Mitologji

[yllbardh]

E hapë këtë temë për shkakë se jam mjaft i interesuar në mitologji, në tërësi, mirëpo fakti se ende nuk kam hasur në ndonjë vepër e cila përshkruan këtë fenomen në trojet shqipëtare më habit pa masë.
Zakonisht jam i interesuar rreth mitit të Zanave, mit ky që ende duket pakëz i mjegulluar nga kuptimet e ndryshme që u jipen këtyre krijesave mitologjike. Me sa di unë këto jan një krijesë me bukuri të pamasë e cila në raste të ndryshme edhe mundë të shitojë(të nemë). Këto zakonisht se jetonin në male.
Nëse ndokush nga ju ka njohuri të ndonjë vepre ose njohuri personale rrethë zanave ose të ndonjë miti tjetër atëherë jeni të mirë se ardhur të merrni pjesë në këtë temë.

Përshëndetje

[Arb]

Duke iu falenderu mungeses se shkollimit ideologjite fetare mbollen edhe marrinat mitologjike.

Jo rastesisht me shkollimin e gjeneratave te fundit, gjeneratat e reja dijne me pak, flasin me pak, dhe kane me pak kuriozitet ne tregimet mitologjike (qe burojne nga perrallat e idologjive fetare). Po ashtu edhe thuajse zhdukja e bestytnive e maskarallaqeve te tjera te mbullura nga "fetaret" vec jane humbur me te madhe.

[yllbardh]

Postimi origjinal është bërë nga Arb

Duke iu falenderu mungeses se shkollimit ideologjite fetare mbollen edhe marrinat mitologjike.

Jo rastesisht me shkollimin e gjeneratave te fundit, gjeneratat e reja dijne me pak, flasin me pak, dhe kane me pak kuriozitet ne tregimet mitologjike (qe burojne nga perrallat e idologjive fetare). Po ashtu edhe thuajse zhdukja e bestytnive e maskarallaqeve te tjera te mbullura nga "fetaret" vec jane humbur me te madhe.

Me sa di unë në asnjë shoqëri të civilizuar mitologjia nuk konsiderohet si marrëzira por si thesarë i vetë kulturës së atij populli. Mite të ndryshme si p.sh. greke ose germane konsiderohen si burim inspiracionit të veprave të shumta madhështore letrare, dramatike, filmike etj. Kështu që edhe pse këto jan bestytni të të parëve tonë nuk do të thotë se ne sot besojm në këto, më tepër shihen si mjetë argëtimi, ku gjatë leximit të veprave ku shtjellohen këto mite bëhet edhe pasurimi i intelektit sepse njeriu mëson dicka për paraardhësit tonë.

[Arb]

Ke te drejte! Vertete, shoqerite e civilizuara dhe jo te civilizuara konsiderojne thesar edhe ideologjite fetare qe tashme praktikojne dhe kane perqafuar me shekuj.

Ashtu sikur konsiderohen madheshtore protagonistet mbi-natyrore, te imagjinuar, dhe te "shenjte" te veprave mitologjike, ashtu kane konsideruar burim motivimi edhe punen ne shkrimet ne lemi te tjera. Aq sa jane te imagjinuar protagonistet ne ato vepra e shkrime, aq eshte imagjinuar se edhe veprat madheshtore kane gjete burim motivimi tek thesari mitologjik.

Jo e gjithe qe leme pas eshte thesar. Mbase eshte me lehte te imagjonohet se eshte thesar, se sa te studiohet mire se nese vertete ka dicka me vlere, ne ate qe me nguti e quajme thesar.

Mitologjia eshte pjese perberese e ideologjive fetare. Ne to flitet per gjera mbi-natyrore, te imagjinuara, e te shenjta. Prandaj ke te drejte se e permende me larte se shoqerite e civilizuara e konsiderojne si thesar, sepse edhe pas shume shekujve akoma konsiderohen si thesar edhe ideogjite fetare. Keto shoqeri akoma besojne ne gjera te imagjinuara, ne gjera qe kurre nuk u eshte vertetuar ekzistenca e tyre. Edhe besimin e ketille e konsiderojne thesar.

Leximi i veprave, mitologjike (apo cfaredo qofshin ato) nuk do te thote se rezulton ne pasurimin e intelektit te njeriut. Eshte sikur te thuhet se cfaredo qe hame, eshte e shendetshme per ne. Nese truri mbushet me gjera te imagjinuara, trillime, perralla, e persona te shenjte e mbi natyror, ai motivohet dhe prodhon ate mbushje qe merr.

Nje tru qe flet per trillime, perralla, gjera te imagjinuara, dhe nje tru qe prodhon vepra me trillime, perralla, dhe gjera te imagjinuara, nuk mund te konsiderohet i pasur, dhe nuk mund te ofroj pasurim te intelektit as tek te tjeret. Edhe ato mendje qe motivohen nga perrallat, gjerat e imagjinuara, prodhojne marrezinat e njejta...


Po duket se kjo teme e ka vendin tek Ideologjite Fetare, e jo tek Kultura Kombetare. Me siguri fetaret e forumit kane me shume per te thene per mitologjine.

[Linka_pz]

Zanat e malit


Zanat parafytyrohen si vajza të bukura që jetojnë në male të thella. Zakonisht shihen duke pirë ujë, në burime të maleve ose duke u larë në përrenj të kthjellët malorë. Zanat kanë flokët e gjata të lëshuara deri në bel ose deri në gju, të veshura me rrobe të bardha të holla dhe bëjnë dritë përreth tyre. Ndonjëherë zanat rrinë rreth ndonjë gurre me ujë të pijshëm ku nuk lënë askënd të shkojë të pijë ujë madje as zogjtë e malit.

Me zanat, lidhen edhe "shtojzovallet", "shtojzorreshtat", "ato të hjeshmëzet", "ato të lumet", “t’lumet e Natës, "jashtësmet". Shtojzovallet ruajnë në emërtim një eufemizëm tipik, që u përftua si përngjitje e një fjalie të tërë ("shtojua, zot, vallet", "shtojua, zot, rreshtat").

Edhe zanat kanë orën e vet njësoj sikurse njeriu, madje zanat mund të jenë edhe të vdekshme, në dyluftime kreshniku mund edhe ta presë atë me shpatë. Brirtë e dhive të egra janë mbrojtja dhe dobësia e zanave.

Sulmi i zanës përshkruhet me fjalët : "del n'gurit, "të shuplak" , "të shiton" , "të zanon".

Në këngët kreshnike përmendet edhe dy zana që i dhanë Mujit gji për t'a bërë të fortë, ndërsa një zanë tjetër ishte zana personale e Mujës, ajo i jipte atij lajmin kur shokët e tij ishin në rrezik.

Në këngët e vëllavrasjes zana merr formën e një nuseje dhe i nxit dy vëllezërit që të luftojnë për të, me arsyen se këta nuk kanë dëgjuar nënën.
Zana e malit është krijesë mitologjike shqiptare e krahasueshme me Artemidën e grekëve, Dianën e romakëve, dhe Thanën e ilirëve.

Sipas traditës, ato kanë dy karaktere: i zbutur, i cili ndihmon kreshnikët në betejat e tyre, dhe karakteri idhnakë i cili shiton (nguros) kur iu prishet qetësia. Brirtë e dhive të egra janë mbrojtja dhe dobësia e zanave.

Zanat ruajnë territoret e veta me xhelozi edhe shitojnë ata që ju prishin qetësinë apo i befasojnë kur janë duke lozur nëpër livadhet e maleve. Prandaj edhe kur shkohet në mal është traditë të bëhet zhurmë për ti njoftuar ato për afrimin e njeriut.
Në poezinë e Naim Frashërit, poeti më i madh kombëtar i shqiptarëve, tradita pagane e kultit të Tomorrit u rigjallërua në një sfond mitologjik si Olimp i shqiptarëve dhe si seli e zanave të maleve. Ky element i fundit paraqet interes të veçantë si një figurë tradicionale mitologjike e trashëguar nga lashtësia ilirike. Sipas Çabejt, nga një "interpretatio latina", Zana, nuk është veçse Diana iliro-romane, që në shqip dha Zana e në rumanisht Zina. Këtë personifikim të bukurisë dhe të trimërisë, mbrojtëse të maleve, figurë tipike për mitologjinë pagane të trevave veriore, poema e Naimit "Bagëti e bujqësia" (1886) e ka sjellë në mal të Tomorrit dhe e ka thirrur si "perëndi e ligjësisë" (e ligjërimit). Mbetet e diskutueshme nëse kjo neologjizëm e Naimit lidhet me trajtën Zërë (Zana) që haset në Jug të Shqipërisë, dhe që është një dëshmi për njësinë shqiptare. Po këtu është rasti për të vënë në dukje se poetizimi i Tomorrit si seli e muzave të maleve është në funksion jo vetëm të krijimit të mitit romantik për malin e shenjtë të shqiptarëve. Poeti i lutet zanës të mbrojë fusharakët si edhe malësorët, dhe kjo i jep Tomorrit atributin e simbolit të unitetit kombëtar të shqiptarëve.
Zanat e malit: Figura mitologjike shqiptare-hyjneshat e maleve shqiptare

Etim. Sipas Joklit: emri Zana prej latinishtes-Diana. Sipas një tjetër opinioni: Zana rrjedh nga emri ZA (zana, zëri).

Enci. Në veri e gjejmë me emrin Zana, në jug me Zëra. Sipas Çabejt: zëri i natyrës dhe i ndërgjegjes njerëzore. Zakonisht “Zanat e malit” përshkruhen si vajza të maleve me fuqi të mbinatyrshme por dhe me aftësi të veçanta në të kënduar dhe kërcyer. Sipas Sokolit: vetë emri (zana e shtojzovalle) i këtyre krijesave të tejdukshme, të përbëra prej drite, prej tingujsh e prej lëvizjesh vallëzuese, është kuptimplotë. Sipas Tirtës: Zanat kanë fëmijë që i përkundin në djepa, lodrojnë, këndojnë, hedhin valle, u bien veglave muzikore. Ja si thotë populli: “Po knojke si zanë mali”. Meqënëse dalin zakonisht natën, Zanat njihen edhe si “t’lumet e Natës”. Megjithëse nuk kemi të dhëna rreth melodikës së këngëtimit të tyre, “Zanat e malit” dalin edhe frymëzuese të rapsodëve shqiptarë gjatë këngëtimit me lahutë ose karadyzen, të ngjashme me frymëzimin që muza greke e muzikës dhe poezisë-Evterpi u jepte këngëtarëve të lashtësisë. Zanat e malit i hasim dendur në rapsoditë kreshnike shqiptare me lahutë. Ja si i përshkruan rapsodi zanat në këngën “Martesa e Mujit”:

Zana e madhe kndon në mal
Zana e vogël kndon në shkam
Dorë për dorë me zanën e dytë:
Zana jemi e zana kjoshim!
Bes besë e fjala fjalë,
Grueja grue e zana zanë,
Zana diell e grueja hanë:
Mjerë kush besë grues i ka xanë!

Sipas Çabejt: kur vritet ndonjë nga ndoret e saj , ajo i a fillon vajit për të si një nënë për të birin. Në një rast tjetër kemi konstatimin e fuqisë së tyre:

Malet e Deçicit i qofsha true
të dahet katrash e të kjojë me mue.

Sipas “Fjalorit enciklopedik”: kulti i fortë i Zanës në Shqipëri dhe në mbarë gadishullin Ballkanik, na bën të mendojmë se te Zana kemi të bëjmë me një hyjni vendase paragreke. Konica i konsideron Zanat: mike të Shqipërisë. Në këtë kategori futen edhe figurat e tjera mitologjike shqiptare si shtojzovallet dhe jashtësmet. Në Durrës në vitin 1914 botohej gazeta me titullin “Zana”.

Lit: “Visaret e kombit-4”, Tiranë 1937; “Rapsodi kreshnike”, Tiranë, 1991; “Fjalori i mitologjisë”, Tiranë, 1987; Konica. Faik, “Vepra”, Tiranë, 1993; Koliqi. Ernest, “Vepra 1”, Prishtinë, 1996; Tirta. Mark, “Qënie mitike te shqiptarët dhe paralele të lashtësisë iliro-trake”, “Gjurmime albanologjike”, Prishtinë, 1997, nr. 27; Çaushi Tefik, “Fjalor i estetikës”, Tiranë, 1998; Sokoli. Ramadan, “Gojëdhana e përrallëza të botës shqiptare”, Tiranë, 2000 etj.

[yllbardh]

“Legjendë shqipëtare mirëpo daton qyshë në kohën antike romake”

Shtriga është krijesë vampirike e cila në raste të shumta besohet se e merrë formën e një plake. Shtriga shpesh ushqehej duke pirë gjakun e fëmijëve. " në lat. Spiro vitae që d.m.th. esenca e jetës". Mirëpo gjithashtu kjo mundë të shkaktonte mortalitet dhe smuarje të të rriturve. Fjala shtrigë duket se ka prejardhëje nga fjala latine strix e cila referon në krijesat/demonët fluturues që sulmonin vetëm natën, ku shëndrrohej në molë, mizë ose bletë. Besimi në shtriga vazhdon të ekzistoj deri në shekullin e njëzet. Njohurit e shumta që kemi burojn nga veprat e Edith Durham, e cila udhëtoj në Shqipëri dhe vendet tjera ballkanike.
Ruajtja nga shtrigat dhe mbytja e saj

Një nga mënyrat për t'u ruajtur nga shtrigat është t'a përcjellësh natën një shtrigë në formën e saj të njeriut. Pasi që të jetë ushqyer me gjakun e viktimës do t'a vjellë një pjesë. Sipas gojëdhanave nëse e ngjyen një monedhë të argjendët në të vjellurën dhe e mbështjellë këté në pëlhurë dhe e mbanë me vete gjatë tërë kohës asnjë shtrigë nuk do t'iu lëndojë. Shtrigat jetojnë të pavërejtura në komunitet dhe shumë vështirë mundë të identifikohen, mirëpo simbas thashethëmave një shenjë e njohjes është kurë flokët e një vajze të re ndërrojnë ngjyrën në të bardhë. Gjithashtu kjo refuzon gjellrat me hudër.

[4peace]

*


Yllbardh



Zanat si zana ekzistojnë përnjëmend. Kurse tjetër është ajo çka thuhet (sot e kësaj dite) mbi to. Thëniet, me kalimin e kohës, duke u bymehur, shkurtuar e zgjatur marrine formë karikature...bëhen legjenda, mite...

Tek ne ndër popull përmenden zanat e maleve. Me sa di unë ato jetojnë afër ujërave: burtime, përronjë, lumenjëz, moçale... Ashtu janë për nga natyra e rrugës së tyre evolutive...


S'kam qenë aq shumë i interesuar në këtë lëmi ashtu që të jap më tepër informata, ndaj dhe më vie keq.

Fundja, tash i kemi makinat kërkuese (google etc) ku mund të gjejmë informata më të gjëra, jo vetëm për zanat por edhe të gjitha mitet tjera.


Cdo te mire nga ana ime.


*