Atentati i Avni Rustemit ne Paris

[ARVANITI]

(Ky artikull eshte marre nga gazeta "Shekulli")

***

Vrasja e Esat pashës para hotelit “Continental”.


Prolog

Paris, 13 qershor i vitit 1920 …

Para hotelit “Kontinental” në rrugën “Kastilone”, një djalosh nxjerr revolverin që mbante nën xhaketë dhe me dy të shtëna rrëzon përtokë atë që ndodhej përballë tij. Orvatet të qëllojë përsëri, por revolveri nuk i shkrep. Atëherë e flak atë mbi viktimën e qëndron pa lëvizur pranë tij. Kalimtarët mbeten të llahtarisur, duke u përpjekur t’ia mbathin a të fshihen pas kolonave të hyrjes së hotelit. Por disa syresh, kur shohin djaloshin të vetëçarmatosur, i sulen dhe e qëllojnë si të munden duke britur: ”Kriminel, vrasës!...”. ”Nuk jam kriminel, - shpjegon djaloshi.- Jam student shqiptar. E vrava atë sepse lexova në ballin e tij mizoritë që ai ka kryer në Shqipëri”. Vrasësi ishte Avni Rustemi, kurse i vrari Esat pashë Toptani.


Esat Pasha

Esat pasha ndodhej prej dy vjetësh në Paris, vërtet i mbrojtur nga qeveria franceze, por, në dukje, pa rrezikshmëri ndaj vendit tonë që tashmë kishte një qeveri të veten, të dalë nga Kongresi i Lushnjës. Por ende ndihej rreziku i ricopëtimit të Shqipërisë. Dhe ky rrezik vinte jo vetëm nga Konferenca e Paqes që po mbahej prej dy vjetësh në Versajë, por për fat të keq, edhe nga “delegacione” të tilla si delegacioni i qeverisë se Durrësit, madje edhe i princit të Mirditës që pretendonin se përfaqësonin Shqipërinë. Atyre u shtohej edhe delegacioni që kryesohej nga Esat pashë Toptani, i përbërë vetëm nga një ministër, ai i Punëve të Jashtme. Që në muajt e parë të vitit 1920 ky delegacion nisi t’i kundërvihej delegacionit të kryesuar nga Mehmet Konica, i cili përfaqësonte qeverinë e ligjshme të Tiranës, me kryeministër Sulejman Delvinën.

Pas Esat pashës qëndronte Franca, e cila e çmonte atë për ndihmesën që ai kishte dhënë me 600 ushtarë që ishin bashkërenditur në Frontin e Lindjes me qendër në Selanik, ku ushtria franceze, aleate e Antantës, së bashku me Anglinë dhe Italinë luftonte kundër forcave austro-hungareze dhe aleatëve të saj që përbënin Bllokun Qendror. Dhe në fakt, që nga fillimi i punimeve të Konferencës së Versajës e deri në mars të vitit 1920, atje u hartuan disa projekte për Shqipërinë. ”Në to u parashikua copëtimi i shtetit shqiptar dhe zhdukja e tij nga harta politike e Evropës si shtet i pavarur dhe sovran”, (Fjalori Enciklopedik Shqiptar, faqe 505). Esat pashë Toptani nuk ishte kundër pretendimeve që po të realizoheshin, do të shënonin gjymtimin e mëtejshëm të trojeve shqiptare. Për të, së fundi, ishte e mjaftueshme edhe sikur të kishte nën sundimin e tij vetëm Shqipërinë e Mesme. Ky konsiderohet si kulmi i tradhtisë së pashait që e kishte nisur këtë rrugë menjëherë pas shpalljes së Pavarësisë. Në janar të vitit 1913 ai kishte vrarë Hasan Riza pashën, komandantin turk të garnizonit të Shkodrës që të bëhej kështu vetë komandant, por jo për të mbrojtur këtë qytet, por për për t’ia dorëzuar kral Nikollës. Më pas, në marrëveshje antikombëtare me shtetet fqinje ngriti në Shqipërinë e Mesme “Pleqësinë”, pushtet që bëri ç’ishte e mundur që të pengonte veprimtarinë e qeverisë kombëtare të Ismail Qemalit në Vlorë. Më 1914, si ministër i Luftës dhe i Punëve të Brendshme të qeverisë së Princ Vidit, pengoi me të gjitha mënyrat qendresën e popullore për çlirimin e Shqipërisë së Jugut nga sulmet greke. Një vit më pas, më 1915 nënshkroi një marrëveshje me qeverinë serbe që dëmtonte pavarësinë politike dhe tokësore shqiptare. Dhe ja tani, duke pretenduar se ishte kryeministër i shtetit shqiptar, ndodhej në Paris për të vazhduar rrugën e një tradhtari.
Madje paraqiste edhe një memorandum ku shpjegonte arsyet se përse e meritonte këtë ofiq të lartë. Kam pasur rast ta lexoj këtë memorandum, një kopje e të cilit ndodhet në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë, shkruar më frëngjisht, gjuhë të cilën ai e flistë çalë-çalë e natyrisht që nuk dinte kurrsesi ta shkruante. Sipas tij, me të filluar Lufta e Madhe, (kështu quhej atëherë Lufta e Parë Botërore), duke qenë aleat i Serbisë, ai u bashkua me Antantën kundër Austro-Hungarisë dhe Gjermanisë. Kur Turqia u fut në luftë për krah Gjermanisë dhe Austro-Hungarisë, u dënua prej saj me vdekje në mungesë. Më tutje, gjatë Luftës së Madhe u shtrëngua të largohej nga Shqipëria së bashku me qeverinë dhe u vendos së pari, në Korfuz e pastaj në Selanik, i shoqëruar nga 600 ushtarë besnikë që u reshtuan me urdhër të ministrit të Luftës të Francës krahas forcave franceze në Frontin e Lindjes. Atje, për merita të veçanta, kryekomandanti i forcave franceze, gjenerali Sarraj e dekoroi me yllin e Legjonit të Nderit. Lufta tani ka mbaruar. Forcat e Antantës janë fituese ndaj forcave të Bllokut Qendror. Shqipëria radhitet me shtetet fituese e si pasojë, edhe ai, si aleat e Antantës, ka të drejtë të jetë kryetar i qeverisë shqiptare...


Vendimi për vrasjen e Esat pashës, ende enigmë.

Po kush e mori vendimin për të vrarë Esat pashën e kush e caktoi Avniun për të kryer këtë akt të lartë mëmëdhetar? Kanë kaluar 85 vjet nga dita e atentatit dhe ende nuk është zbuluar ndonjë dokument që të hedhë dritë mbi këtë vendim. Vite më parë qarkullonte fjala se Avniut iu caktua kjo detyrë pas një shorti… Po kush ishin kandidatët e tjerë të mundshëm për të kryer këtë atentat? Ku u mblodhën ata? Kush i mblodhi? Dhe në qoftë se është zhvilluar një mbledhje e tillë, a ka pasur dijeni për të qeveria e Tiranës, me fjalë të tjera, kryeministri Sulejman Delvina, ministri i Jashtëm, Mehmet Konica, që aso kohe kryesonte delegacionin tonë në Konferencën e Paqes në Versajë? Të gjitha këto hamendësime janë të mundshme. Qeveria e Tiranës, edhe sikur të mos kishte propozuar që të kryhej ky atentat, duhej ta kishte miratuar në heshtje që ai të bëhëj, kur rrezikohej fati i Shqipërisë. Por rëndësi ka vetëm fakti se me miratimin ose jo të qeverisë së Tiranës, atdhetarët shqiptarë kishin vendosur që Esat pasha të vritej me çdo kusht. Dhe për këtë qëllim caktohej ose vetëcaktohej Avni Rustemi.