Kur Ismail Qemali deshi ta ndante Shqipërinë në kantone

[K-man]

Po afrohet 28 Nëntori, dita e Shpalljes së Pavarësisë, dita që shënon shkëputjen përfundimtare nga pushtimi pesëshekullor osman. Demokratët, këtë datë historike (duke e bashkuar dhe me 28 nëntorin e kthimit të Gjergj Kastriotit në Krujë dhe çlirimin e saj), menduan ta quajnë si një datë unikale dhe përgjithësuese, bashkë me çlirimin nga thundra nazi-fashiste (dhe këtu nuk shoh asgjë negative). Faktikisht, më 28-29 Nëntor 1944 (ndonëse kam qenë afro 9 vjeç) nuk kam qenë në Shkodër, por sipas mendjes time asnjë të keqe nuk shoh në këtë mes për çështjen e datës 28 nëntor, nëse këtë do ta quajmë ditën e lirisë.

Ky konfondim datash më duket tepër abstrakt dhe më shuë se një kapriçio. Jam i mendimit se një shtet, kur çlirohet kryeqyteti duhet konsideruar i çliruar. Tirana u çlirua më 17 nëntor. Mbas kësaj date kemi vetëm 12 ditë luftë, d.m.th. pushtuesi ishte në ikje. Atëherë, për të shuar grindjet me dy forcave më të mëdha politike ofroj mendimin që data 17 nëntor 1944 të quhet dita e lirisë (ose dita e çlirimit nga okupatorët nazi-fashistë). Kjo ishte në formën e një paranteze, ndërsa titullin e shkrimit do të mundohem ta trajtoj me besnikëri sipas referencave historike.

Më parë se të flasim për ditën e shenjtë të Pavarësisë na duhet të kalojmë në ekranin e kujtesës ato figura titanësh që përgatitën premisat, sepse Pavarësia nuk erdhi në mënyrë spontane, por si një anije triumfatorësh që lundroi përmes lumenjve të gjakut, për të arritur në bregdetin e Vlorës.

Rezistenca antiosmane e ka zanafillën në vitin 1389 (në betejën e Fushë-Kosovës), kur Drenica trime nxjerr nga gjoksi i saj obeliqin që ther njërin nga sulltanët më të përbindshëm të Perandorisë Osmane, Sulltan Muratin. Pastaj kemi Kastriotët, Gjon dhe Gjergj Kastriotin dhe të gjithë prijësit e tjerë të Arbërisë. Mbi 100 kryengritje antiosmane kemi mbas vdekjes së Gjergj Kastriotit. Rrethimi i fundit i Shkodrës shënon "preludin" e lavdisë së rezistencës supernjerëzore, ku për afro njëvit rrethim (1478-1479) shkodranët, të udhëhequr nga Anton Loredani, komandanti legjendar venedikas, shkruajnë një ndër faqet më të ndritura të historisë. Cilit më parë se këtij trimi duhej t'i ishte ngritur monumenti në Kështjellën e Rozafës?!

Qëndresa e klerikut dhe filozofit Pjetër Bogdani ësht një "zjarr" tjetër i pashuar që mban të ndezur kujtesën e çdo atdhetari të ndershëm. Lidhja e Prizrenit është "sirena" më e fuqishme e zgjimit të ndërgjegjes nacionale. Fatosat e kësaj lidhjeje i japin "mesazhin" më të fuqishëm Perandorisë Osmane dhe "lajmërojnë" Europën se ne jemi pasardhës të ilirëve dhe jo të turko-tartarëve. Iljaz Pashë Dibra, Ymer Prizreni, Sulejman Vokshi, janë martirët e pavdekshëm të këtij evenimenti madhor. Lidhja e dytë, na sjell në skenë Haxhi Zekën (1880), shkodranin e madh Hodo Sokolin, që shkul me përbuzje gradat e Stambollës për t'i kthyer krenarinë Shkodrës. Internohet në shkretëtirat dhe burgjet e Anadollit.

Kush duhet të kishte përmendore në Shkodër para këtij martiri?! Preng Bibë Doda kalon 29 vjet i internuar në shkretëtirat e Anadollit (1880-1909). Idriz Seferit i vendoset litari në majën e lisit, por sfidon vdekjen duke u përjetësuar në histori si martir. Kosova nuk hesht. Si një feniks ngrihet Isa Boletini, që dridh portat e Stambollit. Dasho Shkreli me kohë ia ka "zbardhur" faqen Shkodrës duke e mbushur tokën me koka asqerësh turq. Çuditërisht edhe ky s'ka monument! Dedë Gjon Luli e Mehmet Shpendi hyjnë triumfalisht në eposin e kreshnikëve duke i zbardhur faqen Shkodrës, Malësisë, Dukagjinit e mbarë Shqipërisë. Çuditërisht asnjëri nuk ka monument!

Si "tufane" ngrihen Dom Nikollë Kaçorri e Gjin Pjetër Previzi, njëri nga Lura e tjetri nga Kurbini. Ideatori dhe projektuesi i Pavarësisë është "superstati" i qytetarisë shkodrane, Luigj Gurakuqi.

Të gjithë këta "lumenj" zbresin në Vlorë, për t'i vënë asaj "kurorën" e lirisë. Në Vlorë zbresin trimat nga të katër anët e Shqipërisë, të gjithë me kontributet dhe vlerat e tyre. Ismail Qemali ngre flamurin dhe shpallet mvetësia e Shqipërisë. Aktiviteti i Ismail Qemalit për Pavarësinë e Shqipërisë dhe krijimin e Shtetit të parë Shqiptar është i njohur dhe askush nuk mund ta mohojë, por në të njëjtën kohë ky aktivitet duhet të vendoset (me shumë kujdes) në peshoren e historisë, duke i bashkangjitur edhe gabimet e mëdha dhe fajet të cilat mund të na japin një konstante reale për këtë figurë të cilën e kthyen në "mit" dhe që në raport me figurat që trajtuam më lart nuk na rezulton si i tillë (mendimi im).

Duke iu referuar librit të Profesor Arben Putos "Pavarësia e Shqipërisë dhe Diplomacia e Fuqive të Mëdha, 1912-1914", do të shohim bashkëpunimin e fshehtë të Ismail Qemalit me majorin turk Beqir Gabreneja. Pra, Ismaili bënte lojë të dyfishtë, nga njëra anë me gjashtë Fuqitë e Mëdha, dhe nga ana tjetër me Portën e Lartë. Dëshira e tij për të sjellë në Shqipëri një prijës turk dhe pikërisht Izet Pashën, është shfaqja më konkrete e nostalgjisë së tij për Perandorinë së cilës i kishte shërbyer disa dekada, madje duke harruar edhe shuplakën që pati ngrënë nga Kryeministri turk brenda sallës së Parlamentit. Këtë episod dhe bashkëpunimin e Ismail Qemalit me majorin turk (të sipërpërmendur) e kam trajtuar gjerësisht në librin tim "Shakaxhinjtë" e Nacionalizmit.

Por ky episod nuk i kishte pëlqyer një mikut tim, dhe më sugjeroi se burimi historik nga e kisha marrë informacionin i përket periudhës komuniste. Vlen të theksojmë se ishte pikërisht ky bashkëpunim i fshehtë i Ismail Qemalit me Xhon-turqit që i detyroi Fuqitë e Mëdha të ndalonin çdo formë bashkëpunimi me Portën e Lartë, dhe ky vendim u mor më datën 29 korrik 1913, ku citohet: 1-Shqipëria formohet si Principatë Autonome Sovrane... nën garancinë e gjashtë Fuqive të Mëdha..."; 2- Çdo lidhje Syzereniteti midis Shqipërisë dhe Turqisë përjashtohet.

Duke qenë se libri i lartpërmendur është shkruar në periudhën komuniste, dhe që në mendjen e mikut tim apo të ndonjë tjetri është krijuar bindja se çdo gjë që është shkruar në atë kohë është "antihistorike", mendova që të servir një fakt tjetër historik, nga një historishkrues mjaft prestigjioz dhe që askush nuk mund ta akuzojë si komunist, dhe ky historian është mjaft i njohur: "Historia e Shqipërisë" (mendimi shqiptar), Tajar Zavalani, 1998, fq.248-249.

Citimi i drejtpërdrejtë i autorit: "Kupa e helmit për nacionalistët shqiptarë u mbush kur Ismail Qemali u kthye në Shqipëri pikërisht ndërsa po luhej akti iu fundit i dramës shqiptare. Duke ardhur nga Zvicra, ai ishte ndalur në Romë dhe ishte takuar me Ministrin e Jashtëm italian, San Ciulianon. Ata bashkë kishin hartuar një plan për të zbërthyer njëherë e mirë çështjen shqiptare. Mbasi zbritën në Vlorë, Ismail Qemali shkoi në Durrës, i shoqëruar nga paria e Vlorës. Në Durrës u mblodh kabineti nën kryesinë e Princ Vidit, për të dëgjuar hollësirat e planit shpëtimtar. Thelbi i projektit ishte që Shqipëria të ndahej në tri kantone të vetëqeverisura sipas modelit zviceran.

Princ Vidi duhej të largohej, kabineti të jepte dorëheqjen dhe Shqipëria të qeverisej nga Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit (KNK). Princ Vidi, bashkë me të gjithë ata që u ndodhën në atë mbledhje, duke përfshirë edhe Isa Boletinin, e hodhën poshtë me zemërim dhe indinjatë planin e Ismail Qemalit. Ismail Qemali, kur e pa se nuk i ndezi, u kthye në Vlorë dhe formoi "Komitetin e Shpëtimit Kombëtar" me disa vlonjatë dhe refugjatë nga Shqipëria e Jugut. Komiteti i dërgoi një shkresë Fuqive të Mëdha, duke kërkuar që Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit ta autorizojë këtë komitet të marrë qeverinë në dorë dhe të instalohej në Vlorë duke caktuar Vlorën kryeqytet.

Ta bënin Shqipërinë, Zvicrën e Ballkanit, kishte qenë ëndrra e pionierëve të Rilindjes Kombëtare. Por të krijohen tre kantone autonome në rrethanat e verës së vitit 1914 nuk ishte gjë tjetër veçse të krijoheshin tri zona influence: Austriake në Veri, Italiane në qendër dhe Greke në Jug...! Prandaj nuk është aspak çudi që plani i Ismail Qemalit u kritikua ashpër nga opinioni nacionalist shqiptar dhe më në fund autori u detyrua të shkojë në Itali, ku vdiq më 1918.

Për të shlyer çdo acarim ndjenjash mbas këtij episodi të vajtueshëm, Princ Vidi shkoi tinëz për të vizituar Vlorën, ku u prit me shumë entusiazëm. Delegatët e qytetit dhe të refugjatëve nga viset e okupuara iu lutën që të kujdesej për fatin e tyre. Porsa u kthye në Durrës, Princ Vidi mblodhi përfaqësuesit e Fuqive të Mëdha duke i porositur të bëjnë demarrshe pranë qeverive të tyre që të përmbushin detyrimet që kishin marrë ndaj Shqipërisë dhe ndaj atij personalisht.

Por Fuqitë e Mëdha nuk kishin ndërmend të merreshin me çështjen shqiptare, veçse për të bërë intriga kundër njëra-tjetrës. Ato ishin duke zënë pozita në parashikimin e luftës së përgjithshme që pritej të fillonte fatalisht me një shpërthim të vrullshëm mbas vrasjes në Sarajevë të Arqidukës Franc Ferdinand, i cili ra viktimë e një grupi terrorist serb. Durrësi ngjasonte me një vapor që po mbytej. Rebelët e kishin rrethuar dhe gati izoluar nga pjesa tjetër e Shqipërisë.

Fuqitë e Mëdha, me përjashtim të Italisë, i tërhoqën luftanijet e tyre nga limani. Hasan Prishtina me Isa Boletinin bënin plane për të filluar kryengritjen në Kosovë. Italia donte të shkëpuste konçesione duke përfituar nga kriza financiare e qeverisë kombëtare. Austro-Hungaria orvatej të shtynte Princ Vidin t'i shpallte luftë Serbisë, megjithëse ambasadori i saj në Londër kishte votuar kundër dhe për neutralitetin e Shqipërisë. Misioni ushtarak hollandez u largua nga Durrësi, ku të huajt po bëheshin gjithnjë e më të rrallë.

Edhe Princ Vidin e këshillojnë nga çdo anë të kthehej në vendin e tij. Ai nis më së pari dy fëmijët dhe vetë qëndroi me shpresa se diçka do të ndryshojë në këtë situatë që ishte krijuar. Ndërkaq, rebelët okupojnë Vlorën pa luftë, mbasi Osman Haxhiu i Komitetit të Shpëtimit Kombëtar i bindi se çdo rezistencë ishte e kotë. Më në fund, Princ Vidi vetëvendosë ta lërë Shqipërinë më 3 shtator 1914.

Me një proklamatë drejtuar popullit shqiptar, ai shpjegon se po shkonte në Perëndim për të vazhduar punën që kishte nisur në Shqipëri. Në mungesë të tij, Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit do të merrej me punët e Qeverisë. Princi dhe Princesha Vid lundruan nëpër Adriatik dhe u degdisën në Gjermani duke kaluar nëpër Lugano. Shqiptarët vëzhgonin me trishtim largimin e mbretit të tyre sikur të ishte një shpresë që po venitej.

Europa ishte në buzë të humnerës dhe Shqipëria e dizintegruar do të përlahej së shpejti nga një tufan u stuhishëm. Çështja nëse Ismail Qemali kishte vepruar mirë apo keq, kur ai kërkoi ta ndante Shqipërinë në tre kantone, tashmë besoj se është më se e kuptueshme nga çdo shqiptar i vërtetë. Ajo që na çudit është fakti që këtë veprim e marrim vesh me kaq vonesë dhe çudia e dytë është: Kujt i intereson të fshehë apo të vjedhë historinë?!

Cilido, me të drejtë mund të pyesë: Kujt i ka interesuar ta kthejë Ismail Qemalin në një "mit", kur në "peshoren" e historisë vlerat e tij janë nën kuotën e atyre burrave që trajtuam që në fillimin e këtij shkrimi. A nuk kemi të drejtë të pyesim përse në "Monumentin" e Shpalljes së Pavarësisë (të vendosur në Vlorë) nuk janë skalitur figurat e dy personaliteteve nga më të shquarat në Shpalljen e Pavarësisë, Luigj Gurakuqit dhe Dom Nikollë Kaçorrit?! Jam i mendimit se qëndresa ndaj çdo pushtuesi ka qenë gjithëpërfshirëse, që nga Mitrovica deri në Gjirin e Artës.

Por, kur flasim për figurat e dimensioneve të larta, nuk duhet të ndryshojmë "polet" ose e thënë më shqip, nuk duhet t'i spostojmë nga Veriu në Jug. Krahinorizmi, religjionizmi dhe idealizmi duhen respektuar në mënyrë proporcionale sepse në çdo krahinë, në çdo besim dhe në çdo ideologji ka kualitete dhe këto duhen evidentuar pa asnjëlloj paragjykimi dhe shkalla e përfaqësimit duhet të jetë në proporcion të drejtë me sasinë numerike të çdo religjioni në të gjitha institucionet. Urojmë që 28 Nëntori, dita e Shpalljes së Pavarësisë të jetë dita e solidaritetit, unitetit dhe bashkëjetesës si të barabartë.

Urojmë në të njëjtën kohë një rishikim dhe rishqyrtim të historisë, duke nxjerrë në dritën e diellit të gjitha ato figura të cilat (padrejtësisht) qëndruan në hije. Urojmë gjithashtu që Akademia e Shkencave, në bashkëpunim me Ministrinë e Arsimit dhe Kulturës të caktojnë një komision (kompetent profesionalisht dhe të denjë moralisht) për vlerësimin e figurave dhe të mos ngjasin më gafa të tilla, të hidhet baltë mbi figurat më të ndritura të nacionalitetit tonë. Urojmë që në 600-vjetorin e të madhit Gjergj Kastrioti, të skuqet sadopak fytyra e atij që deshi ta baltojë.

Kam lexuar para dy apo tre vjetësh në gazetën "Shqipëria Etnike" një shkrim të publicistit Ndue Bacaj, me një titull mjaft interesant dhe që ngjasonte më shumë si një satirë: "Flamuri në Deçiq - shkopi në Vlorë"! Me sa konstatojmë, autori ka bërë një gjetje mjaft të bukur dhe të bazuar mbi vlera dhe fakte historike.

Për të ngritur flamurin e Arbërisë mbi Bratilë u derdh gjak i kulluar malësorësh trima, ndërsa ngritja e flamurit në Vlorë ishte më tepër një akt diplomatik, i arritur përmes pushkëve, krismat e të cilave zgjuan ndërgjegjen e trazuar të Fuqive të Mësdha dhe vetë Ismail Qemali ishte një gjetje e kësaj diplomacie për t'i treguar vetë Perandorisë Osmane se është pikërisht Ismail Qemali njëri nga diplomatët dhe personalitetet e asaj perandorie që do të mbajë në dorë flamurin e Arbërisë dhe që do ta konfirmojë shkëputjen përfundimtare të Shqipërisë nga Perandoria Turko-Osmane.

Ngjarjet e mëvonëshme të trajtuara në këtë shkrim me një korrektesë ndaj referencave historike, na rezultojnë se Ismail Qemali, nga frika apo nga nostalgjia, e kishte mjaft të vështirë të shkëputej nga "mitra" osmane. Sido që të jetë edhe për aq sa mundi të bëjë për Shqipërinë, duhet t'i rezervojmë respet e mirënjohje, por në asnjë mënyrë nuk mund t'i bëjmë "kult" duke e mitizuar. Ai, më shumë se një figurë historike duhet të mbetet simbolike si shpalosës i flamurit mbi ballkonin e një godine. Ndërsa ata trima që e ngritën mbi shkëmbinj, mbi shkëmbinj i kanë monumentet.

Ky shkrim duhet të vlejë si një trokitje për më shumë përkujdesje në ngritjen e shtatoreve. Qyteti im, Shkodra, duhet të pasurohet me monumente duke e filluar me Hodo Sokolin, Dasho Shkrelin, Dedë Gjon Lulin e Mehmet Shpendin. Mbasi të kemi kryer detyrën ndaj këtyre korifejve, atëherë mund të mendojmë për mbrojtësin hoerik të Rozafës në rrethimin e fundit të Shkodrës, venedikasin trim, komandantin e paepur, Anton Loredani. Monumenti i këtij miku të madh të qytetit tonë duhe të ngrihet në Kështjellën e Rozafës, si dëshmi e kulturës dhe mirënjohjes shkodrane.