PDA

View Full Version : Krishterimi ne Shqiperi


ARVANITI
14-05-05, 14:49
Origjina e Krishterimit

Krishterimi zuri fill me lindjen e Jezu Krishtit nė Palestinėn e pushtuar nga Roma. Ai e shpalli veten si Shpėtimtari dhe Mesia i shumėpritur. Ai dha mėsime me autoritet, kreu mrekulli qė tregonin pushtetin dhe mėshirėn e tij, pretendoi se ishte njeri i pėrkryer, mishėrim i Perėndisė dhe e vetmja rrugė e botės pėr te Perėndia. Atė e paditėn me akouza tė rreme, e kryqėzuan sė bashku me dy hajdutė tė rėndomtė dhe e varrosėn. Tri ditė mė vonė, nxėnėsit e tij tė gjorė e panė atė tė ringjallur prej sė vdekuri. Ai i urdhėroi ata t'ua shpallnin Ungjillin e krishterė tė gjitha kombeve, duke i siguruar se tė gjithė atyre qė besonin nė tė, do t'u faleshin mėkatet dhe do tė bėheshin fėmijė tė Perėndisė nė pėrjetėsi. Apostulli Pjetėr e kreu shėrbesėn e tij tė veēantė te populli ēifut, kurse njė fanatik ēifut, i quajtur Pal, e pėrqėndroi shėrbesėn e vet tek bota joēifute. Udhėtimet prej misionari e shpunė atė anembanė Azisė sė Vogėl, nė Gadishullin Ballkanik dhe nė Itali. Guvernatorit romak tė Palestinės as qė mund t'i shkonte mendja se njė ditė mėsuesi ēifut i kryqėzuar dhe predikuesi Pal, qė udhėtonte nga njėri vend nė tjetrin, do ta shndėrronin rrėnjėsisht botėn e tij romake. As tė krishterėve tė pėrndjekur aq egėrsisht nga njė perandor ilir i Romės nuk mund t'u shkonte mendja se trashėgimtari i tij, njė tjetėr perandor ilir, do ta ndalonte pėrndjekjen dhe do ta bėnte atė besim tė ndaluar fenė zyrtare tė perėndorisė. E pra, njė gje e tillė ndodhi.

Depėrtimi i Krishterimit nė Shqipėri gjatė Epokės Apostolike

Krishterimi nė Shqipėri ėshtė ngritur mbi njė bazė apostolike. Pozita gjeografike e saj e bėn kėtė tė pashmangshme. Ungjilli i krishterė u fut pėr herė tė parė nė Evropė nga apostulli Pal nė Filipe tė Maqedonisė.(41) Pastaj, duke udhėtuar drejt perėndimit, pėrmes rrugės Egnatia, ai predikoi nė Selanik, qyteti mė i madh nė atė rrugė. Mė vonė, ai u bė qendra nga ku krishterimi rrezatoi mbi Athinė e Korint, si edhe mbi provincėn e Ilirikut. Ėshtė interesant fakti se si udhėtimet e Palit ndiqnin besnikėrisht rrugėt romake dhe se si pėrgjatė tyre shtohej zinxhiri i bashkėsive tė hershme. Me tė vėrtetė, njė udhėtim prej 270 km nėpėr rrugėn Egnatia, nga Selaniku drejt perėndimit, do tė depėrtonte deri nė zemrėn e Shqipėrisė. Pikėrisht kėtė rrugė ndoqi apostulli Pal. Gjatė udhėtimit tė tij tė tretė, rreth vitit 59 pas Kr., ai i shkruante bashkėsisė sė krishterė tė Romės se "qė nga Jeruzalemi e pėrqark nė Ilirik u kam predikuar tė gjithėve ungjillin e Krishtit."(42) Parafjala greke "nė"(Ilirik) ėshtė e dykuptimtė, pasi nėnkupton njė pėrdorim pėrjashtues ose pėrfshirės.(43) Pali nuk u shpreh qartė nėse ai e kishte ēuar ungjillin e krishterė deri nė kufirin ilir apo nėse ishte futur me tė edhe nė provincė.

Historiani katolik romak, Farlati, pohon se bashkėsia e Durrėsi ishte mė e vjetra nė Shqipėri, e formuar nga apostulli Pal gjatė predikimeve tė tij nė Iliri e Epir.(44) Gjithashtu, ai vuri nė dukje se nė vitin 58 pas Kr. nė Durrės ndodheshin 70 familje tė krishtera, tė cilat kishin si peshkop njė farė Ēezari apo Apolloni. Njė tjetėr historian, Lavardini, duke shkruar rreth lashtėsisė sė familjes Dukagjini, nė malet e veriut, pėrmend se "nė brendėsi tė kėsaj krahine mund tė shihen monumente prej mermeri, mbi tė cilat ende (1576) lexohen emrat e shumė perandorėve, romakė e tė tjerė, dhe, midis tyre, disa shprehje ose dėshmi, qė tregojnė qartė se apostulli Shėn Pal ia predikoi populli Ligjin e Birit tė Perėndisė.(45) Fatkeqėsisht Lavardini nuk shkon mė tej duket sikur e mban tė fshehur brenda vetes kėtė informacion. Njė studiues katolik romak flet pėr njė historian grek, Menalogun, i cili pėrmend martirizimin e Shėn Astit, peshkopit tė Durrėsit, mė 7 Korrik, gjatė pėrndjekjeve tė urdhėruara nga perandori Trajan nė kohėn e sundimit tė tij (98-117 pas Kr.), si edhe dy martirė, Floriani dhe Luarini, nga Ulpiana, pranė Prishtinės sė sotme, tė vrarė gjatė sundimit tė Hardianit (117-138 pas Kr.).(46) Sidoqoftė, dėshmi tė tjera mė tė qėndrueshme mungojnė. Prandaj tani s'na mbetet tjetėr veēse tė hamendėsojmė.

Ungjilli i krishterė mund tė jetė futur nė Shqipėri mė anė tė ushtarėve ilirė, tė cilėt mbizotėronin nė Gardėn Pretoriane. Kėta njerėz banonin nė barakat e tyre tė quajtura "Preatorium" dhe kishin pėr detyrė ruajtjen e pallateve tė guvernatorėve e tė perandorėve romakė. Kėto roje perandorake kishin patur dy raste shumė tė mira pėr t'u njohur me besimin e ri tė krishterė. Sė pari, kur guvernatori romak i provincės, Pilati, ua dorėzoi Jezu Krishtin ushtarėve qė ta kryqėzonin, kėta tė fundit "e ēuan Jezuin brenda nė pallat, domethėnė nė Selinė e Guvernatorit, dhe thirrėn gjithė trupėn."(47) Ushtarėt me egėrsirėn e tyre e tallėn, e rrahėn dhe, mė nė fund, e kryqėzuan pengun. Mirėpo, njėri prej tyre ishte ai qė, nė ēastin e vdekjes sė Krishtit, shprehu atė qė tashmė duhet ta kishin kuptuar: "Me tė vėrtetė qė ky njeri paska qenė Biri i Perėndisė!"(48)

Disa vjet mė vonė, elita e rojeve ilire kishte njė ēast tjetėr tė shkėlqyer qė tė dėgjonte lajmin e Krishtit nga apostulli Pal. Ata duhet ta kenė dėgjuar mbrojtjen e tij tė menēur kur e arrestuan nė Jeruzalem(49) dhe gjatė burgosjes sė tij tė gjatė nė "preatorium" nė Ēezare. Ėshtė interesant fakti qė, ndonėse pėrkthimet e japin Palin tė mbyllur nė "oborrin e gjykimit" tė Herodit apo nė "pallatin" e tij, teksti grek saktėson se ai mbahej nė "preatoriumin e Herodit". Mė vonė, nė vitin 64 pas Kr., gjatė burgimit tė tij nė Romė, apostulli shkruante se "vėllezėrit e tij nė Krisht ishin tė pranishėm nė tė gjithė pallatin", mirėpo teksti grek pėrsėri saktėson "nė tė gjithė preatoriumin".(50) Po nė ato vargje ai i siguronte tė krishterėt e Filipesė se burgosja e tij kishte sjellė si rezultat "pėrhapjen e ungjillit". Pa dyshim qė dy vitet e burgimit dhe tė dėshmisė sė tij pėr Krishtin para rojeve ilire qė ndėrroheshin, do tė kenė nxitur midis kėtyre tė fundit biseda, ashtu siē ndodhi edhe midis shėrbėtorėve tė "pallatit tė Ēezarit".(51) Mė vonė kur kėta njerėz u kthyen me leje nė shtėpitė e tyre nė Shqipėri, besimi i krishterė do tė jetė pėrhapur pėrmes atyre ndėr familje e miq. Mirėpo ndonėse shumė e mundshme, prapė kjo mbete njė hamendje.

Ndoshta Pali mund ta ketė vizituar vetė Shqipėrinė e Jugut. Nė letrėn qė i dėrgoi ndohmėsit tė tij, Titit, pas lirimit nga burgu i parė nė Romė, Pali e porosit: "Eja sa mė shpejt tek unė nė Nikopojė, sepse atje vendosa ta kaloj dimirin."(52) Nė pėrgjithėsi pranohet se nga tė gjitha "Qytetet e Fitores" nė botėn e lashtė, Pali e kishte fjalėn pėr atė mė tė rėndėsishmen, Nikopojėn, vend i njohur klimaterik dimėror nė gjirin e Ambrakisė, paksa nė jug tė Korfuzit. Ky ishte qyteti kryesor i Epirit, i lidhur me rrugėn Egnatia dhe me Durrėsin nėpėrmjet njė degėzimi qė kalonte nėpėr Buthrotum (Butrint), Apoloni (Pojan) dhe Klodiana (Peqin). Pali duhet tė ketė patur miq tė krishterė nė Nikopojė, pėrndryshe as qė do ta ēonte nėpėr mend qė tė dimėronte atje, po tė mos ishte i mirėpritur. Ka mundėsi qė Pali tė ketė marrė udhėn pėr nė Akea pas predikimit qė bėri "nė Ilirik". Kėtė gjė, ndoshta s'do ta marrim vesh kurrė. Historia nuk thotė asgjė nėse Pali e realizoi me tė vėrtetė planin e tij pėr tė dimėruar nė portin e rivierės sė Shqipėrisė Jugore.

Mirėpo, edhe po tė vemė nė dyshim vizitat e apostullit Pal nė Ilirik, prapė mbeten ato tė ndihmėsit tė tij, Titit, pėr tė cilat nuk mund tė dyshojė askush. Gjatė burgimit nė Romė, Pali shkruante se Titi kishte shkuar nė Dalmaci, njė krahinė e Ilirikut.(53) Megjithatė nuk dimė asgjė tjetėr pėr karakterin e misionit tė tij atje. Njėkohėsisht, edhe misioni i supozuar i apostullit Andrea mbete i pabazuar. Thuhet se ai ka predikuar nė afėrsi tė Shqipėrisė, pasi Shėn Gregori i Nazianizit nė vitin 380 pas Kr., e lidh emrin e tij me Epirin.(54) Gjashtė shekuj mė vonė, Niqifori deklaroi se Andrea, gjatė shėrbesės sė tij prej misionari, kaloi pėrmes Trakės, Maqedonisė, Thesalisė dhe Akeas.(55) Qė nė shek.II njė heretik, i quajtur Lucio Karino, nė shkrimet e tij rreth apostujve pėrmendi misionin dhe martirizimin e Andreas nė Epir, nė Patras, rreth 135 km nė jug tė Nikopojės.(56) Kėtė histori e tregon njė letėr qarkore (enciklikė), gjoja e asaj kohe, e priftėrinjve dhe e dhjakėve tė Akeas.(57) Kėshtu, pra, kemi disa burime qė dėshmojnė pėr veprimtarinė ungjillizuese tė apostujve dhe tė ndihmėsve tė tyre nė Ilirikun jugor dhe nė Epirin e veriut. Mirėpo, bazat e krishterimit gjetkė nė Shqipėri, gjatė epokės apostolike, ndonėsė tė mundshme, nuk janė tė pėrcaktuara qartė.

ARVANITI
14-05-05, 14:51
Krishterimi nė Shqipėri deri nė ndarjen e Perandorisė (395 pas Kr.)

Informacioni mbi ekzistencėn e bashkėsive tė krishtera nė Shqipėri gjatė periudhės pasapostolike, pėr fat tė keq, ėshtė gjithashtu i errėt. Nga fundi i shekullit tė parė Injati, peshkopi i Antiokut dhe martir, deklaroi me entuziazėm se “peshkopė ishin vendosur kudo, deri nė skajet mė tė largėta tė botės.(58) Ndonėse thėnie tė tilla tė ngjashme nga udhėheqės fetarė bashkėkohės zor se mund tė pranohen tėrėsisht, ato me siguri dėshmojnė pėrhapjen e gjerė, nė mos intensive, tė ungjillit tė krishterė nė tė githė perandorinė. Megjithatė, statusi i krishterimit nė Shqipėri nė kėtė periudhė tė hershme ėshtė i papėrcaktuar. Njė historian i njohur kishtar gjerman, Adolf Harnak, ėshtė shprehur me maturi: “Ne kemi vetėm njė njohuri tė vagėt pėr krishterimin nė Gadishullin e Ballkanit (dioqeza e Ilirisė) gjatė shekujve tė parė. Aty nuk dallohen figura tė shquara…, pjesa mė e madhe e gadishullit duhet tė ketė patur njė popullsi fare tė rrallė tė krishterė deri nė vitin 325.”(59) Njė historian po aq i njohur katolik, Dukesni, shkruante se ekzistojnė fare pak tė dhėna rreth bashkėsive tė krishtera nė Greqi, nė fund tė shekullit tė parė, dhe asnjė e dhėnė pėr vendet nė veri tė saj.(60) Megjithatė, ati i bashkėsisė afrikano-veriore, Tertuliani, pohon (rreth vitit 204) ekzistencėn e hershme tė kishave nė krahinat “barbare” nė veri tė Greqisė. Ai shkruante: “Nė tė gjithė Greqinė dhe nė disa provinca barbare shumica e bashkėsive i mbajnė virgjėreshat tė mbyllura…Kurse unė kam propozuar si modele ato bashkėsi qė u themeluan nga apostujt apo njerėzit apostolikė.”(61) Ndonėse nuk pėrmenden me emėr provinca tė caktuara, dihet se Maqedonia, Epiri dhe Iliria konsideroheshin si barbare nga grekėt.

Martiti i shenjtėruar, Injati, ishte nė gjendje tė na ndriēonte mbi krishterimin e hershėm shqiptar, mirėpo ai nuk la asnjė dorėshkrim tė vėzhgimeve tė tij atje. Injatin, tė dėnuar me vdekje nga perandori Trajan, lidhur me pranga e me roje, e ēuan me nxitim nga Antioku nė Romė, ku u martirizua (rreth vitit 110). Si lundroi nga Smirna nė Troaz e nė Neapoli, ai vazhdoi mė kėmbė “nga Filipea, pėrmes Maqedonisė, dhe u hodh nė atė pjesė tė Epirit, e cila ndodhet afėr Epidamnit (Durrėsit); pasi gjeti njė anije nė njė port tė atyshėm, lundroi nė anėn tjetėr tė Detit Adriatik.”(62) Injati e pėrshkroi udhėtimin e tij kėshtu: “Qė nga Siria deri nė Romė luftova ditė e natė me bisha tė tokės e tė detit; isha i lidhur me dhjetė leopardė, d.m.th. njė bandė me ushtarė, tė cilėt, edhe kur i merr me tė mirė, bėhen edhe mė tė ligj.”(63) “Tė mirat” duhet tė kenė qenė dhuratat, qė tė krishterėt ua jepnin ushtarėve me shpresė qė kėta ta trajtonin mė njerėzisht Injatin e moshuar. Kurse, pėr bashkėsitė gjatė rrugės ai shkruante: “Bashkėsitė mė pritėn nė emėr tė Jezu Krishtit dhe jo si njė kalimtar i rradhės. Madhje edhe ato bashkėsi qė nuk ndodheshin fizikisht pranė udhės sime, ishin nisur prej sė largu pėr tė mė takuar.”(64) Megjithatė, kjo letėr u shkrua nė Smirna, pa u futur ende nė Evropė. Mė vonė nuk kemi asnjė dorėshkrim tė tij, prandaj, ndoshta, nuk do ta marrim vesh kurrė nėse ka patur bashkėsi tė krishtere pėrgjatė rrugės Egnatia nė Shqipėri, qė tė mund t’i shprehnin atij dashurinė e dhembshurinė.

Nikopoja nė Epir njihej si njė qendėr e hershme e Bashkėsisė sė Krishterė. Duket se njė nga antarėt e saj u zgjodh nė fronin e papės. Sipas Liber pontificalis, Papa Eleutheri (rreth viteve 174-189) ishte njė banor i Nikopojės. Teologu i krishterė, Origeni (185-254), bėri njė vizitė nė Nikopojė, ku gjeti njė version tė Dhjatės sė Re, tė panjohur deri atėherė pėr tė. Historiani Eusebi (264?-340) pėrshkruante zellin e Origenit nė mbledhje dhe studim e dorėshkrimeve biblike. “Ato ai i kėrkonte dhe i gjurmonte nė gjithfarė vendesh tė fshehta, tė lashta, ku kishin ndenjur tė fshehura qė nė kohėt e vjetra, dhe i nxirrte nė dritė. Kur kishte dyshim pėr autorėsinė e tyre, bėnte njė shėnim se kėtė pėrkthim e kishte gjetur nė Nikopojė afėr Aktit, kurse njė tjetėr nė njė vend tjetėr.”(65) Prandaj, pėrfundon Harnaku, nė atė kohė aty duhet tė ketė patur tė krishterė vendas.(66)

Martirologjia e hershme, e hartuar nga Kisha, nuk bėn fjalė pėr martirė nga Iliria apo Epiri i Veriut. Ndoshta pėrndjekjet e hershme duhet tė kenė patur pak ndikim nė kėto krahina. Shpėrthimi neronian pas Zjarrit tė Madh (nė vitin 63 pas Kr.) u kufizua vetėm nė Romė. Kurse ndalimi i krishterimit nga Trajani, si njė vepėr kriminale kundėr shtetit (nė vitin 111 pas Kr.), shkaktoi trazira tė mprehta lokale nė krahinat ku krishterimi kishte ndikim mė tė fuqishėm, siē ishte Azia e Vogėl, Afrika e Veriut, Galia dhe Italia. Megjithatė, numri i martirizimeve nė kėtė periudhė tė hershme duket se ka qenė relativisht i vogėl. Ndonėse pėrllogaritja e popullsisė sė krishterė ėshtė e pamundur, Harnaku e vendosi Ilirikun nė kategorinė e tretė, ku krishterimi kishte njė pėrhapje tė rrallė dhe ndoshta, pėr kėtė arsye, duhet t’i ketė shpėtuar vėmendjes sė martirologėve. Megjithatė, edhe atje pati disa martirė ilirė. Hekardi shkruante se ndėr tre peshkopėt e bashkėsisė sė hershme, tė cituar nė Illyricum Sacrum tė Farlatit, i dyti, Shėn Asti i Durrėsit, u martirizua gjatė kohės sė Trajanit, sė bashku me shtatė romakė, tė cilėt i kishin ikur pėrndjekjes sė Romės dhe ishin strehuar nė Dyrrahium.(67)

Duket i ēuditshėm fakti qė ilirėt ishin pėrgjegjės si pėr pėrndjekjen sistematike tė krishterimit, ashtu edhe mė vonė, pėr njohjen e saj si fe zyrtare tė perandorisė! Perandori romak, Deci, ndėrmori tė parėn pėrndjekje tė egėr e tė pėrgjithshme pėr zhdukjen e krishterimit. Pas njė vargu ushtarėsh-perandorė ilirė, Diokletiani i madh ilir e bėri vendlindjen e tij, Salonėn, mbi Shkodėr, selinė administrative tė provincės sė Ilirikut. Aty ndėrtoi pallatin e mrekullueshėm tė Diokletianit, Nėn mbrojtjen perandorake qyteti lulėzoi me shpejtėsi, duke eklipsuar edhe vetė Dyrrahiumin. Krishterimi nė Ilirik duket se ka hyrė nga Salona, ku njė mori mbishkrimesh dėshmojnė pėr njė prani tė konsiderueshme tė krishterėsh. Mirėpo sundimi shpirtgjerė i shtetarit Diokletian u njollos nga pėrndjekjet e egra (vitet 303-311), tė nxitura nga dy fanatikė ilirė, Maksimiani dhe Galeri. Pėr rrjedhojė, vdiqėn aq shumė tė krishterė, saqė autoritetet ndėrtuan njė monument, qė mbante fjalėt latine “Extincto nomene Christianorum” (Emri i tė krishterėve ėshtė shuar).(68) Mirėpo, vetėm njė vit pas abdikimit tė Diokletianit (305), njė tjetėr ilir, Kostandini, u bė Ēezar dhe mė vonė August. Nė vitin 313 ai nxorri tė famshmin Dekret tė Milanos, qė garantonte lirinė fetare. Kurse nė Perandorinė e Lindjes liria nga pėrndjekjet hyri nė fuqi vetėm nė vitin 323, atėherė kur ai mundi njė bashkė-perandor, pėrndjekėsin Licini. Pas kėsaj, Kostandini e vuri nėn zotėrim tė plotė perandorinė dhe e sanksionoi krishterimin si fe shtetėrore. Pra, fillimi dhe mbarimi i pėrndjekjeve tė mėdha kundėr tė krishterėve, si edhe paėsimi i Kishė mbajnė vulėn ilire.

Kėshilli i Nikesė (325 pas Kr.)

Nė pėrpjekje pėr tė forcuar thellė themelet e Kishė Shtetėrore tė sapokrijuar, nė vitin 325 Kostandini thirri tė parin Kėshill ekumenik tė Nikesė. Pėrfaqėsimi i 318 peshkopėve nga e gjithė perandoria ėshtė me rėndėsi, sepse dėshmon pėr shtrirjen e Bashkėsisė sė Krishterė gjatė shekujve tė vėshrirė qė kishin kaluar. Ekzistenca e krishterimit nė Ballkan dėshmohet nga 13 nėnshkrime tė peshkopėve tė pranishėm nė Nikeja, ndėr tė cilėt tre ishin nga lokalitetet fqinje me Shqipėrinė e sotme: peshkopi i Shkupit (Scupi – mė vonė Uscup – sot Skoplje), i Stobit (nė Maqedoninė nė veri tė Selanikut) dhe i Korkyrės (Korfuzit). Harnaku pohon se nė vitin 325 qendrat e krishtera ishin tė pranishme nė Nikopojė, Buthrotum (Butrnt) dhe Korkyra (Korfuz).(69)

ARVANITI
14-05-05, 14:53
Riorganizimi i Perandorisė

Zyrtarizimi i fesė sė krishterė krijoi njė frymė lehtėsimi pas atyre pėrndjekjeve tė pėrgjakshme. i famshmi “Dekret i sė Dielės” i Konstandinit, nė vitin 321 pas Kr., e sanksionoi ditėn e shenjtė tė krishterė si ditė tė shenjtė zyrtare tė perandorisė dhe u dha tė krishterėve njė status tė pazakontė. Por ndryshimet sociale do tė vinin mė ngadalė. Gjatė shekullit tė katėrt ndeshjet e pėrgjakshme nė amfiteatėr u ndaluan. Menjėherė galeritė e amfiteatrit tė njohur tė Durrėsit ndryshuan funksion; njėra u kthye nė njė kishėz me mozaikė muralė tė stilit bizantin. Gėrmimet arkeologjike tė vitit 1987 zbuluan njė tjetėr galeri tė pėrshtatur pėr adhurimin e krishterė. Nė mure dalloheshin katėr figura njerzore, tė pikturuara mbi suva me bojėra uji. Njėra prej tyre paraqiste njė vajzė me kurorė mbretėrore mbi kokė, tė veshur me njė rrobė tė stolisur. Nė anėn e djathtė tė pikturės sė dėmtuar keqas ndodhet njė mbishkrim nė greqisht, qė lexon: “Shėn…”, kurse emri ėshtė i palexueshėm.(70)

Gjatė shek.IV sistemi skllavopronar nisi tė kalbėzohej, duke sjellė si pasojė rrėnimin e qyteteve. Kjo ishte mė se e vėrtetė pėr qytetet gjatė brigjeve tė Adriatikut, ky ndalim i punės sė skllevėrve ēoi nė rėnien e prodhimit tė mallrave, qė solli si pasojė pakėsimin e shkėmbimeve tregtare. Qytete tė tilla si Apolonia, Antigonea e Zgėrdheshi, afėr Krujės, dalėngadalė u braktisėn. Qytetet e tjera, me njė pozitė mė tė favorshme gjeografike, si Shkodra, Lezha, Durrėsi dhe Antipatrea (Berati) i pėrforcuan fortifikimet e tyre dhe mbetėn qendra tė rėndėsishme. Megjithtė, nė shumė treva ilire u vėrejt njė rritje e dukshme e vendbanimeve fshatare. Arkeologėt njoftojnė pėr njė numėr shumė mė tė madh tė veglave bujqėsore tė gjetura nė nekropolet e kėtyre banimeve rurale. Sistemi skllavopronar i punės kishte ēuar nė mardhėnie tė gjera tregtare, qė tani dukej se kishin ngecur nė vend. Prodhimi i zejeve ishte nė njė shkallė mė tė vogėl dhe kishte pėr synim kryesisht konsumin lokal. Format e artit tradicional romak u zhdukėn dhe, nė vend tė tyre, zuri tė ripėrtrihej arti tradicional lokal ilir, qė pasqyronte zejtarėt, bujqit dhe veēanėrisht figurat dhe kostumet tipike ilire.(71)

Vendosja e fesė sė krishterė shpejt nxori nė pah problem tė reja. Njėmbėdhjet vjet mė vonė Kostandini e dramatizoi largimin e tij nga Roma pagane, duke pėrkushtuar Kostandinopojėn perandorake si njė Romė tė Re. Ai vendosi njė mardhėnie “simfonike” midis Shtetit tė ri dhe Kishės sė Krishterė. Ai njohu autonominė e Kishės, me autoritetin e saj pėrfundimtar mbi ēėshtjet doktrinore, ndėrsa shteti kishte pėr detyrė qė ta mbronte Kishėn dhe tė ruante uniformitetin. Nė mardhėniet me kishėn Kostandini e quante veten si “peshkop i jashtėm” i saj. Nė kėtė mėnyrė ai pėrcaktoi karakterin e veēantė tė Kishės Lindore, tė kryesuar nga Peshkopi i Kostandinopojės. Afrimi i Kishės me oborrin mbretėror solli molepsjen e saj nga grindjet dhe intrigat e oborrit. Kleri zuri tė karakterizohej nga ambicie tė ulta dhe nga servilizmi ndaj njerėzve tė kėsaj bote. Ndėrsa nė Perėndim, Kisha u shqua pėr qėndrueshmėrinė nė karakterin e saj; largėsia nga patronazhi perandorak e mbronte nga rreziqet. Mirėpo perandori i krishterė, i cili me anė tė dekreteve tė tij dhe kėshillit ekumenik ishte pėrpjekur pėr unifikimin e Krishterimit, duke krijuar Romėn e Re i dha shkas njė rivaliteti, i cili do tė ushtronte njė ndikim thellėsisht negativ nė pėrgatitjen e Kishės pėr tė pėrballuar pushtimet e ardhshme myslimane.

I ndodhur midis kėtyre dy gjigandėve rivalė, Iliriku u bė njė mollė sherri. Vasaliteti i tij nė njėrėn anė apo tjetrėn u bė shkak i njė armiqėsie tė gjatė midis Kostandinopojės dhe Romės, si viktima e intrigave tė tyre tė panumėrta. Pjesėrisht fajtore pėr kėtė ishte mardhėnia sinfonike qė krijoi Kostandini midis Kishės dhe Shtetit; ashtu sikurse ishte pa vend edhe ndarja e papėrshtatshme e Ilirikut. Riorganizimi i perandorisė nga ana e tij njihte katėr ndarje tė mėdha, tė quajtura prefektura: atė tė Galisė, tė Italisė, tė Ilirikut dhe tė Lindjes. Mė tej, ato ndaheshin nė trembėdhjetė dioqeza, tė cilat, nga ana e tyre, pėrfshinin 116 provinca. Mirėpo popujt e Ballkanit u ndanė nė mėnyrė krejt tė panatyshme. Provincat e Maqedonisė, Thesalisė, Epirit, Hellasit, Kretės dhe Prevalisė (nga Dalmacia nė jug deri nė Epir) pėrbėnin dioqezėn e Maqedonisė, e cila, sė bashku me dioqezėn verilindore tė Dakisė, formonte prefekturėn e Ilirikut. Provincat veriperėndimore midis Dalmacisė dhe Danubit formonin dioqezėn e Ilirikut nėn prefekturėn e Italisė. Kurse dioqeza ballkano-lindore e Trakės u vu nėn prefekturėn e Lindjes. Sipas kėtij organizimi tė pamatur, njė pjesė e Ilirikut tė vjetėr romak iu bashkangjit Romės, pjesa tjetėr e Kosdandinopojės, kurse trevat nė mes tė tyre mbetėn “pre e grabitqarėve”. Si pėr ta thelluar mė shumė fatkeqėsinė, mardhėnia simfonike (e Kostandinit) midis Kishės dhe Shtetit pėrcaktoi organizimin kishtar nė bazė tė organizimit politik. Pėr rrjedhojė, lėkundjet politike do tė pasqyroheshin nė organet kishtare. Dhe tė tilla do tė kishte me bollėk nga tė dyja anėt. Udhėheqėsit fetarė nė qendrat e mėdha zotėronin autoritet kishtar mbi udhėheqėsit fetarė krahinorė, njėsoj si autoritetet qytetare mbi zyrtarėt krahinorė. Peshkopėt e Kostandinopojės, Romės, Antiokut, Jerusalemit dhe Aleksandrisė haheshin midis tyre pėr supremaci, njėsoj si homologėt e tyre politikė.

Gjatė periudhės me trazira, pas Kostandinit, Theodosi I, i mbiquajtur “i Madh”, u bė perandor i prefekturės sė Lindjes dhe mori vete barrėn e vazhdimit tė luftės kundėr gotėve. Pėr arsye gjeografike dhe strategjike dy dioqezat e mėdha, ajo e Maqedonisė dhe e Dakisė, tė cilat pėrbėnin prefekturėn e Ilirikut, iu bashkėngjitėn pėrkohėsisht zotėrimeve tė perandorisė Lindore. Pas vdekjes sė Theodosit, mė 395, perandoria romake u nda pėrgjithmonė e formalisht midis dy bijve tė tij, Honorit dhe Arkadit, tė cilėt sunduan pėrkatėsisht nė Perandorinė Perėndimore dhe nė atė Lindore. Provincat veriore ilire tė Norikut, Panonisė dhe Dalmacisė ishin nė dioqezėn e Ilirikut dhe, si rrjedhojė, pjesė politike e kishtare e Perandorisė Perėndimore. Nga ana tjetėr, provincat ilire qė pėrbėnin dioqezėn e Maqedonisė, u bashkuan pėrfundimisht me Perandorinė Lindore. Por, ēuditėrisht, ndonėse kėto provinca u vunė nėn varsinė politike tė Kostandinopojės, nga pikėpamja fetare ato prap mbetėn nėn juridiksionin e Kishės sė Romės! Kjo mospėrputhje fatkeqe midis juridiksionit politik dhe atij fetar nė prefekturėn e Ilirikut u dha rast tė mirė peshkopėve rivalė qė tė shprehnin rivalitetin e tyre nė rritje dhe tė vinin nė provė forcat. Kjo datė shėnon kalimin nga historia e vjetėr nė atė mesjetare. Del fare qartė se kjo ndarje e vjetėr fetare u bė pengesė pėr popullin shqiptar nė pėrpjekjet e tij pėr tė pėrballuar dyndjet osmane dhe pėr t’i mbijetuar pushtimit osman. Veē kėsaj, mė vonė, njė ndarje e tillė fetare do t’i pajiste marksistėt me ideologjinė e tyre pėr nxjerrjen jashtė ligji tė fesė dhe zėvendėsimin e saj me shqiptarizimin si alternativė unifikuese.

ARVANITI
14-05-05, 14:54
Gjeografikisht dhe Historikisht - Krishterimi ne Shqiperi

Shqipėria ndodhet nė Europėn Juglindore. Ajo ėshtė njė nga shtetet pėrbėrėse tė gadishullit tė Ballkanit. Nė kėtė gadishull ajo pozicionohet nė perėndim tė tij. Ky pozicion gjeografik qė ka Shqipėria ėshtė mjaft i favorshėm dhe strategjik. Pozita e saj gjeostrategjike nė Ballkan dhe Europė ėshtė studiuar nga shumė studiues e gjeografė, tė cilėt me tė drejtė e kanė quajtur Shqipėrinė njė shtet "gateway" ose "portė-lidhės". Ajo ėshtė njė portė e madhe e Ballkanit dhe Europės, sepse ndodhet nė qendėr tė rrugėve tė rėndėsishme qė lidhin Lindjen me Perėndimin.

Mė shumė sesa vetė shqiptarėt, kėtė pozitė gjeografike tė saj e kanė shfrytėzuar tė huajt, tė cilėt e kanė sulmuar jo pak herė nė histori, me qėllim qė tė zotėronin kėtė tokė tė vyer, qė do tė siguronte depėrtimin e tyre mė nė thellėsi nė drejtim tė Lindjes apo tė Perėndimit. Gjurma qė kėto pushtime tė njėpasnjėshme lanė pas, ėshtė pikėrisht ky mozaik besimesh qė vihet re sot nė Shqipėri. Gjithashtu edhe fakti qė populli ynė njihet sot si njė popull tolerant ndaj besimeve tė ndryshme fetare, ėshtė rezultat i ndėrrimit tė herėpas’hershėm tė besimit tė tyre nga pushtuesit dhe se, shumė herė shqiptarėt duhet tė zgjidhnin qė nė rradhė tė parė tė ishin luftėtarė e tė bashkoheshin, sesa tė shikonin ndasitė fetare.

Por si ka qenė ky mozaik besimesh nė fillimet e tij nė Shqipėri? A ka ekzistuar me tė vėrtetė njė ndarje e tillė e popullsisė sipas pėrkatėsisė fetare siē e kemi edhe sot? Ashtu si tė gjithė popujt e tjerė tė asaj periudhe, edhe ilirėt ishin kryesisht njė popull pagan ose qė besonte nė shumė perėndi.

Besimi i krishterė u predikua pėr herė tė parė nė Iliri nga apostujt e Jezusit dhe me tė drejtė Krishtėrimi nė Shqipėri quhet Krishtėrim apostolik. Iliria, si njė vend ku ėshtė predikuar ungjilli i Krishtit, pėrmendet nė Bibėl nė Letrėn drejtuar romakėve, tė shkruar nga apostulli Pal. Nė letrėn e Romakėve 15:19-20 lexojmė: "...me fuqi shenjash dhe ēudirash, me fuqi tė Frymės sė Perėndisė; kėshtu, prej Jeruzalemit e pėrqark dhe gjer nė Iliri, kam kryer shėrbimin e ungjillit tė Krishtit, duke u pėrpjekur tė ungjillizoj atje ku nuk ishte i njohur emri i Krishtit, qė tė mos ndėrtoj mbi themelin e tjetrit".

Ishte pikėrisht pozita e favorshme e territoreve shqiptare, qė mundėsonte kalimin mė tė shpejtė nė Romė, fakti i ēmuar qė e bėri Palin ta drejtonte udhėtimin e tij pėrmes Ilirisė. Pa dyshim qė qendra e parė ku Pali dhe apostujt e tij u vendosėn, ishte Durrėsi, ku kemi edhe komunitetin e parė tė krishterė nė Shqipėri. Mė pas qendra tė tjera ku u predikua Ungjilli, ishin Shkodra dhe Lezha, edhe kėto, qendra tė rėndėsishme tė asaj periudhe. Mendohet qė Pali dhe apostujt e tij tė kenė qenė nė Shqipėri pėrpara vitit 57 pas Krishtit, vit nė tė cilin ai shkroi letrėn drejtuar Romakėve.

Dėshmitė qė na vijnė nė ditėt tona pėrmes mozaikėve me temė tė krishterė dhe ndėrtesave tė kishave, na tregojnė se pėrveē qendrave tė pėrmendura mė lart, Krishtėrimi shumė shpejt nė atė periudhė u pėrhap edhe mė nė brendėsi tė Shqipėrisė, nė Tiranė e Elbasan, nė jug tė saj, nė Sarandė e Butrint madje edhe nė lindje, nė Pogradec. Po tė vėrejmė nė hartė me kujdes, do tė shohim se ka njė mbulim tė mirė gjeografik tė zonave apo qyteteve qė patėn nė gjirin e tyre besimtarė tė krishterė.

Rreth vitit 500 pas Krishtit, qendra tė reja tė krishtera pėrveē atyre ekzistuese, ngrihen nė qytete tė tilla si Berati, Gjirokastra, Vlora, Apolonia, etj. Pėrhapje pati edhe nė qytetet e Kukėsit, Matit, Mirditės, Krujės, etj. Pėr kėtė periudhė mund tė themi me siguri se besimi kryesor nė territoret shqiptare ishte Krishtėrimi dhe asnjė besim tjetėr.

Krishtėrimi nė trevat e arbrit do tė kalonte njė periudhė tė vėshtirė gjatė kohės sė ardhjes sė sllavėve dhe avarėve nė Ballkan. Nė librin "Krishtėrimi nė Shqipėri", theksohet fakti qė sllavėt dhe avarėt nuk patėn asnjė lloj ndikimi nė jetėn shpirtėrore tė arbėrve, tė cilėt nė kėtė periudhė ishin shumė tė fortė nė besimin e tyre. Nė kėtė periudhė vazhduan tė ruheshin dhe tė funksiononin peshkopatat ekzistuese dhe Krishtėrimi u pėrhap edhė mė shumė nė jug tė Shqipėrisė. Ndėr kishat e shek. XI pėrmendim kishėn e Kaninės (afėr Vlorės), tė Kosturit, kishėn e Shėn Arkileut tė Prespės, e cila u bė edhe qendra peshkopale pėr kėtė periudhė.

Pėrveē faktit qė ėshtė quajtur njė shtet "portė-lidhės", Shqipėria shumė herė quhet edhe kufiri i perandorive. Nėpėr territorin e saj do tė kalonte kufiri i famshėm qė ndau perandorinė romake nė dy pjesė. Gjithashtu territori i Shqipėrisė mbajti edhe kufirin qė ndau dy kishat e mėdha, atė tė Lindjes me qendėr Kostandinopojėn dhe atė tė Perėndimit me qendėr Romėn.

Patriarkana e Kostandinopojės pėrfshinte brenda saj trevat e Shqipėrisė sė mesme dhe jugore me qendėr Durrėsin, kurse pjesa veriore i pėrkiste dioqezės sė Perėndimit. Sipas kėsaj ndarjeje, Shkodra ishte qendra pėr peshkopatat Dioklea, Lisus, Dekareta, Drivasti, etj, ndėrsa Durrėsi ishte qendėr pėr Aulonėn, Bylisin, Skampėn, Lyhnidin, etj. Kishat e jugut patėn si qendėr Nikopolin.

Akoma sot, po tė studiojmė me vėmendje shtrirjen shumėvjeēare tė kishave ortodokse dhe atyre katolike, do tė arrijmė tė dallojmė atė vijė tė famshme tė Teodosit qė e ndau nė atė kohė Shqipėrinė nė pjesėn katolike dhe atė ortodokse. Perandoresha Pulheria, gruaja e perandorit Teodosit II, pas vizitės qė bėri nė qytetin e Antipatreas (Berati), vendosi ta quante atė me emrin e saj Pulheria poli (qyteti Pulheria). Kėtė gjė ajo e bėri pasi u mrekullua me traditat e besimit tė krishterė tė vendasve dhe nga bukuria e qytetit.

Njė periudhė e errėt pėr kishėn dhe Krishtėrimin do tė vinte me pushtimin e Shqipėrisė nga osmanėt. Heroi i madh, jo vetėm i shqiptarėve, por edhe i Krishtėrimit, kishte vdekur. Pėr gati 25-vjet, Gjergj Kastrioti pėrveē se kishte mbrojtur territoret shqiptare, ishte kthyer edhe nė mbrojtėsin mė tė madh tė Krishtėrimit nė Europė.

Periudha qė pasoi pas vdekjes sė tij ishte fatale pėr besimtarėt e krishterė shqiptarė. Pasojat e politikės sė osmanėve pėr tė pushtuar edhe me anė tė ndėrrimit tė besimit, bėri qė nga ky pushtim kisha tė dilte e tkurrur vetėm nė qendrat e hershme dhe atje ku Krishtėrimi kishte qenė mė i fortė. Vendosmėria e priftėrinjve dhe e besimtarėve tė krishterė, duke pėrkthyer dhe botuar libra tė krishterė dhe ungjillin, nuk kishte funksionuar aq sa duhet. Nga njė popullsi ku mbizotėronte besimi i krishterė, Shqipėria u kthye nė njė vend me dominim tė besimit mysliman.

Pas njė periudhe ripėrtėritjeje pas pushtimit osman, Shqipėria dhe besimet e saj do tė tronditeshin pėrsėri nė vitin 1967 nga vendimi i marrė nga qeveria komuniste, pėr zhdukjen e kishave dhe xhamive. Me gjithė pėrndjekjet e ushtruara nga regjimi komunist, shumė besimtarė shqiptarė vazhduan tė ushtronin besimin e tyre nė fshehtėsi.

Besimet fetare nė Shqipėri do tė fillonin tė rimerrnin frymė lirisht pas viteve 90 me rėnien e komunizmit dhe dhėnies sė lirisė pėr ushtrimin e besimit.

Pėrsa i pėrket kishės sė krishterė ungjillore, mund tė themi se besimi ungjillor zė fill me ardhjen dhe vendosjen nė qytetin e Manastirit nė vitin 1873 tė misionarėve ungjillorė, John Baird, Edward Jenny dhe George Marsh. Bashkėsia e parė ungjillore e ngritur prej tyre nė Manastir kishte mes anėtarėve tė saj edhe Gjerasim Qiriazin, i cili nė vitin 1883 bėri predikime tė ungjillit nė krahinat e Korēės e Kolonjės dhe mė pas nė tė gjithė Shqipėrinė. Gjerasim Qiriazi sė bashku me tė motrėn Sevastinė hapėn shkollėn e vashave nė Korēė.

"Vėllazėria Ungjillore" ishte bashkėsia ungjillore qė u krijua nė vitin 1892 prej tyre dhe besimtarėve tė tjerė tė zonave pėrreth, e cila kishte edhe organin e saj qė quhej "Letra e Vėllazėrisė". Kjo e fundit u botua pėr herė tė parė nė Korēė nė vitin 1892.

Ashtu si kishat e tjera edhe kisha e krishterė ungjillore nė Shqipėri u ripėrtėri nga ardhja e misionarėve tė parė tė huaj (kryesisht amerikanė, anglezė) pas viteve ’90. Kisha tė vogla ungjillore u ngritėn dhe janė pėrhapur nė tė gjitha tokat shqiptare, tani edhe nė Kosovė. Akoma sot kishat e krishtera ungjillore janė tė bashkuara nėn organizatėn "Vėllazėria Ungjillore" e cila vazhdon tė ketė edhe organin e saj "Letra e Vėllazėrisė".