Mite,art e shkencë

[Naki]

Mite, art e shkencë

Shkruan "Astrit Lulushi

Mitet janë krijimtari dhe art. Ato përbëhen nga përralla, legjenda e folklor. Sot qarkullojnë shume hipoteza se si arti gjithmonë i ka paraprirë shkencës dhe shembuj sillen krijues, shkrimtarë, piktorë, skulptorë si da Vinci, Mikelanxhelo, Verne, H. G. Wells, e të tjerë.

Eshtë thënë se pyetjes se si e fillonte punën për një skulpturë të re, Mikelanxhelo iu përgjigj se së pari e imagjinonte statujën brenda gurit të mermertë që do të gdhendte dhe pastaj i vinte detyrë vetës që t’a pastronte atë nga pjesët që mbulonin pamjen e imagjinuar. Duke zevendësuar pjesët e tepërta (+)me hapësira boshe (-), ai lejonte daljen e skulpturës ne dritë. Më vonë Njutoni do ta përdorte këtë koncept artistik për parashrimin dhe zgjidhjen e problemeve algjebrike në librin e tij “Universal Arithmetick”. Nuk ka shkencë pa zbukurime, dhe jo art pa fakte, do të thoshte V. Nabakov. Por artisti a krijuesi trajton jo vetëm pamjen e jashtme te realitetit, por edhe të brendëshmen që përbehet nga fantazi, mite, endërra, ndjenja, shpirt. Deri para një shekulli, shkencëtarët merreshin vetëm me anën e jashtme të lëndës duke studiuar formën, lëvizjet, përbërjen fizike, forcën. Në vitin 1905, Ajnshtajni doli me idenë se drita mund të jetë objekt fizik I përberë nga grimca shume të vogla të quajtura fotone. Kjo ide tronditi qarqet shkencore të kohës dhe shumë shkencëtarë u distancuan prej saj. A nuk ishte provuar për qindra vjet me eksperimente se drita ishte thjesht një valë, ndërsa tani Ajnshtajni, i ri në moshë e në shkencë, thyente cdo ligj shkencor duke thënë se drita përbëhej nga grimca fizike. Më 1926, Niels Bohr hodhi hapin e guximshëm për t’i pajtuar këto dy rryma duke paraqitur sintezën se drita nuk ishte as valë e as grimcë, por përbëhej nga të dyja; njohja e këtyre dy aspekteve kre jt të ndryshme ishte e nevojëshme për përcaktimin e dritës; njera pa tjetrën ishte jo e plotë, thoshte Bohr. Dhe kështu lindi fizika quantike. Për Ajnshtajnin thuhet se mohonte ekistencën e Zotit dhe një letër e tij mbi këtë cështje u shit kohët e fundit afro 250 mijë dollarë. Por shpesh pak rëndësi ka se cfarë thuhet, sepse me me idenë e tij, Ajnshtajn ndihmoi për të provuar se drita është edhe materie. Por u nisur nga një arsyetim i ngjashëm i përmbysuar, del se bota është jo vetëm fizike por edhe shpirtërore. Ajnshtajni ishte hebre dhe Talmudi (libri i shenjtë hebraik) përmban edhe një bisedë midis Zotit dhe Abrahamit; “Po të mos isha Une, ti nuk do të ekzistoje” - “Po Zot është e vërtetë e të jam mirënjohës. Por po të mos isha unë, Ju nuk do të njiheshit”. Ky dialog bëhet midis natyrës dhe njeriut, trupit dhe shpirtit, kohës dhe hapësirës, mitit dhe krijimit, e njeriut ne vetvete midis pjesës së djathtë e të majtë të trurit. Gjithashtu dialogu Zot - Ambraham tregon se njeriut gjithmonë i është dashur të besojë e njëkohësisht të shohë me dyshim atë që beson. Pra kjo ndarje dy pjesëshe ka ekzistuar që në fillim, prandaj edhe miti duhet pare e shiget si mjet alegorik që tregon një histori të ndërlikuar e me shumë kuptime. Dionisi e Apolloni ishin vëllezër, bij të Zeusit. Sipas mitologjisë, Dionisi ishte Perendi e qejfit, dhimbjes vuajtjes, bukurisë, cmendurisë, terrorit. Apolloni ishte Perëndi e arsyes, shkencës, mjekesisë, ligjit e dijes. Thuhet se ai i fitoi keto veti kur pushtoi orakullin e Delfit që deri atëherë mbahej nga perëndia Pan, i cili për nga karakteri ngjante shumë me Dionisin. Gjithashtu Apolloni vrau edhe gjarpërin gjigand Python që ruante këtë tempull. Python ishte i shenjtë për Dionisin. Duke iu referuar legjendës, Herodoti thotë se në lashtësi, Tempulli i Delfit u pushtua nga enkelenjtë > “ngjalë”, që ishin Ilirë < hit. “Illurjanka” > “gjarpër”, të cillet më pas u zhduken ose u shpërndanë. Duket se Apolloni shënon tërheqjen e ilirëve nga zona e Delfit dhe ardhjen e helenëve. Miti thotë se Apolloni e arriti këtë duke përdorur një armë të re; harkun dhe shigjetën, që mund të merret si metaforë e fitores së të resë mbi të vjetrën, popullsisë së ardhur ndaj asaj autoktone. Gjithashtu ky mit i ngjan edhe tregimit të Biblës mbi Adamin, Evën, gjarpërin dhe mollën në kopështin e Edenit. Apollo > greq. “mollë”. Megjithëse Dionisi e Apolloni ishin krejtesisht të kundërt për nga karakteri, ata kishin një gjë të përbashkët; të dy ishin perëndi të muzikës. Dionisi trashëgoi nga Pan, flautin, pararadhës i instrumenteve të sotëm frymorë, si trompa, saksofoni, klarineta. Ndërsa Apolloni i cili ishte më serioz e përmbajtur, morri përsipër lirën, pararadhëse e harpës, violës e violinës. Sipas mitit, lira e Apollonit kishte gjithmonë 7 tela, një për cdo zanoreve. Thuhet se Platoni, përkrahës i muzikës apolloniane e cila krijonte një atmosferë të qetë e menduese, ishte kundër muzikës dionisiane, plot zhurmë e ritëm, dhe shpalli se në “Republikën” e tij do të lejohej vetëm muzika apolloniane. Këto dy forma të ndryshme muzike, janë ende të pranishme; njëra e thelle, serioze e tjetra e lehtë, shfrenuese. Kështu, nuk është as e rastit që në të gjitha orkestrat simfonike, në reshtin e parë vendosen instrumentet me tela, pasardhese të lirës së Apollonit, ndërsa vegla frymore vendosen pas. Dhe e kundërta ndodh në xhaz, një formë dionesiane e muzikës, ku saksofoni, trompa e klarineta e veglat e tjera frymore dalin në ballë dhe pas tyre vijnë instrumentat me tela.