sari i Salltëkut« ku tani gjendet fabrika e baterive në lindje, e deti te stacioni hekurudhor, më saktë te kalaja në perëndim.
Pejën gjatë historisë e hasim me emra të ndryshëm si: në kohën antike Iliro-Romake është quajtur Siparantum kurse gjatë mesjetës quhej Pech (Pekë, P(j)ekë), Peka, Pentza dhe Forno. Dokumenti më i vjetër i ruajtur ku Peja haset me emrin Latin Pechi është viti 1202. Sot quhet Peja në gjuhën shqipe dhe Peq në gjuhën sërbe.
Në atë kohë në Pejë ishte zhvilluar tregtia. Aty ekzistonte Kolonia e Dubrovnikasve.
Peja si Siparant Dardan përmendet në hartën »Gjeografia« e Ptolemeut në shekullin III-IV (nën studimin e Romakëve) civilizimi i të cilit arrin shkallën më të lartë të lulëzimit dhe ka pasur statusin e Municipiumit. Peja në atë peridudhë historike bëhet një ndër qytete kryesore të Dardanisë pas Ulpianës (Prishtina e sotme).
Peja me rrethinë pas betejës së Kosovës (1389) e deri më vitin 1462 administrohej njëherë nga Balshajt (1378) e pastaj nga Dukagjinasit. Historia e Pejës është e lidhur ngushtë me familjen e Dukagjinasve. Në kohën e luftës të Gjergj Kastriotit – Skënderbeu e deri më vitin 1462 me këtë qytet sundonte Lekë Dukagjini III. Peja ndërkaq, gjendej për disa dekada deri në dyzetëvjetshin e shek. XVI në suazën e Sanxhakut të Shkodrës.
Është interesant të përcillet ndërrimi i influencave të ndryshme etno-kulturore në vendbanimin e Pejës, prej godinave dardane, romake, bizantine, sllave dhe turko-orientale. Kështu, më të gjitha vlerat kulturore popullore (arhitektura, skulptura, doket dhe zakonet dardane) të trashëguara nga antika, bizanti, madje edhe nga mesjeta, që e gjetën osmanët, kohë pas kohe e plotësuan me ndërtime të reja. Ardhja e turqve solli një influencë shumë të fortë të kulturës osmane-islame në jetën shqpirtërore dhe kulturën materiale të këtyre trojeve.
Në nëntorë të vitit 1915, gjatë Luftës së parë botërore, qyteti ra nën sundimin Austro-Hungarez. Në vitin 1919 ra nën okupimin e mbretërisë Serbe-Kroate-Sllovene e gjerë në vitin 1941 kur ra nën sundimin italian dhe pas dy viteve, në vitin 1943 ishte nën administrimin e regjimit të nazi-fashizmit gjerman. Në vitin 1945 ishte nën sundimin e ish Jugoslavisë ndërsa pas intenvenimit të NATO-ës në vitin 1999, Komuna e Pejës ishtë njësi administrative teritoriale në pajtim me rregullat e UNMIK (United Nations Mission in Kosovo) të Rregullores për Vetëqeverisje Lokale të Kosovës nr. 2007/30.

[egi]

POPOULLËSIA
Qyteti me rrethinë banohet me afër 180.000 banorë, ndërsa vetëm në qytet jetojnë afër 100.000 banorë.
Në dekadën e fundit ka një koncentrim të madh të popullsisë në qytet për shkak të kushteve më të mira për të jetuar dhe për tu punësuar.
Vetë qyteti është mjaft tërheqës. Aty mund të hasni në kultura të ndryshme. Popullata është e përzier; ku banorët shqiptarë përbëjnë 90% të strukturës, ndërsa malazezët, boshnjakët, serbët, romët etj..përbëjnë 10% të strukturës së popullsisë.

POTENCIALI NATYROR DHE EKONOMIK
Në zhvillim ekonomik të Pejës rolin kryesor e luajnë aktualisht degë si: turizmi, tregtia, transporti, ekonomia bujqësore, zejtaria, industria ushqimore dhe ajo e pijeve si dhe ajo e materialit ndërtimor. Veqanërisht në qytetin e Pejës dhe qendrat turistike në Rugovë ka marrë rëndesi të veqantë zhvillimi i ekonomisë turistike. Kjo lidhet si me traditen në këtë drejtim, poashtu me rëndësinë që ka marrë turizmi pas vitit 2000. Kështu që, e gjithë infrastruktura i është kushtuar zhvillimit të turizmit. Një sërë ndërtimesh mjaft ambicioze, kryesisht hotele dhe restorante, kanë lulëzuar vitet e fundit, sidomos përgjatë rrugës Pejë-Rugovë dhe Pejë-Radavcë.

Andaj, Peja sot renditet në qendrat më të rëndësishme ekonomike, tregtare dhe turistike të vendit.
Pjesën më të madhe të sipërfaqes së saj e përbën toka bujqësore e përshtatshme për zhvillimin e bujqësisë, blektorisë dhe pemtarisë; në bazë të saj edhe prodhimtarinë e ushqimit të shëndoshë, duke filluar nga prodhimi i qumshtit dhe prodhimeve të qumshtit, mishit dhe prodhimeve të mishit e deri te prodhimi i pemëve dhe përpunimit të tyre. Përmes blegtorisë kryesisht (gjedhët dhe dhentë) dhe shpeztarisë, sigurohen prodhime të bollëshme për tregun e brendshëm.
Gjithë këto prodhime bujqësore përveq prodhimit për nevoja të popullsisë vendase, mund të shfrytëzohen edhe për konsumim turistik duke plotsuar më së miri nevojat e tregut për prodhime të freskëta dhe natyrale.

Zejtaria në Pejë ka filluar të zhvillohet që nga koha antike dhe ajo u transformua varësisht nga shkalla e zhvillimit ekonomiko-shoqëror. Në bazë të materialit arkeologjik të zbuluar në Pejë, si: fibula, unaza, gjilpëra, bylyzyku dhe helmeta prej bronzi etj; mund të konkludohet se nga kjo kohë fillon jeta e zhvilluar ekonomike dhe zanafillet e para të zejeve. Sipas regjistrimit katastral të vitit 1582 në qytetin e Pejës ushtroheshin gjithësej 56 zeje. Elementi tregëtar përbënte shtresën kryesore qytetare, ku përfshinte 43% të popullsisë. Zejtaria në Pejë arriti kulmin e zhvillimit sidomos në shekujt XVII dhe XIX. Edhe sot simbol i këtij qyteti ka mbetur tradita e zejtarisë dhe tregtisë, gjindshmërisë së tregtarëve dhe mjeshtërve të saj, gjë e cila nuk ka penguar që Peja të zhvillohet në qytet të bukur dhe modern.

[egi]

BURIMET NATYRORE – RESURSET TURISTIKE

Duke u bazuar në terenin në të cilin shtrihet, Peja ka resurse të mëdha tërheqëse dhe interesante turistike të cilat mund ti kënaqin edhe adhuruesit e natyrës së egër të paprekur por edhe adhuruesit e bukurive idilike fshatare, si dhe hulumtuesit e interesuar për gjurmë të së kaluarës. Duke u shtrirë në mes të rjedhjës së lumenjve Drini i Bardhë dhe Lumbardhi, Peja ofron një spektër mundësisht për peshkatari të llojeve fisnike të peshqive të ujrave të ëmbla, ndërsa adhuruesve të avanturave të sporteve dimrorë dhe veror do t'ju ndalet fryma nga bukurit e kanioneve, ujvarave dge tereneve të përshtatshme për skijim. Familjet me fëmijë dhe të hareshmit e të padurueshëm për shijimin e shetisë në fladin natyror do ta gjejnë pushim ideal në brigjet e freskëta t'e lumenjve në ditët e nxehta të verës.
Hapësira e Pejës në përgjithësi është e mbuluar me male dhe maja të pasura me pyje gjethëranëse të gjelbërta, të cilat në vete fshehin pasuri të paparë për gjuetar dhe për grumbullues të bimëve mjekuese. Peja është e pasur me kushte të cilat ofrojnë mundësi për zhvillimin e turizmit të gjuetisë.

Rezervat më të njohura të fondit të shtazëve janë në Rezervatin e Rusolisë si:
- Gjahu i lartë: ariu, kaprolli, derri i egër, dhelpra, cjapi i egër, rrëqebulli, kunalja e artë, kunalja e bardhë etj.
- Gjahu i ulët: lepuri, thellënza, fazani, pula e egër, gjeli i pyjeve etj.

Bimët mjekuese që gjenden në këto male janë: kantarioni (hypericum perforatum), lulja e gjehnetit (thymus serpyllum), pustikara (dignalis feruginea), mjekrra e dhisë (arancus silvestris kost), lule boronica, lule aguliqe, lule kamamili etj.. si dhe prodhime malore: boronica, dredhëza, mjedra, këpurdha, manaferra, thana, lajthia etj..

Është e rëndësishme prania e bollëshme e ujit. Reshjet vjetore mesatare janë 1000 mm. Pjesa më e madhe e këtyre reshjeve bie në dimër në formë dëbore por edhe në formë të shiut. Trashësia e dëborës ofron kushte për skijim. Kjo trashësi shkon 1-2 m, në lartësi 1200-2000 m. Prania e ujërave është vendimtare për qdo turizëm, andaj regjioni konsiderohet si rezervoar ujrash me prurje optimale nga lumenjtë e thellë që i japin pamje estetike me shumë ujvara, puse dhe gurra, si në numër ashtu edhe në përhapje të konsiderueshme. Uji i tyre është i kthjelltë si kristal, në të shumtën e rasteve i ftohtë por i pasur me peshkun e shijshëm – Trofta.
Si do që të jetë, regjioni i Rugovës mbetet një vend me klimë të përshtatshme për verime; në përgjithësi me verë të freskët ku temperaturat shkojnë deri në 17-20°C e ndonjëher deri 20-25°C që favorizon turizmin shtëpijak, atë të organizuar stacionar, shërues dhe sportivo-rekreativ si dhe ngjitje, marshim, shëtitje, vizita të monumenteve kulturo-historike, lëshim me parashutë, notim në liqenin e Liqenatit dhe lundrim në lumë. Dimri i ftohtë dhe i përshtatshëm favorizon zhvillimin e turizmir dimëror: ski, ngjitje edhe atë stacionar.
Motiv më të bukur dhe njëherit të veqantë paraqet Gryka e Rugovës dhe fusha rreth shtratit të Lumbardhit të Pejës përmes të cilit kalon rruga e asfaltuar 24 km që të qon prej Pejës nëpër Qakor për në Mal të Zi. Hapsira rreth shtratit të Lumbardhit ka pamje grykore në gjatësi prej 20 km, ndërsa pjesa më e bukur e tij Gryka e Rugovës është e gjatë afër 10 km. Ajo ësthë e thellë afër 1000 m dhe është e klasifikuar në rendin e kanioneve më të thella në Kosovë dhe në Evropë.
Para se të hysh në pikën që e karakterizon këtë grykë si kanion tipik në kilometrin e 6-shtë ndodhet ujvara e gjatë 25 km që buron në shkëmb nga ana jugore e derdhet në lumë.
Ky kanion i krijuar nga gërryerja e ujit dhe largimi i akullnajës së Pejës, është tipik dhe i thellë, ku lumi diku diku edhe nuk shihet nga ngushtimi dhe ngritja e shkëmbinjëve të lartë vertikal të pjerrët që të ngërthejnë brenda vehtes, aq sa mund të frikësohesh ose krekosesh nga majat që ndërtojnë formacionet e shkëmbinjëve gëlqeror dhe konglomerateve me ngjyrë hiri, në ngritje vertikale, rradhë të mbuluar me bimë të ulta dhe Pishën e shkëmbit, duke u gjetur i rrethuar prej tyre mund të shohësh vetëm qiellin e kaltërt.
Kanioni i Rugovës ose siq quhet »Gryka e Rugovës« duke filluar 3 km larg Pejës deri në kilometrin e 9-të ku ngadal fillon të hapet, herë herë ngushtohet, duke krijuar në lugajë paksa më të butë në fundin e së cilës rrjedhë rëmbyeshëm lumi Lumbardhë duke sjellë me vete rërën e gërryer, shushurimën dhe freskinë e për tu ngushtuar prap në një gryke të ngushtë përgjatë rrugës në përëndim të regjionit që të shpie në Qafë të Qakorit dhe në Plavë.
Kuota mesatare e luginës është 650-1000 m dhe cila banohet kryesisht në anën e majtë të saj, por edhe në të djathtë sidomos gjatë muajve të verës dhe ka një bukuri të rrallë që e bëjnë edhe më të shënuar nga kreshtat dhe majat në të dy anët e saj.


Burimi tek Gryka e Rugovës

[gjini]

egi. te lumt per kete teme qe ke hapur per kete vend kaq te bukur

[egi]

Egziston një legjendë: vajza kërcen nga guri që të mos u dorëzohet grabitëqarëve të ardhur që e kishin populluar zonën mbi kishën e Pejës dhe pikërisht në kilometrin e 3-të ndodhet një gurë i veqantë, si tillë paraqet monument të traditës duke e prezantuar femren shqipëtare si të paepur për të mbrojtë dinjitetin e sajë. Ky gurë paraqet një monument natyror.
Duke vazhduar më lartë ndeshemi me shkëmbinjtë e ngjitur si shtatore, ujvara që burojnë nga këta shkëmbinje, dy tunele të shkurtra dhe strehë shkëmbinjësh përmbi rrugën gjarpore që të qonë në luginë duke u hapur horizonti i të parit në male e kodrina për të vazhduar më tejë në fshatrat që ndodhen në anën e majtë të lumit.
Në hapësirat e tyre të rrafshta dhe shumë të bukura pitorekse mund të gjenden shtëpit e shumta malore të cilat janë të hapta për secilin dashamirës të natyrës. Bukurit natyrore të cilat askend nuk do ta lejnë indiferent, në të gjitha stinët e vitit joshin shëtitësit që të drejtohen rrugëve të njohura dhe të kalojnë momente të paharrueshme në pikniqe në afërsi të qytetit. Skijatorëve gjatë dimrit u qëndrojnë në disponim terrenet ideale për skijim që qendrën turistike në fshatin Boge.
Bukuritë që të magjepsin janë bjeshkët të cilat shtrihen në veri dhe në verilindje të Lumbardhit të Pejës: Zhlepi me majën e Rusolisë (2380 m), Hajla (2400 m), Shtedimi (2272 m), Bjeshka e Cigës me majën e Hasanit (1871 m), Bjeshka e Begut me majën e Vjelakut (2015 m), Peklena (1376 m), etj. grupin tjetër e përbëjnë bjeshkët në mes të Lumbardhit të Pejës dhe të Deqanit: Kopraniku me shkëmbin e Qefërles (2460 m), bjeshka e Lumbardhit (2335 m), me Gurin e Kuq (2522 m), Liqenati (2341 m), Starac (2426 m) dhe Marjash (2530 m). këto male për shkak të bukurive të pakrahasueshme të pejsazhit janë bërë destinacion i bjeshkatarëve por edhe i qytetarëve të cilët dëshirojnë të pushojnë prej përditshmërisë së zbehtë dhe monotone.
Nepër qytet kaloni lumi Lumbardhë i cili me rrjedhën e vetë gjarpërore e ndanë qytetin në dy pjesë duke i dhenë një bukuri të veqantë, ndërsa brigjet e tij të gjelbërta janë shetitore më të preferuara të Pejanëve. Në ditët e nxehta të verës Pejanët me kënaqësi dalin të freskohen në ujin e Lumbardhit, në vendet e njohura siq janë: Burimi i ujit të zi afër shpellës së Demajve, në kilometrin e tretë të afër shpellës së Princeshës e gjerë. Pesë kilometra prej qytetit gjendet pishina me dimenzione olimpike e cila në ditët e nxehta është përplotë me vizitorë të të gjithat gjeneratave, e posaqërisht të rinjtë të cilët kënaqen në ujin e freskët, apo thjeshtë nën flas pijnë pije të ftohta.
Nuk është vetëm kjo pasuria e Rugovës, janë edhe shpellat si monumente natyrore në zonë dhe përgjat kanionit si: shpella e Karamakazit, shpellat e vogla të Princeshës, shpella e Radacit, shpella përgjatë Gërles së Koshutanit, shpella afër Gurrës së Rutës dhe në shpatin përballë në Drelaj. Në kilometrin e pestë gjenden shpellat e Jerinës, kurse diq më poshte shpella e Demajve.