Nga mileti te kombi

[AbdylHabib]

Veqilharxhi dhe
lindja e kombit

Enis Sulstarova
(Sociolog nga Tirana)

…sa vjet i madhi Zot të më
falnjë i kam për të tërthertur
duke punuar për vendin tem e
tuajnë, edhe për këtë gjuhënë
tënë.
Naum Veqilharxhi

Nga mileti te kombi

Naum Veqilharxhi me përpjekjen
e tij për shkrimin e gjuhës
shqipe, dhe me idetë e tij për
"zgjimin" e kombit, është nga
të parët nacionalistë shqiptarë.
Veprimtaria e tij duhet
parë në kuadrin më të gjerë të
një lëvizjeje kulturore panevropiane,
që zgjati nga shek.
XVIII deri në shek. XX, e që
në disa raste vazhdon edhe
sot, me anë të së cilës u "zbuluan"
paraardhësit e kombeve,
u krijuan gjuhët letrare
kombëtare dhe u hartuan historitë
dhe mitet e kombeve të
veçantë.
Krijimi i kombit prej intelektualëve
nuk duhet kuptuar si një
stisje me elementë artificialë,
sepse intelektualët u bazuan
në traditën e përcjellë gojarisht
të popujve, në kujtimet
për kohët dhe heronjtë popullorë
të shkuar. Ajo që bënin
intelektualët ishte organizimi i
të shkuarës dhe i trashëgimisë
kulturore të popujve
në trajta domethënëse për
mobilizimit politik për themelimin
e shteteve kombëtarë.
Shkrimi i gjuhëve deri atëherë
vetëm të folura dhe arsimimi
masiv i popullsisë shiheshin
prej tyre si mjetet më të
rëndësishme për të ngulitur
dhe përhapur përfytyrimin
kombëtar. Në Evropën Qendrore
e Lindore, veprimtaria e
intelektualëve mori përmasa
më të gjera dhe më domethënëse
se sa në Evropën
Perëndimore. Në këtë të fundit,
shtresa e intelektualëve
përbënte vetëm njërin prej
grupeve shoqërore në konkurrencë
me njëri-tjetrin për
ndikim politik dhe veprimtaritë
e tyre në rrafshin kulturor
ndërlidheshin ose binin ndesh
me ato të klasave të sipërmarrësve,
aristokratëve, klerikëve,
burokracisë shtetërore
apo klasave punëtore. Ndryshe
ishin kushtet në Evropën
Qendrore e Lindore të sunduar
prej perandorive, ku intelektualët
kishin monopolin e
kodifikimit të gjuhëve kombëtare,
të mbledhjes së
trashëgimisë popullore dhe të
krijimit e shpërndarjes së
përfytyrimeve kombëtare. Sidomos
kjo vlente për trevat ballkanike
që gjendeshin nën
sundimin osman.
Në këtë përpjekje, intelektualëve
ballkanas iu desh të
përballeshin me institucionet
fetare dhe përfytyrimet e
përhapura prej tyre. Në
Rumeli elementi fetar mbizotërues
për nga numri ishin
ortodoksët, të përfaqësuar
nga Patrikana e Stambollit, e
cila paraqitej si trashëgimtare
e Perandorisë Bizantine. Ajo
kishte përqendruar në duart e
klerit të saj jo vetëm funksionet
shpirtërore, por edhe
ato civile të të gjithë ortodoksëve
të perandorisë, duke formuar
në këtë mënyrë një
shtet brenda shtetit osman.
Prandaj, ishte e natyrshme që
përpjekjet për "rilindjen" e
kombeve dhe lëvrimin e gjuhëve
kombëtare nga ana e
intelektualëve nacionalistë
ballkanikë të binin ndesh si
me interesat e perandorisë,
po ashtu edhe me ato të
Patrikanës.
Në fakt, lëvizje kulturore të
bazuara në gjuhët amtare
kishin ndodhur edhe më parë
mes ortodoksëve të Rumelisë,
por ato niseshin nga të
tjera synime. Kështu, botimet
e fjalorëve disagjuhësh në
Voskopojë gjatë shek. XVIII,
si p.sh. botimi i fjalorit greqisht-
vllahisht-shqip nga
Teodor Kavalioti apo ai greqisht-
bullgarisht-vllahishtshqip
nga Danieli i Voskopojës,
nuk kishin për synin
"rizgjimin" e kombeve, por
afrimin edhe më shumë të
ortodoksëve të Ballkanit me
kishën, aq më shumë që
mësimi i gjuhës greke mund
t'u shërbente laikëve dhe
klerikëve ortodoksë për të
ngjitur shkallët shoqërore brenda
sistemit të miletit ortodoks.
Shën Kozmai u
predikonte shqiptarëve ortodoksë
se "kisha jonë flet greqisht
dhe raca jonë është
greke. Nëse nuk mësoni greqisht
nuk mund të kuptoni se
çfarë thotë kisha jonë. Më
mirë të keni një shkollë greke
në vendin tuaj se sa të keni
burime dhe lumenj". Patrikana
në fillim ishte kundër lëvizjeve
nacionaliste të grigjës së saj
në Ballkan dhe gjatë Revolucionit
Grek, Patrikana
mbrojti interesat perandorake
që ishin edhe interesat e saj,
gjë që çoi në formimin e
Kishës Autoqefale të Greqisë
më 1833. Por me kohë,
interesat e Kishës së Greqisë
dhe ato të Patrikanës së
Stambollit filluan të njësoheshin,
sidomos gjatë kundërshtimit
ndaj kishave të tjera
kombëtare që po lindeshin
ndër ortodoksët e Ballkanit,
aq sa në fund Patrikana u vu
tërësisht nën orientimet e
shtetit grek. Në këtë mjedis e
zhvilloi veprimtarinë e tij
Veqilharxhi, pothuaj i vetëm
dhe pa përkrahës, prandaj
edhe ndihmesa e tij në krijimin
e kombit shqiptar duhet të
vlerësohet si një përpjekje
titanike intelektuale dhe e vullnetit.
Kombi dhe gjuha
Naum Veqilharxhi është konsideruar
si pararendësi dhe
ideologu i parë i Rilindjes
Kombëtare Shqiptare, sepse
vepra e tij përbën një nga përpjekjet
e para për një alfabet
origjinal të shqipes (1844 dhe
1845), si edhe përmban në
trajtë embrionale idetë që do
të zhvilloheshin më vonë gjatë
periudhës së Rilindjes. Gjithashtu
ai është edhe dëshmori
i parë i lëvizjes kombëtare
shqiptare, sepse besohet gjerësisht
se ai u helmua nga
agjentë të Patrikanës rreth
vitit 1846.
Nga punimet e tij, tekstet që
na kanë mbërritur neve sot
janë Evëtari (Abetarja), e
botuar në vitin 1844 dhe ribotuar
në vitin 1845, kësaj radhe
shoqëruar me një parathënie
të titulluar E parathënme mbi
djelmt e rij shqiptarë, një letër
në greqisht drejtuar të nipit,
Jani Calit, dhe një letër qarkore
po greqisht drejtuar ortodoksëve
shqiptarë (më poshtë
gjatë citimeve do t'i referohemi
këtyre teksteve duke u
shkurtuar titujt, përkatësisht:
Evëtari, Parathënie, Jani Calit
dhe Enciklika). Leximi i këtyre
teksteve na paraqet një
mendimtar të formuar tashmë
dhe me synim të qartë për
misionin që i ka vënë vetes:
zgjimin dhe ndriçimin e kombit
të tij.

Përgatiti, Sabri Selmani

(Vijon)