NJERIU I RI

[Odise]

FILOZOFIA DHE TË FOLURIT



Blerim Latifi





Në historinë e filozofisë dhe atë të mendimit, fjala, të folurit, gjithmonë kanë pasur statusin e një gjëje fundamentale. Ato në shumë raste janë hipostazuar nga njeriu, nga bota e tij sociale, për të fituar statusin e një fuqie mbinjerëzore Kanë pushuar të jenë një instrument njerëzor, për tu bërë qëllim dhe arche ( zanafillë ) e realitetit. Në filozofinë parasokratike, Herakliti shpjegonte se në kozmos ekziston një logos i fshehur. Kjo shprehje në kuptimin primordial donte të thoshte “të folur”. Këtë kuptim duket se e kishte parasysh edhe Herakliti. Më pas kësaj shprehje i janë mbivendosur shtresat kuptimore të mendimit dhe ligjshmërisë, si dhe banalizimi shumë i vonshëm, i njohur në tekstet shkollore, ku logosi merret në kuptimin e shkencës, nocion nga i cili Herakliti ishte shumë larg, por edhe vetë konteksti lingual dhe epistemologjik i kohës së tij, kontekst në të cilin dominon vizioni i një “bote providenciale”, për të cilën janë të huaja nocionet e tilla si “ligjet e natyrës”. Ky është vizioni i një bote teofanike ku ngjarjet dhe fenomenet janë të “semiologjizuara”. Kjo ka kuptimin se brenda këtij vizioni teofanik këto ngjarje dhe fenomene janë vetëm shenja të vullnetit të perëndive. Në rrafshin e historisë dominon modeli trojan.

Kështu, në këtë “arkeologji semantike”, logosi heraklitian na zbulohet parasegjithash si të folur. Ai është të folurit e kozmosit. Një filozof tjetër parasokratik, Pitagora, flet për muzikën e kozmosit. Kësisoj kozmosi merr trajten e një qenie të gjallë që flet. Ndërkaq të folurit gnoseologjik të njeriut ka për qëllim zbulimin e këtij logosi qe Herakliti e quan “i fshehur”. E vërteta është pafshehuria e tij. Njohja në thelb manifestohet si komunikim. Ashtu si dy njerëz që e njohin njëri tjetrin duke komunikuar ,ashtu njeriu e njeh botën duke komunikuar me të folurin e saj

Mijëra vjet më vonë Hajdegeri “qenien që flet” të Heraklitit do ta shndërroj në “qenien që banon në gjuhë”. Me këtë qenia e humbet përcaktimin si kategoria më e përgjithshme, që ngërthen realitetin, siç e gjejmë p.sh. te Hegeli. Këtë përcaktim e merr gjuha. Kritika e logocentrizmit do ta shtëpizojë në gjuhë edhe vetë mendimin.

Pas përmasës ontologjike të të folurit sofistika do të zbulojë përmasën sociopolitike të tij. Edhe në këtë përmasë të folurit ka supremacinë në raport me realitetin. Prej kësaj derivohet rëndësia kryesore që i jipet retorikës, si teknikë e të bindurit dhe lojrave sofistike gjuhësore, përmes të cilave fitohen kontestet gjyqësore dhe ato politike në polisin antik grek. Politika i është subordinuar logosit. Përcaktimi aristotelian i njeriut si qenie politike, i subordionohet përcaktimit të tij si qenie që flet. Sofistët janë zbuluesit e asaj që nga shumë kush njihet si rregull i jetës politike : kush zotëron me të folurit zotëron me realitetin politik. Në frymën e këtij zbulimi Epler thotë se “politika zhvillohet në gjuhë…kush është skallav i fjalëve është politikisht i pafuqishëm. Kush dëshiron të bëjë politikë duhet të jetë zot i fjalëve”.

I dëshpëruar nga fuqia manipulative e të folurit, të cilën e treguan sofistët, Sokrati u hodh në sulm për të rikthyer fuqinë iluminuese të tij. Të folurit duhet të jetë aletheia e së vërtetës dhe esencës, të cilat fshihen nën shtresat komplekse të doksës, shtresa që na japin vetëm iluzionin e së vërtetës dhe esencës së gjërave. Kjo siq dihet i kushtoi me jetë Sokratit. Ai ishte një filozof fonocentrik, në kuptimin që këtij termi i jep Derrida, si vlerësim më i madh i të folurit në raport me të shkruarit. Edhe vetë Platoni, nxënësi i Sokratit, duket se qëndron në këtë rrafsh. Ai flet për të folurit që formëson shpirtin. Këtë teknikë e quante psikagogji. Me këtë Platoni është shumë afër të folurit totalitar, i cili siq dihet nuk synon ti bindë shpirtrat, por ti formësoj ata. Ende nuk janë shuar krejtësisht pasojat e eksperimentit historik të “Njeriut të Ri” ; ato ende janë pjesë e jetëve tona. “Njeriu i Ri” ishte psikagogjia e implementuar.

…

Përmasa ontologjike e të folurit qëndron edhe në fundamente të krishterimit.

Ky fundament është dhënë në sentencën e njohur biblike: në fillim ishte fjala. Derisa te Herakliti ajo ende është një fuqi impersonale, tek krishterimi ajo personifikohet në perëndinë. Fjala është vetë hyu. Realiteti botëror emanon prej saj. Duke qenë primare në raport me realitetin, në epokën e kulturës teokratike, mendimtarët e braktisin realitetin për të kaluar jetën duke u marr me hermeneutikën e teksteve që mendohej se janë logosi i hyut. Edhe vetë islami e ka këtë qëndrim. Bota mund të përmbyset por Kurani nuk mund të ndryshojë. Ai konsiderohet si të folur i përsosur. Scruton mendon se i fundmi nga filozofët që u përpoq të japë një shpjegim racional të mendimit se në fillim ishte logosi, është Hegeli. Ndërkaq në vetë modernitetin, të cilit i takon edhe Hegeli, “qenia që flet” bie në errësirë. Skenën e dominon qenia që ka trajtën e një objekti memec. Figura animistike e saj hiqet për t’ia lënë vendin figurës së makinës. Shpirti si substancë shpërbehet në procese psikofiziologjike, prej nga përgaditet ardhja e kimisë së emocioneve dhe dëshirave, prej së cilës do të derivohet farmakologjia e tyre. Drama gnoseologjike tani ka vetëm dy aktorë, subjektin dhe objektin. Raporti në mes tyre është i ngjajshëm me raportin në mes zotit dhe skllavit. Subjekti është qenia për vete ; objekti qenia për të. Kjo fillon me Dekartin ku qenia në thelb është një gjë që shtrihet dhe asgjë tjetër. Tash vetëm njeriu flet. Qenia memece duhet sunduar ; ajo ka vetëm vlerë përdorimi. Pas rrufesë nuk qëndron më zeusi, por vetëm determinizmi impersonal. Njohja pushon se qeni komunikim me logosin botëror dhe bëhet një operim i thjeshtë i objektit memec, prej nga evidentohen lidhjet kauzale, mbi të cilat themelohet bota e artificit, teknologjia. Miti si teknologji e lashtësisë zëvendësohet nga teknologjia si mit i modernitetit. Edhe vetë Hegeli nuk do ti shpëtoj kësaj paradigme të subjektit racional, që e ndjen vetën zot në mesin e gjërave memece që janë përreth tij. Në fundin e rrëfimit të tij për subjektin ky e gllabëron objektin, e përbrendëson atë. Historia e subjektit arrinë fundin sepse subjekti nuk ka se cka të bëjë më. Asgjë në botë më nuk ka jashtë tij. Vetmia e tij absolute është liria e tij absolute. Derisa shekulli i nëntëmbdhjetë beson në omnipotencën e subjektit, në shekullin e njëzet kjo omnipotencë do të shkatërrohet nga konfliktet e brendshme të subjektit, të cilat e rrënojnë iluzionin e substancialitetit homogjen të tij. Kronika e këtyre konflikteve është bërë nga psikanaliza, që dikush e cilësoi si e arritura më e madhe intelektuale e shekullit njëzet. Me psikanalizën ndodhë një zhvendosje tjetër e esencës në konstitucionin e qenies njerëzore. Fjala është për zhvendosje vertikale të kësaj esence nga mendja. Në këtë zhvendosje esenca e njeriut lëvizë nga lart poshtë konstitucionit të tij ontologjik. Para Frojdit një zhvendosje të tillë, kështu mendja që “orienton realitetet” bie në botën e instrumenteve. Ajo humbë përcaktimin kantian si legjislatore e natyrës dhe e moralitetit. Ajo më nuk është fuqia që programon, por ajo që programohet. Linguistët argumentoj determinimin e saj prej gjuhës (Sapir). Zhvillime të tilla janë ekuivalente me shëmbjen e paradigmës së saj. Në filozofi dhe kulturë ndodh ardhja e paradigmës së gjuhës. Kjo hetohet te të gjithë filozofët e mdhenj të shekullit njëzet, nga Vitgenshtajni e deri tek Derrida. Në qënder nuk është më subjekti, por shenja, monada e teksit, izma e të cilit quhet “pantekstualizëm”. Ky shpall devizën : nuk ka asgjë jashtë tekstit; cdo gjë është gjuhë. Kjo devizë i atribuohet Derrides (Jefferson & Robey). Kështu dramën moderniste të subjektit dhe objektit e zëvendëson drama e shenjuesit dhe të shenjuarit (Sosyr) dhe filozofia, siç thotë Shulc, më në fund, si kurrë më parë, merr trajtën e një filologjie të thellë, trajtën e një studimi krijues të fjalës.