Ç A M Ë R I A

[ARVANITI]

Çamëria e sotme është Thesprotia e lashtë ilire, është shtrirja anësore e jugut të thellë shqiptar prej Sarandës e deri në Prevezë. Ajo përbën grupin e katërt të krahinave etnografike që formojnë Toskërinë.

Në këtë krahinë thjeshtë shqiptare përveç mbi 250 fshatarave çame, përfshihen edhe këto qytete: Konispoli, Filati, Gumenica, Margallaci, Paramithia, Pargga, Preveza, Filipja dha dhe Arta.

Para vendosjes së kufijve më 1913, kryeqendër e Çamërisë ishte qytet historik i Janinës.Janina e Ali Pashë Tepelenës, qyteti i 17 xhamive shqiptare, të cilat qeveria greke mbasi e pushtoi Janinën e Çamërinë me trevat tjera shqiptare, të cilat gjinden në Jug të Epirit, bëri greqizimin e saj, duke shkatërruar xhamit e duke shpërngulur me dhunë popullsinë çame.

Përveç qyteteve dhe fshatrave çame që përmendëm, Vilajeti i Janinës përfshinte edhe qytetet tjera si Meçovën, Grebenën, Delvinaçin dhe Konicën. Më në veri janë qytetet tjera si Kosturi,Folomina, Serfixheja. Në juglindje të Çamërisë e në jug të Janinës shtrihet tjetra krahinë e madhe shqiptare e pushtuar nga Greqia më 1913. Thesalia me qytetet kryesore Trihallën e Larisën emra shqip që dalin nga: “tri hallat” dhe nga vendi “ i dhive lara”.

Për prejardhjen e emrit Çamëri gjer më sot trajtesat më të hershme u takojnë studjuesve të huaj të shekullit të kaluar ,si psh. : M. Leake, Poucqueville, etj.

Vëmendja është drejtuar nga toponimia, që ka natyrë konservative dhe ruhet realitivisht gjatë, kur ka zhvendosje popullsish. Është parë një lidhje e ngushtë e emrit Çamëri me emrin e lumit që e përshkon atë,Thjamisi antik. Thjami është i identifikuar me Kalamajin,lumin që shkon pran shkallës së Filatit (Shkalla e Zarjanit).

Me sa dimë, askush tjetër gjer më sot nuk është përpjekur të shpjegojë burimin e dy emërimeve të lumit në lashtësi dhe sot.

Çabej ka vërejtur se vazhdimësia e dy termave Thiami-s- çam-i,shpjegohet me ligjësitë fonetike të shqipes.

Në të mirë të kësaj teze, studjuesi shqiptar F.M.Rrapaj sjellë para studjuesve dhe një fjalë të çamërishtës, e cila mbështet autoktonin e emrit Thiam-is.Burimi duhet të jetë emri i thjamë, i përdorur me kuptimin:gjë e papritur, çudi, fatkeqësi, e afërt me ,,thagmë,, ,diçka e mirë a e keqe që të çuditë shumë, pasi bëhet ndryshe nga ajo që është e zakonshme të tjera: çudit, mrekulli. Me qenë se vërtetohet se kjo fjalë nuk ka burim grek, sipas Çabejt fakti provon edhe një herë autoktoninë e shqiptarëve në vendbanimet e tyre.

Përpjekjet për të dëshmuar këtë vazhdimësi duke u mbështetur në evolucionin fonetik të toponimit (emrat të vendeve) të lashtë ilire,që kanë arritur deri në ditët tona, nisin qysh në gjysmën e parë të shekullit të XIX-të kur sunduesi anglez U.M.Lik në toponimin shqip Çam(-ëri) e në etonomin çam gjeti formën e lashtë epirote Thyamis,që kishte evoluar në bazë të ligjeve fonetike të shqipes.

Vlen të përmendet se në vitin 1877 në Gjermani del studimi i parë antropologjik për shqiptarët e, me të bashkë, nis dhe antropologjia e shqiptarëve.Dhe përsëri udhërrëfyes në këtë degë të albanologjisë do të jetë një figurë e shquar e shkencës së shekullit të XIX-të, patologu dhe antropologu Rudolf Virhov 1821-1902, i mirënjohur si “themelues i patologjisë qelizore” ;Punimi i tij “Mbi krainologjinë e ilirëve” u botua në Berlin. E rëndësishme është të theksohet se antropologu i shquar identifikon shqiptarët ( kafkat e të cilëve ai i ka studjuar) me ilirët dhe konkluzionet e studimeve të tij ai i shfrytëzon si argumente kundër synimeve antishqiptare të fuqive imperialiste të kohës.

Nga fundi i shekullit të XIX-të, Helbigu zbuloi se emrat e njerëzve që hasen në mbishkrimet mesape në shumë raste janë thuajse të njëjta me antroponimet ilire të bregdetit lindor të Adriatikut.

Ky fakt i zbuluar nga Helbigu, i kombinuar me të dhënat e burimeve të lashta rreth një mërgimi të mëparshëm të banorëve të Epirit dhe Ilirisë në Italinë Jugore,e shpuri shumicën e studjuesve në përfundimin se mesapët, një fis jo italik që banonte në pjesën lindore të siujdhesës apenine, ishin një degëzim i trungut të popullit ilir.Pas kësaj,mbishkrime të gjetura në trojet e lashta të mesapëve filluan të shiheshin si dokumente të shkruara në gjuhën e ilirëve.

[ARVANITI]

Përfytyrimi i gjertanishëm për shtrirjen e ngushtë të Çamërisë në të katër horizontet, duket se është ndikuar mjaftë në përcaktimet e disa studjuesve të huaj, të cilët gjer më sot kanë thënë fjalën e fundit në shumë probleme albanologjike. Por në problemin e vijës kufitare që ndanë Çamërinë nga Labëria.Çabej bashkohet me mendimin e Sami Frashërit se “kufizohet nga veriu me Mollosinë,që përbëhet nga sanxhaku i Gjirokastrës,domethënë nga krahina e Labërisë dhe e çon atë më tej duke saktësuar dhe plotësuar me Sarandën dhe Delvinën ishin Çamëri. Ai na jep argumente të ndryshme: përmendte jetën e fjalëve e formave tipike arkaike të çamërishtës, në të folmet e brezit kufitar –Gjirokastër –Delvinë- Sarandë si:vajtël,ardhër,dhënël,marël! ,etj. Përdorimin e prapashtesës – atë tek emrat, për të formuar fiset si :Karagjoz-atë,Topull-atë, ashtu si në Çamëri :Dem-atë,Dojak-atë,Pirro-atë,etj. Historikisht Çabej mbështetej në faktin e njohur se në shek.14-të, Gjirokastra ka qenë kryeqendra e principatës së Gjin Zenebishit, e cila duhet të ketë bashkuar jo thjeshtë toka feudale,po edhe një unitet (njësi) gjuhësore, zakonore, ekonomike, të ruajtura në mesjetën e hershme. Etnografikisht kjo tezë mund të bazohet në lidhje organike që kanë këngët e vallet, veshjet,zakonet çame me ato të Delvinës, Muzinës dhe Gjirokastrës.

Po kështu në lidhje me kufirin veriorë të Çamërisë po të shfletojmë librin e autorit francezë G. Remerand, ai shkruan: “Çamëria që korespondon me Thesprotinë e lashtë është vendi që ndodhet për karshi ujdhesës së Korfuzit dhe që shtrihet mbi bregun e detit Jon nga Saranda në Prevezë” .Pra, pasi më lartë u paraqitën të dhëna për kufijtë e Çamërisë në Veri, në Jug Çamëria shtrihet deri te Gjiri i Prevezës e i Artës. Në lindje kufizohet me nënprefekturën e Konicës dhe fshatrat e kazasë së Janinës.

Vlen të përmendet se emrin e Çamërisë Pouqueville – e nxjerrë prej Samurit,emër i vjetër epiro- iliriane.

Çamëria e pushtuar nga grekët, kufizohet në veri me malet e Nëmërckës, Muratit, Strugarës, Camandait edhe Konispollit: në lindje me Konicën dhe rrethinat e Janinës: në Jug me Artën;ajo përfshinë edhe Prevezën; në perëndim kufizohet me detin Jon.

Që në themelimin e tij, shteti grek kërkonte pushtimin e Çamërisë,që ishte vendi i lashtë ilir, me emrin Thesporotia. Thesportët ishin një ndër tri fiset kryesore të Epirit.

Çamëria ka qenë e banuar nga shqiptarët gjatë gjithë kohërave historike. Të gjitha burimet mesjetare bizantine, veneciane,napolitane, etj., pohojnë për shqiptarësinë e Çamërisë gjatë mesjetës. Burimet osmane dhe regjistrat kadastrorë flasin për një popullsi kompakte shqiptare bile edhe rregjistrimet osmane të vitit 1694 shprehin qartazi pastërtinë e saj etnike.

Sipërfaqja e Çamërisë, e asaj pjese e cila ndodhet nën pushtimin grek, thuhet se është 1593km2. Kjo shifër na duket shumë e vogël, po të kemi parasyshë se në Çamëri bëjnë pjesë edhe 12 fshatrat e Llakës së Sulit, Lelova, etj.

Qendrat e banuara kryesore të Çamërisë janë:Filati, Gumenica, Paramithia,Margëlliçi dhe Parga që gjenden jashtë kufijve shtetërorë:7 fshatra gjenden brenda kufijve shtetërorë të Shqipërisë, me qendër qytetin e Konispolit.Historia e saj bënë pjesë në historinë e Epirit antik; me të kaloi nën sundimin e Romës dhe të Perandorisë Bizantine:në fillim të shek.XIII ishte pjesë e Despotatit të Epirit,kurse në gjysmën e dytë të shek.XIV bënte pjesë në despotatin shqiptar të Artës.Në shek,XV u bë shesh i luftës kundër vërshimit osman,nën udhëheqjen e feudalëve të familjes Zenebishi njëri prej këtyre, Simon Zenebishi ishte bashëluftëtar i Skëndërbeut.Nën sundimin osman Çamëria bënte pjesë nën sanxhakun e Delvinës si dhe të Janinës dhe u bë shesh i kryengritjeve antiosmane në shek.XVI e fillimin e shek.XVII.Në shek.XVIII filloi isla! mizmi me dhunë i një pjese të mirë të popullsisë. Një pjesë e popullsisë së Sulit dhe të Pargës,për ti shpëtuar islamizmit,emigroi duke u vendosur në ishujt e Greqisë.Edhe në Çamëri u përforcua në shek.XVIII pushteti ekonomik i feudalëve çifligarë vendas,të cilët u bënë faktorë politik me rëndësi në luftën për pushtetin lokal,derisa Çamëria ra nën sundimin e Ali Pashë Tepelenës,sundimtarit të pashallëkut të Janinës.

Nga ana topografike, e entografike dhe folklorike,Çamëria përbënë një krahinë të veçantë të Shqipërisë.Pra kurr nuk duhet të harrojmë se sipërfaqja e prefekturave të sotme të sunduara nga grekërit janë në një sipërfaqe që vijon më poshtë:

Thesporatio 1515 km2

Janina 4890 km2

Preveza 1047 km2

Kosturi 1685 km2

Arta 1612 km2

Gjithsejt: 10749 km2”

E gjithë kjo sipërfaqe toke shqiptare është e pushtuar nga Greqia me mjete dinake dhe forcë

[ARVANITI]

Historiani i luftës së Peloponezit,Tukididi, përmend tre koloni korintike: Epidamnin, Apollonin dhe ishujt Lenkade. Ai na thotë se këto koloni kufizoheshin me barbarët. Barbarë do të thotë jo grekë. Sipas historianëve grek të Greqisë së lashtë Thesprotia (Çamëria e sotshme) ishte e banuar nga barabarët,që do të thotë jogrek.

Aty nuk kishte asnjë koloni greke. Grekët mbrojnë parimin se ku ka koloni greke është tokë greke. Mirëpo ky parim i shkonë më për shtati italianëve. Gjatë bregdetit të gadishullit ballkanik që zotërohej prej disa shekujsh nga venedikasit.Prandaj bregdeti i Ballkanit i përket Italisë.

Bregdeti i Krimesë,i Trakës greke dhe turke si dhe bregu i Artës i Stambollit i takon gjenovezëve se i kanë patur koloni. Me gjepura të tilla grekët mbrohen se Çamëria ka qenë greke.

Në agimin e shek.XIX koloneli anglez U.M.Lik, përfaqësuesi i qeverisë angleze pranë oborrit të A.P.Tepelenës bëri një udhëtim nëpër Shqipërin e Jugut sipas një intinerari të përcaktuar qartë.Përshtypjet e tij i hodhi në veprën e tij katërvëllimëshe.Në të jepen të dhëna interesante me karakter ekonomiko-shoqëror për shqiptarët e për Shqipërinë, për gramatikën e gjuhës shqipe ,në baz të një punimi të hartuar nga mësuesi Evstrat Vithkuqari dhe mori një fjalorë të gjuhës shqipe,mbi vend gjetjen arkeologjike mbi gjendjen politike të Pashallëkut të Janinës nën drejtimin e A.P.Tepelenës.

Ai kishte një koncept të qartë për Epirin.Sipas tij termi Epir nuk kishte karakter etnik, d.m.th,grek.Ai e përdorte në kuptimin tradicional,duke marrë këtë term nga garderoba e vjetër.Kjo të bie në sy që në pasqyrën përmbledhëse.Në vëllimin e parë Epiri ka këto çështje:Mbrritja në bregdetin shqiptar: Vlora, Kanina,Orikumi,ishulli i Sazanit, Akrokeraune, Palasa, Aspri, Rruga, Korfuzi, Saranda, Nivica, Valare, Libohovë, Tepelenë, Vjosë, nën Tepelenë.

Në kreun e dytë me titullit “Epiri”, jepen çështjet: kthimi nga Tepelena, Luzati, Shtëpëzë, Drinopoli, Kardhiqi, Zhulati, Delvina, Finiqi, Antigonea, Saranda, PortoPalermo, Lukovë, Sopot, Qeparo, Himarë, Sarandë, Butrinti.

Të dhëna me interes ai jep edhe mbi katër ndarjet e mëdha të shqiptarëve.”Duke hedhur poshtë koografinë politike të formuar qysh nga koha e pushtimit turk,ndarjet e vetme të rëndësishme të shqiptarëve janë katër: gegë, toskë, labë dhe çamë. Sipas tij toskët shtrihen drejt veriut qysh nga kufijt e Delvinës e deri në atë të Peqinit e të Elbasanit,duke u kufizuar nga perëndimi me labët dhe duke përfshirë Kardhiqin, Gjirokasrën, Libohovën, Përmetin, Dangëllinë, Kolonjën, Skraparin, Beratin, Mallakastrën, Nyzeqenë e Vlorën. Lebrit (labët),Liku i vë në gjithë zonën bregdetare në jug e në perëndim të toskëve dhe në jug deri në Delvinën ku fillojnë çamët që zënë gjithë pjesën bregdetare, duke përfshirë edhe Sulin deri në brendësi në rrethet e Pohonianit e të Janinës.

Liku konceptit Himarë i jep një shtrirje të tillë.Sipas tij,Himar i thonë gjithë vargut Akrokeraunian të vjetër prej kepit Kefami e deri te kepi Glossa,duke përfshirë luginën e Orikumit e duke vijuar nga jugu në veri fshatrat: Nivicë, Lukovë, Piqeras, Sopot, Qeparo, Himarë, Vuno, Drimodhes, Palasë dhe Dukat. Të gjithë fshatrat kanë të njëjtat mënyra jetese dhe zakone.Gjuha greke është e folur gati prej të gjithë burrave dhe italishtja prej atyre që kanë jetuar jashtë,por gratë,në përgjithësi nuk njohin gjuhë tjetër, veç shqipes.Shpjegimin pse burrat dinë greqisht e italisht e jep vetë Liku kur shkruan: ...Shumë himariotë janë në shërbim napolitan,tek francezët. Në shërbimin britanik ndodheshin reparte shqiptare.Ka 100 pensionistë të mbretit të Napolit që paguhen në Korfuz.

Likut i bien në sy zakonet e doket shqiptare të kësaj krahine.Para se të hyjë në Himarë,Liku i shoqëruar nga një marinar takon rrugës disa barinjë. Marinari i ofron atyre kutinë e tij të buurnotit,”një kopliment i zakonshëm në Shqipëri. Me entuziazëm ai përshkruan darkën që kalon në atë shtëpi.

Të gjithë flasin me krenari për lirin e tyre duke kuptuar çlirimin e tyre nga zgjedha turke dhe në të njëjtën kohë ankohen nga anarkia dhe mosmarrëveshja e tyre e brendshme. Për këtë grindje dhe mosmarrëveshje midis krahinave shqiptare ai flet edhe më poshtë. Duke përmendur armiqësinë midis Himarës dhe Vunoit, Liku e quan gjendje të zakonshme të këtyre qendrave fqinje në Shqipëri.

Gjatë përshkrimit të Himarës të cilën ai e quan fshat,por që vendasve u pëlqente ta quanin qytet,Liku pohoi se Himara përmbante 300 familje të ndara në 5 lidhje kryesore. Këtu ai habitet se “lidhje emëroheshin me një term italisht dhe greqisht, me një fjalë të vjetër klasike” të cilat ai nuk priste ti gjente në Shqipëri.Termat italisht dhe greqisht nuk flasin në favor të tezës se himariotët nuk janë shqiptarë,për kundrazi ato flasin për kulturën dhe qytetërimin e himoriotëve që lidhjet farefisnore ti paraqesin me terma të huaja,fenomen i përhapur edhe në popujt të tjerë,mandej të Evropës së qytetëruar të asaj kohe.

Pasi lë Himarën dhe merr drejt jugut,Liku nuk le pa përmendur karakterin etnik shqiptar të kësaj zone.Zonën nga Himara në Sarandë,Liku e përcakton me fjalët në të gjitha këto pjesë të Shqipërisë. Për Konispolin ai shkruan se është një qytet i përhapur me 400 ose 500 familje shqiptare.Para kalamai sipas tij me përjashtim të një numri të vogël artizanësh dhe bakajsh të krishterë, është tërësisht i banuar prej shqiptarësh myslimanë.

Duke folur për shtëpizën,kur përshkruan konakun ku bujti atë natë,pohon si gjithë fshatrat shqiptare.Nga biseda me shqiptarët e këtij fshati, Liku emocionohet dhe deklaron “në rast se mbreti i Anglisë do të kërkojë ushtarë, krejt fshati, me 300 vetë është gati të hyjë në shërbimet e tij. Likut i bëjnë përshtypje kërkesat modeste të ushtarëve shqiptarë prandaj vazhdon, njëri prej tyre shton :më lehtë është të mbahen 50 ushtarë shqiptarë se sa një anglez.

[ARVANITI]

Kanë kaluar shum kohëra nga ajo kohë kur Liku e vizitoi Himarën.Natyrisht koha e bëri të vetën.Gjuha greke zgjeroi rrethin e saj tek fëmijët dhe tek gratë.Tregtia dhe kisha realizuan zgjerimin e tyre.Gjatë kësaj periudhe s’ka asnjë emigrim masiv të popullsisë greke dhe vendosjen e saj në Himarën shqiptare,sa t’i ndryshonte karakterin etnik,sa Himara të shpallej krahinë minoritare greke,ashtu siç mund të pretendojë ndonjë i huaj apo “shqiptarë”i kësaj krahine.

Ndërsa Bajroni i shkruan Henri Drury:

“I dashur Drury.

Kam përshkruar Portogalinë e Jugun e Spanjës,kam vizituar Sarandën,Siqilinë,Maltën dhe prej andej kam kaluar në Turqi ku po vazhdoj të udhëtoj”.

Më tej Bajroni vazhdon:”Sa për Shqipërinë,kam qenë me të vërtetë i dëshiruar për ta vizituar më parë se çdo anglez tjetër ( me përjashtim të mister Likut), por është një vend që vizitohet rrallë dhe vendasit kanë një karakter të egër. Përsa i përket bukurisë natyrore,ai ua kalon bukurive klasike të Greqisë,që janë jashtëzakonisht të bukura,veçanërisht Delfi e Kepi-Kollona në Antikë.Megjithatë këto nuk janë asnjë po t’i krahasojmë me disa vende të panjohura të Ilirisë dhe të Epirit si dhe lumenjë të paregjistruara në harta gjeografike.Do të vijë një ditë kur ato do të njihen më mirë dhe do të gjykohen me të drejtë si! vende më të mira për penën,bile edhe se sa gropa më të madhe e Ilisit dhe kënetat e Beotisë.”

Siç u pa më sipër,Bajroni zbriti së pari në Prevezë.Ai na e bën të qartë se Preveza ndodhet në Shqipëri dhe se vendet e Shqipërisë Jugore qëndrojnë më lart për bukuri se sa ato të Greqisë ku ai kishte shkelur.

Kurse Ugo Foskolo,një shkrimtar i madh italian.Origjina e tij ishte nga ishujt e Jonit,ku kishte banuar familja e tij prej shumë brezash,si dhe dëshmit e prindërve e pastaj dokumentet e lexuara në Venedik, i shërbyen për të na dhuruar mjaft të dhëna interesante për Shqipërinë Jugore dhe bregdetin e saj.Po citoj disa paragrafe të veprës së tij:

,,Brigjet e Shqipërisë Jugore” Paragrafi VII

“Ishulli i Korfuzit nuk kishte mjete të mjaftueshme për t’u mbrojtur nëse nuk zotëronte brigjet e Shqipërisë.Këto brigje përballë Korfuzit,emrohen “Basse Albanie “ (Shqipëri e poshtme).

Duhet vënë re se një pjesë e ishujve jonianë në lashtësi kanë patur emra shqip.Kështu,Plini në librin 4, kap.12-të shënon se emri i vjetër i Korfuzit ishte Drepan.Në mitologji thuhet se këtë emër ishulli e kishte marrë nga forma e tij,sepse ngjason me drapërin “.Më vonë emri i tij u zëvendësua me emrin “karkara”, fjalë fenikase. Nga “Korkara”ka rrjedhur Korkyra (Korfuz).”Karkara”në gjuhën fenikase do të thotë “vend pushimi”. Edhe ishulli Zaqinthos, sipas Plinit,më parë quhej ishulli i Hyrisë.Sipas logjikës shoviniste greke që mbanë pa të drejtë tezën “çdo vend që ka emër grek i përket Greqisë”: përkatësisht atëherë edhe ishullin e Korfuzit,shqiptarët duhet ta diskutojnë me izraelitët.Sipas këtij arsyetimi edhe deti Jon i takon Shqipërisë sepse Jon është emër i fondit të gjuhës shqipe.

Paragrafi VIII

“Mjaft prej tyre (epirotët),numrohen në radhët e argonautëve të cilët nga një skele që ndodhej jo larg brigjeve të Shqipërisë,u nisën me ekspeditën e parë detare të Greqisë.Bijtë e këtyre mercenarëve të lashtë gjindeshin në rrethinën e Trojës midis legjioneve të pathyeshme të Akilit;pasardhësit e tyre,me Pirron në krye,pushtuan territorin romak. Ata nën filipin kontribuan për asgjësimin e lirive që gëzonte Greqia.Po kështu vepruan me Aleksandrin për të pushtuar pjesën më të madhe të botës së atëhershme.Në shek.XV,të udhëhequr nga Gjergj Kastrioti,bashkëkombas i tyre,i cili u bë i famshëm nën emrin Skënderbeg ata u mbyllën otomanëve kalimin nëpërmjet Adriatikut”.

Nga paragrafi i mësipërm del qartë se brigjet e Shqipërisë Jugore,që përfshin të tërë Epirin në lashtësi ishin shqiptare.

Paragrafi IX e X - të

“Romakët, kur mbyllën pjesën e mbrendshme të Shqipërisë me një zingjir vendqëndrimesh ushtarake, i dhanë rëndësi të madhe fortifikimit të bregdetit.Këtë bregdet ata e vlerësonin mjaft: e quanin pikë ndërmjetëse midis Lindjes dhe Perëndimit.Detin Jon e konsideronin të vetmen rrugë që i lejonte të bëhej tregti si dhe nga ku mund të kalonin influenca politike dhe pushtimet e tyre... Në plazhet e Jonit Shqipëria u bë dëshmitare në zënkën e madhe,në akcium që shkoi në favor të Augustit”.

Autori këtu na bën të ditur se plazhet e Shqipërisë (ato të Prevezës) janë dëshmitare të betejës midis Oktavian Augustit dhe Mark Antonit.

Paragrafi XX

“Parga ndodhej tamam në qendër të krahinës shqiptare, subjekt i zotërimeve venedikase. Nga një anë ajo kishte Gumenicën dhe Butrintin, nga ana tjetër Konicën e Prevezën. Pra gjithë bregdeti nga Kepi i Stillos deri në Prevezë ka qenë tokë shqiptare qysh nga lashtësia deri në Luftën Ballkanike.Mbetën të pavdekshme fjalët e Felix Julianit që ka thënë:” ...në të gjitha kohët Shqipëria ka qenë toka klasike e heronjëve.Homeri atje gjeti Akilin,Greqia Aleksandrin,Roma Pirron,Papa Eugjeni IV – të Skënderbeun”.

Të gjithë albanologët e dinë mirë se fiset çame janë fise shqiptare,që ndodhen në trojet e tyre mijëra vjeçare dhe kanë kultivuar një kulturë të lashtë që shovinizmi grek përpiqet ta mohojë edhe krerët e fesë ortodokse përpiqen ta zhdukin

[ARVANITI]

D O D O N A

Për këtë vlen të përmendet edhe një fakt i pa mohueshëm se:në shekullin e kaluar, afër Janinës, Karapanua zbuloi tempullin e Dodonës, ku shkonin klerikët pellazgë të Çamërisë dhe kryenin detyrat e tyre fetare te perëndia e Diellit - Zeusi.

Klerikët e asaj kohe çdo mëngjes kishin si detyrë të lajmëronin popullin që jetonin rrëzë malit në një çangë që i binin shumë herë dhe lajmëronte gjithë banorët se doli dielli.

Thuhet se nga të rrahurat ritmike të çangës: Don, don, don... edhe te liturgjia mori emrin Dodonë.

Në Dodonë përveç kësaj teleturgjie mirreshin edhe me përcaktimin e fateve të njerëzve.Si gjithë shqiptarët e lashtësisë ashtu edhe çamët,besonin në shumë perëndi. Ky besim i tyre mbante një logjikë shumë normale.P.sh. në Dodonë besonin Zeusin,perëndia e Diellit,që i jep jetë njerëzimit,sidomos natyrës,si dhe nënis tokë – Demetra që krijon ushqimin dhe çdo gjë për njerëzimin. Nuk po zgjatem për shpjegimin me hollësi të Zeusit, të Demetrës dhe të perëndive të tjera që paraardhësit tanë i besonin dhe vinin emrat sipas funksionit që kryenin. Sot, në përgjithësi,bota e shpjegon shumë mirë historinë e popullit tonë, por nuk e bëjnë siç duhet disa nga studjuesit tanë! Shqipëtarët qysh nga lashtësia e deri më sot s’kanë patur probleme fetare. Edhe kur populli shqiptar u nda në të krishterë dhe myslimanë e respektonin besimin e njëri-tjetrit dhe shumë herë i festonin ditët e shënuara së bashku.

Për këtë asjëherë s’ka harruar fenë e paraardhësve,të pellazgëve.Çamët edhe sot i këndojnë perëndisë së lashtë të diellit, Zeusit:

Diell –o diell -o
ama buk’e miell – o
Sa të hamë premë
bashkë me t’ime ëmë

Në krahinën e Çamërisë gjejmë një thesar të pafund të mitologjisë shqiptare.

Nuk kuptoj se pse ne shqiptarët përdorim fjalët “mitologji greke”gjersa mitologjia e lashtësisë nuk ka asnjë lidhje me kulturën e sotme greke. Grekët i përdorin shumë fjalë nga mitologjia të cilët nuk kan mundësi ti shpjegojnë me gjuhën e tyre.

Në mitologjinë e Çamërisë i jepnin një lloj shpjegimi aktit të njriut që ikte nga jeta.Kur njeriu vdiste shpirtin e tij e merrte Harroni dhe mbasi e kalonte nga lumi i Çamërisë që quhej Haherroni e çonte në Hadhe.Dyert e Hadhesit i ruante një qen i tmerrshëm që kishte tri koka dhe një bisht.Ai nuk lejonte asnjë shpirt të kthehej mbi dhe. Qenin e quanin Qenvaroj.

Në gjuhën greke është shumë e vështirë të shpjegohet kjo mitologji,ngjarja e së cilës zhvillohet në Çamëri. Ndërsa në gjuhën tonë shqipe me një shpjegim të vogël çdo gjë është e kuptueshme.

Të marrim Harronën që është shoqëruesi i shpirtrave.Ai mbasi i merrte shpirtat u jepte edhe ujin e Harresës që ti harronin çdo gjë mbi botën ku kishin jetuar.Kur i merrte shpirtërat Harroni.I kalonte nga lumi i Çamërisë Hahe – rron dhe i çonte në Ha-dhe.Në dyert e Hadheut ishte vendosur qeni i zi dhe i tmershëm që të mos kthehej askush më në këtë botë.Qeni thamë quhej Qen – Varroj (qen që ruante varret).

Krenaria shpirtërore dhe materiale e popullit çam në zakonet e tij qysh nga lashtësia ishte:kur vdiste njeriu që të mos ishte borxhli as te Harroni as te Hadheu dhe që të përballonte vetë shpenzimet e udhëtimit të shpirtit të tij,i vendosnin në gojë një monedhë.

Toponimet, siç thotë studjuesi Qemal Murati:”janë fosile të historisë njerëzore”. Materiali i mjaftueshëm që do tu përbente gjuhëtarëve për historikun e shqipës:qindra toponime, hydronime, antroponime të kohës kristiane, mjaftë parakristiane si dhe të sferës fetare myslimane do të jenë një burim i pasur për shkencat albanologjike.

Botimi i toponomastikës çame do të jetë një dokument që me dhimbje do tu kujtojë banorëve autoktanë vendet ku kaluan jetën dhe tragjedinë e dëbimit.Por do të jetë edhe një denoncim për idet e shovinistëve grek mbi Vorioepirin,që mbante ende një konstante e politikës qeveritare greke. Nëpërmjet toponimeve çdo lexues, studjues a politikan objektiv do të bindet se Epiri është shqiptar. Sepse atje jo vetëm njerëzit por edhe toka dhe deti flasin për autoktoninë e shqiptarëve.

Toponimet shqiptare në Lindje të Paramithisë na hapin një rrugë për tu bashkuar me kryeqendrën pellazgjike Dodonën.

Paramithia është qendër prefekture,e ngritur në krahun perëndimor të malit të Kurrilës,18 km.larg skelës së Volës (Murtas).Ka qenë qytet i madh dhe qendër administrative në Çamëri,deri më 1910 kur si qendër administrative u formua Reshadijeja (Gumenica e sotme).Nga Normanët Paramithia thirrej Castelnova (Kështjellë e re). Në qytet ndodhet kështjella Shëndonat (Ajdhonat) si dhe gërmadhat e vjetra të qytetit Uria.

Nga veriu kufizohet me Selanin,nga jugu me Karjotin nga lindja me Popovën,nga perëndimi me Grikë.

Faktëkisht nga gjithë këto treva,brenda kufirit të shtetit të cunguar shqiptar kan ngelur fare pak fshatra me qendër qytetin e vogël të Konispolit.Këto fshatra janë:Mursia,Xara e Çifliku,Shkalla fshat i ri i banuar nga vlleh çamë që flasin të gjithë shqip,Kllogjeria fshat çam që flet shqip ku qe hapur e para shkollë shqipe në ish-nënprefekturën çame të Konispollit më 1913.

Pranë këtij kufiri janë këto fshatra çame: Sopiku, Verva, Dishati, Janjari, Ninati (fshat i Hoxha Tahsinit), Markati,Shalsi,Pandalemoni.Po kështu edhe fshatrat e tjera të ish-nënprefekturës së Konispolit që e heqin veten minoritarë dhe janë më shumë shqiptarë se edhe gjuhën shqipe e dinë dhe disa familje edhe e flasin, si fshati Vagalat, Haderaga, Hoxhe, etj. Veç kësaj këto fshatra i gjithë Vurgu mund të themi edhe fshatrat që flasin greqisht janë me zakone a dokë thjeshtë shqiptare,ata këndojnë e vajtojnë më shumë shqip si në dasma si në raste hidhërimi.

Përveq këtyre pas viteve dyzet e veçanërisht në dy-tri dekadat e fundit janë themeluar fshatra e qyteza shqiptare të tjera të banuara më tepër nga çamët si Qyteza e Hoxhës (Livadhëza), Shenjani, Varfanji, Ksamili, Shelegeri, Vena, etj. Gjithashtu qytetet e tilla si Delvina, Ceriku, Vlora, Fieri, Lushnja, Rogozhina, Kavaja, Durësi, Elbasani, Tirana, Shkodra ,etj. Janë të banuara me një numër të konsiderueshëm çamësh veçanërisht me të ardhurit përtej kufirit ku më 1945 shovinistët grekë i kishi dëbuar të gjithë myslimanët nga Çamëria dhe trevat e tjera ku banonin shqiptarët.

Në krahinën çame të Konispolit e të Mursisë si dhe në fshatra e qytete të tjera që i përmendëm banojnë disa dhjetra mijëra çamë.Numri i përgjithshëm i çamëve në Shqipëri është 280 deri 300 mijë.Po kaq çamë që flasin shqip banojnë përtej kufirit në 240 fshatra çame të ish kazave (rretheve) Filat, Margellec, Gumenicë, Paramithi, Pargë, Filipija, Prevezë dhe Artë. Mund të përmendim fshatrat të tillë në Çamërinë e pushtuar si Lopsi, Koska, Spatri e dhjetra fshatra të Shkallës së Filalit, dhjetra e qindra të Gumenicës,Margëlliqit,Paramithisë e qyteteve të tjera çame si Lidhza (vendlindja e Pirros së Epirit),Kastria fshat i Pilo Tases, Jani Sharrës, Lumesi i Paramithisë (fshat i Spiro Gullakës të cilin grekët e therrën më 1945 pse punonte për hapjen e shkollave shqipe në fshatrat ortodokse shqipta! re të Çamërisë). Angjija fshat i Angjallo Angjisë, një tjetër mësues shqiptar që grekët e dogjën së gjalli në furrë pse kishte hapur dy shkolla shqipe në Angji e në Kastri,dy katunde shqiptaro-krishtere.

Qysh në kohët e lashta Çamëria ka qenë shqiptare dhe e tillë ka mbetë gjer më sot,pavarsisht se në vitet 1944-45 u dëbuan prej andej rreth 70 fshatra myslimanë dhe mbeti vetëm pjesa e popullsisë së krishterë. Çamët janë racë ilire pra të gjakut të pastër shqiptar.Pushtuesit e huaj nuk mundën kurrë tua çrrënjosin çamëve ndjenjën kombëtare.Tukididi thotë:epirotët janë barbarë,d.m.th. jo grekë të cilët flasin një gjuhë që nuk është e kuptueshme për grekët. Kaonët pra dhe Thesprotët e pas tyre dhe Kasopotët të gjithë bashkë janë thesprotë-shkruan Straboni- dhe banojnë në bregdetin që filloi nga malet Qeraune deri në gjirin e Abrakisë.

Pra si u pa më lartë edhe më shumë autorë të tjerë të rinjë të shek. XX e cilësojnë Çamërinë si një krahinë e jugut të Shqipërisë

[Odise]

bukur Arbaniti, do vijojme...

[Odise]

ARBITALIA
Shtëpia e Arbëreshëve të Italisë
La Casa degli Albanesi d' Italia index/home kulturë/cultura histori/storia gjuhë/lingua letërsi/letteratura art/arte
hapje/apertura komunitet/comunità tradita/tradizioni special/speciale turizëm/turismo shfaqje/spettacoli
redaksi/redazione lajme/notizie shtyp/stampa motorë/motori ligje/legislazione lidhje/links



Nezir Myrta / SHPJEGIMI I EMRIT – ÇAMËRIA



AMË E ÇAME – ÇAMËRIA


Emri – Çamëria që përcakton toponomin në fjalë, si krahinë e ndame shqiptare, nga Trungu Amtar dhe që formohet në bazë të etninomit – çam (çami, çamët), derisot, nuk është hasë të jetë shpjeguar me një ethymologji të sigurtë, sipas linguistikës gjenetike domethënia e vet emrit, vetëmse, thohet se vie nga fjala – t’ çam, nga emri i lumit – Kallama (Thyamis) dhe dihet si territor dhe popullësi shqiptare (abëreshe), me aneksimin që iu bë Greqisë, me një histori të dhimbshme, me një kulturë të lashtë.
Përkundër asimilimit të dhunshëm nga grekët, Çamëria arrinë të mbijetojë, me të gjitha forcat shpirtërore kulturore, duke ruajtur fshehtas: gjuhën shqipe (arbërishte), dokët e zakonet shqiptare, me një përbërje numerike banorësh, mbi tre milion shqiptarë, që njihen si arvanitas (arbanitas), arbëreshë të Greqisë.
Sipas studjuesit, V. Rafailidhis prezenca arvanite në Greqi, fillon me mendimin e shprehur të tij, se: “Arvanitët, kjo farë e ashpër dhe krenare, e cila përllogaritet të jetë rreth tre (3) milion në shtetin e sotëm grek”, vazhdon të mbijetojë dhe të bëjë historinë, si një pjesë vitale e këtij vendi, mes stuhive të asimilimit dhe ruajtjes së origjinës’ - e vijon thënien studjuesi, Irakli Koçollari, për Arvanitët.
Ndërsa, emri – arvanitas, si thirrje greqishte, është vet emri – arbanitas, arbanit (arban), i shqipes gege, që në mungesë të theksimit të tingullit – b, në greqishte, rrodhi theksimi i tingullit – v (b=v), në emrin tonë, që njihen sot – arvanitasit. Kjo fjalë gegënishte – arbanitas (arvanitas), si rrënjësore e lashtë illirishte, iu mbeti pikërisht, popullësisë shqiptare arbëreshe në Greqi, e cila e flet një gjuhë me idioma të lashtësisë, me një fonetikë historike që kërkon gjurmim të thellë linguistik, e që sot duket sikur një e folme gege e toske bashkë, si një tërësi uniteti të shqipes së hershme, një Toskërishte e përzier me rrënjet e ruajtura shumë më të hershme illiro-pellagsishte, nga sa i kanë sot vet dialektet e Gegënishtes dhe Toskërishtes së sotme, - sikur rrënjë të mbetura të një gjuhe të gjallë paraballkanike dhe PIE dhe e mbetur gjithmonshëm gjuhë e gjallë arbanite. Në arvanishte (arbërishte) të Çamërisë, sot mund të vërehet gërshetimi i dy elementeve gege-toske, sikur një lidhje koherente (anipse e tëholluar sa s’ka më ku të shkojë), na duket sikur shihet si një dritë e largët linguistike kryebote, apo fillbote të të folurit të njeriut – aqë janë ruajtur rrënjet e hershme pellgasishte.

Gjuha shqipe e folur në Çamëri, mund të theksojmë se është pikëtakimi, apo pikëpjekja e dy dialekteve tona, gege e toske, me elemente të lashtësisë historiko-linguistike, si gërshetim dialektesh e nëndialektesh shqipe, si një gjuhë e ruajtur me elemente origjinale të rrënjeve illirishte. Ndoshta, kjo formë e ruajtjes së origjinalitetit rrënjësor linguistik në të folur, u ruajt në vetvete, ngase nuk u bë kurrfarë aplikimi i gjuhës së njësuar shqipe, si ndalim arbitrar hegjemonist grek, për tu shprehur zyrtarisht si gjuhë amtare e arbanitëve. Nuk pati një zyrtarizim të Arbanishtes, ngase është bija e Pellgasishtes, së lashtë, prej së cilës rrodhi vet kjo greqishtja e lashtë, duke mbuluar rrënjet arbanishte me ato greqishte të reja me sufiksalet – os. Nuk pat
një formë dirigjimi nga askush për ta zyrtarizuar si gjuhë arbanite as krahas gjuhës greke dhe mbeti si dhunëti e natyrës në të folurit e çamëve (arvanitëve-arbanitëve), ku rrënjet e fjalëve shqipe në të folur popullor të çamëve, sikur xhveshin rrënjet greqishte dhe na lidhin me gjuhën e lashtë pellgazgjike. Gjuha e folur çame, duhet të shkruhet në origjinalin e saj të natyrës linguistike, sepse aty janë rrënjet e gjuhës Amë Pellgasishte shqipe, si gjuhë e natyrës shqipe të lashtë, ku kemi shumë burime studimesh në të folmen arbanishte (arvanishte), për thema të mëdha në gjurmimet illiristike PIE.
Vlen të paraqesim shembuj të të folurit arbanitas (arvanitas), në shprehjet e dokeve e zakoneve të lashta, të shqiptimit të emërtimeve të sotme onomastike - qoftë antroponome, toponome, hidronome, epinome, apo edhe në lirikën dhe epikën popullore, sikurse mund të vërehet gërshetimi elementar gegë-toskë, në këto vargje të një kënge popullore arvanite: “Di fjalë çova Djevit / Të fala të të thetë, / Po Djevi nuk ta tha, / Se nuk e lanë retë”. Numrori – di (dy fjalë), folja – thetë (thotë), shprehja – ‘nuk ta tha’ dhe folja e vargut të fundit – lanë (nuk e lanë), janë veçoritë e illirishtes së lashtë, ku zëvëndësimi i zanores – y, me – i (y=i) sot është theksim i të folmes dibranishte, e cila është një e folme shumë e hershme illirishte, por që në gjuhë gërshetohet elementi gegë i foljes lanë (e lanë) si theksim i zanores hundore – a^ (se nuk e lanë retë), do të thotë se ende nuk e lanë retë, sikurse edhe në trajtën – nuk e lan (lanë). Kjo folje shqipe – la, si çështje e hapur fono-morfologjike shqipe ( la – lamja, e la – lanja, me la, e me lanë – për të larë, e për të lënë), edhepse janë bërë studime lidhur me to, ende nuk është arrijtë një shpjegim i plotë.

Të folmen arvanite, unë e quaj – Arbanishtja e Lashtë PIE, gjuha e Dardhanusit, birit të Zojsit (Zeusit 2690-2615 p.e.r.), është gjuha e Hillionit, gjuha Trojane, illirishtja e fillit të të folurit dhe të të shkruarit të gjuhës së njeriut - Kuniformit, është filli i Pellgasishtes – e mbetur sot edhe në rrënjet e fjalëve të të folurit të Çamëve, në atë gjuhë të sotme natyrore, pa ndonjë rregullore të re, që duket një gjuhë e lirë, e trashiguar nëpër filizat arbanite, sikur një gjuhë e paprekur, si një gjuhë e lirë e natyrës shqipe, gjuhë e Natyrës Thotishte, si Geni gjenealogjik i gjuhës - Geni i Guhës Gege, që është themeli i çdo gjuhe indo-europiane (për atë edhe grekët nuk i quajnë çamët – arvëritas-arbëritas, por – arvanitas). Arbanishtja është filli i gjuhëve PIE.
Arbanishtja është burimi kuniform i Linguistikës Gjenerale, e cila me plot të drejtë fuqimisht quhet – Arbanistika (që sot arbëreshët e Greqisë e kanë si shkencë linguistike – Arvanistika), sepse nga Arbanishtja burojnë të gjitha emërtimet: arabike, aramike, indo-europiane e më gjërë. Në Arbanishte, si gjuhë illiro- pellgasishte, sot gjinden jovetëm fillet e greqishtes së vjetër, por edhe fillet e indishtes së lashtë, sanskritishtes, fillet nga soni i skroles – soni i skrimit – që është zoni i shkrimit të shkroles së gjuhës së njeriut – shkrimi i shkronjes së zërit, apo i zërit të shkronjes abecedike (alfabetike).

Emërtimet – arbanitas (arvanitas) dhe arbëresh, si dy forma gege-toske, ku e para njihet zyrtarisht, si arvanitas - ndërsa e dyta si njohje për arbëreshët e Greqisë dhe arbëreshët e Italisë, jovetëm që, reflektojnë një burim të përbashkët të shqipes, por edhe na e ofrojnë më afër syve të mendjes shqiptare vet illirishten pellgazgjike – ku, këto dy emërtime, lidhen direkt me kuniformin (arban-arbër), që vet forma e kunit, vie në shprehje edhe për atë njeriun që ban-bën arën (arbani-arbëri) – kuni si forma e parë e lavrimit të arës me ku^ (parmendë), poashtu edhe si formë kuni (lapsi), për shkrimin e shkrolës shqipe pellgasishte – Kuniformi, si Arbanishte illiro-pellgasishte.


ETHYMOLOGJIA E FJALËVE – GEGË E TOSKË

Sipas mendimit tim, etninomet – gegë dhe toskë, të cilët përbëjnë etninomin e sotëm gjeneral – shqiptar, ende janë pa një ethymologji të sigurtë dhe sikur duken si koncepte të veçuara gegënishte e toskërishte të shqipes, mendoj se kemi arritur në një ethymologji të sigurtë me këtë theori:
Arbanishtja është Gegënishtja e cila formohet nga etninomi – gegë, që ka kuptimin – gjegjë, ai që gjegjet (Gega geget), gjegjet, përgjegjet, ku edhe u formua toponomi – Gegënia e Dradhanisë illire.
Kurse – Arbërishtja është Toskërishtja, e cila fjalë vie nga fjala – toskë, me prejardhje nga Etruskishtja, që ethymologjia e fjalës – etrosk-etrusk, vie nga shprehja – e trojës (E Trojës, Troja illire – Hillioni – Illioni i Dardhanisë PIE), ku nga shprehja – e trojes, me kuptimin – ajo popullësi e Trojës Hillire, është thirrë – e Trojës – etrojes – etroske – etruske, nga rrënja fono-morfologjike - etrosk - etrusk (etruskan – Etruria, sot krahinë në Italinë e lashtë). Mbase, nga fjala e formuar – etrosk-etruskë, rrodhi fjala e shkurtë emërtuese – tosk – toskë – Toska – Toskëria e sotme shqiptare dhe (Toskana, toponom i sotëm në Itali), nga etninomi - toskë, toskan), si dhe toponomi i lashtë – Etruria, nga gjuha etruske (etroske – e trojes), në lidhje gjenealogjiko-linguistike me Amën illirishte paraballkanike, që sot është rrënja e saj – Toskërishtja, dialekti i Shqipes. Sepse Trojanët, pas Luftës së Trojës u shpërngulen sëpari në Ballkan nga Troja (Hillioni hillirian) dhe vijuan shtegëtimin në Apenine, ajo popullësia e Trojes – etroskët (etruskët), ku edhe formuan gjuhën dhe kulturën etruske të lashtë, e cila në realitet është një Arbërishte e lashtë.
Fjala – toskë, sipas kësaj theorie, vjen duke u formuar në etapa kohore linguistike nëpër këto faza të të folurit: e Trojes –> e trosk –> etrosk (etrusk) –> trosk –> tosk –> toskë –> toska –> Toskëria -> Toskërishtja.

Pra, emri – toskë, lidhet me Trojën PIE, me zgjërim onomastik dhe onomasiologjik në ujdhesat: Sicilia, Sardenja e Korzika, nga jugu italian i sotëm, me përhapje të gjërë Apenine, si rrjedhë e popullëzimit illiro-pellgazgjik, ku na dalin disa emërtime etninomesh – etrosk (etrusk) – arbëresh – latin – romak – ital (Italia e sotme), tëvona vijnë zgjërimet demografike – gal, galët (Galia - Franca e sotme) – sak (sakët, saksonët - Saksonia) - dhe – skot (skotët – Skotllanda e sotme), – si formë e arritjes dykrahëshe historike, përmes vijes gjenealogjike ballkanike dhe apenine, duke u takuar historikisht me rrënjet gjermanike (saksone, istveone dhe allemane) – nga përhapjet dardhane gege përmes Ballkanit, në zemër europiane me gjermanikët, e deri në pjesën veriore europiane të sotme.


ETHYMOLOGJIA E EMRIT – ÇAMËRIA


Etninomi – çam - i cli formoi pra toponomin - Çamëria , linguistikisht lidhet me hidronomin – Thyamis – që është emërtimi i lumit – Kallama, që sipas shpjegimit të shqipes, duhet të jetë me prejardhje nga fjala – kallam, kallamishte, si kuptim i konceptit – Thyama kallamishte, me shpjegim të emërtimit të kallinjve të kallamit, bimë barishte ujësore. E tash, kah e ka ethymologjinë e vet emri i hidronomit – Thyamis, i greqishtes së lashtë, mbetet për tu gjurmuar në këtë theori, si hipothezë linguistike, të cilën do ta shtrojmë në këtë studim.
Emri – Thyamis, si emër lumi, mendojmë se përbëhet nga dy pjesë linguistike: thy + am + is (ku pjesa fundore – is, është sufiksi, prapashtesa e kompozitës), të cilat janë krejtësisht dy fjalë shqipe – një folje shqipe dhe një emër shqip.
Pjesa e parë e emërtimit – thy – është folja shqipe – thy – thye – thyer (prej foljes me thye – për të thyer), në kuptimin e vetes së tretë të vetorit të shqipes – (u) thy (ai, ajo), në numrin njajës – kurse në shumësin e shqipes – (u) thyen (ata, ato), veta e tretë e vetorit dhe poashtu edhe e diftorit – (u) thyen (këta, këto), në formën e kohës së foljes në aoristit (e kryera e thjeshtë), ku sipas zgjedhimit të foljes në gramatikën shqipe duket kështu:

Folja – thyer – aoristi – thy

Koha e kryer e thjeshtë

Numri njajës............................................ ...Numri shumës

(u)theva(unë) ............................................ (u) thyem (na)
(u)theve(ti) ................................................(u )thyet(ju)
(u)thy(ai,ajo).................................... ........ (u) thyen (ata, ato)


Pra, pjesa e parë e kompozitës – thyamis – thy, është folja shqipe, kurse, pjesa e dytë – am, (thy + am = thyam), është emri shqip illirisht – amë, ama (a^më, a^ma), ëma, në kuptimin amtar, e cila si formë fjalëformuese, bie në përfundim logjik të shprehjes shqipe – thy amë, thy ama (ëma), Ama e thyer, (u) thy ama e lumit (vendi kryesor esencial i shtratit të lumit), ku na rrjedhë emërtimi – thy+am(ë) = thyam(ë) – thy ama – Thyama, nga kuptimi i thyerjes së Amës pellgazgjike illire, si kompozitë e formuar – Thyam+is (nga sufiksi – is) = Thyamis.

Mendojmë se, kjo ethymologji shqipe e emrit të hidronomit – Thyamis, lidhet linguistikisht shqip, me formën tjetër poashtu të shqipes, ku nga shprehja – thy amë, thy ama, rrodhi synonomi tjetër me kuptimin e njejtë – ça amë, ça ama, ku në vet foljen shqipe – thy, si fillesa e kompozitës – Thy + am + is = Thyamis, përgjigjet poashtu folja tjetër shqipe – ça (me ça, çamë, çamje, të çamit, të shkyemit – thyerja e amës, çarja e amës-ëmës), të thyemit e amës, thyemja e amës, apo çamja e amës (në kuptimin e njejtë: çamja e amës së lumit) – sipas shprehjes shqipe – ça am(ë), (u) ça ama. Pra, edhe ashtu sikurse tek hidronomi – Thyam(is), është synonomi – Ça+amë, (ça ama, ama e çame, ëma e çarë, e ndarë, nga një tërësi amtare – Ça (a)më = Çamë, ku me rënien e njerit tingull, zanores – a, si shëmangie fonetike shqipe, për të shprehur një emërtim më të shkurtë, të natyrshëm, sipas natyrës së gjuhës shqipe, rrodhi emërtimi – çamë (ça+amë). Kurse, përmes përcaktimit sufiksal, iu dha prapashtesa – ri, në trajtën e pashquar të emrit, respektivisht të toponomit – Çamëri (ça+amë+ri), kurse në trajtën e shquar të emrit-toponom mori fundesën a sufiksin – a, Çamëri+a = Çamëria, (ça+më+ri+a). Prej shprehjes – thy amë, në synonomin tjetër të shprehjes së njejtë – ça amë, vetëm me një ndryshim fonetik nga ai sufiksal i lashtë illirishte (is), në këtë – ri-a, na rrjedhë i njejti kuptim sikurse – Thyamis, poashtu edhe – Çamëria.

Nga kuptimi i shprehjes – ça ama (nda ama – ndarë ëma-çarë ëma), si kuptim filozofik, i ndamjes së Amës pellgazgjike illire, mbeti si plotfuqishmëri linguistike edhe vet etninomi – çam (çami, çamët) – Çami i Çamërisë, Çamët e Çamërisë, Çamëria – si pjesë e ndarë, e çame nga trungu i hershëm pellgazgjik me Thanën illire (Thana –Ethana, Ethëna – Athenne – Athinë-a), poashtu edhe si pjesë e çame (e ndarë), edhe më vonë nga trungu illir – Shqipëria.

Çamët, janë autoktonë në trojet e tyre paragreke, si pasardhës të përzierjes dardhane-etruske, ku na dokumentojnë shumë argumente të gjuhës së lashtë me elemente të përziera gege-toske, të dokeve e zakoneve, lirikës e epikës popullore dhe të cilët sot janë në tehirë të asimilimit e zhdukjes së pamëshirshme nga gjenealogjia amtare pellgazgjike, prej grekëve edhe sot si arbëresh të Greqisë, duke e ruajtur me shpirt ndërdhëmbë gjakun, gjuhën dhe kulturën arbërore! Ndërsa, disa studjues i marrin Çamët si ardhës, pas grekëve, që kjo theori është krejtësisht e pabazë shkencore, sepse aty, në ato troje shqiptare-illire, dembabadem është e ruajtur rrënja pellgazgjike – ku edhe si ilustrim robërie, authori, Tasos Vurnasi, duke na dhënë një përshkrim psiko-fizik dhe toponomastik, shprehet për këtë vend (atëbotë) të paçamë, të pandarë nga trolli arbëror, kështu: “është një vend sa një Grusht Dhe, i mbushur me shkëmbinj, hone e burime të ftoftë...Njerëzit, që banojnë në këto vende, ngjajnë shumë me tokën e tyre, janë të ashpër, të veshur hollë dhe hijerëndë”- ngase ajo hije e rëndë jo e tokës abërore, sa e pushtuesve shekullorë, i bie Çamërisë dhe të gjitha trojeve shqiptare ballkanike të çame (të ndara) dhunshëm, si hije e rëndë e pushtuesve, e mishëruar me hijen e rëndë të tokës arbërore dhe e skalitur në figurën psiko-fizike të çamit (arbëreshit, shqiptarit), arbanitit (arvanitasit), të të gjitha kohëve e deri sotekësaj dite...



ETNINOMI - ÇAM

Etninomi – çam, nomi etnik, emri etnik i çamëve, sot gjindet i çamë dhunshëm, i ndarë dhunshëm nga trungu arbëror i lashtë, ndërmjet dy periudhave historike dhe (para)historike, si synonom i drejtësisë pa shpatë në dorë (si aneksim Greqisë), duke marrë nëpër kohë emërtime të ndryshme – arvanitas, çam, arbanit, arbëresh, duket sikur në përflakje duke e ruajtur etnogjenezën amtare, por, që të gjitha janë fjalë shqipe të pastra ethymologjikisht.
Arbanitët (arvanitasit), që duke e menduar vet fjalën, si emërtim kanë synonome edhe kulturore gjenealogjike, ku fjala – arban, rrodhi në fjalën – arvan, që arvanitët nuk munden ta ndryshojnë zyrtarisht mbase ia ndryshuan grekët, përmes tingullit – v (b=v), duke mbajtur emrin e hershëm – arbanit, me një ndryshim fonetik. – Kurse, etninomi – serv (servis), që poashtu grekët iu dhanë – serbëve, u ndryshua në të kundërten e kuptimit – serv (serb), duke e ngritur fonetikisht nga kuptimi – sherb (shërbëtor), serv (servis), në serb (serv=serb), kurse tek emri arban – arbanit, rrodhi e kundërta fonetike, duke e ulur karakterin substancial të emrit ne formën fonetike – arvan – arvanit, në vend që të mbetet në origjinal të emrit - arban – arbanit. Fjala – arvanitas, si fjalë në greqishte, nuk mund të ketë kurrfarë kuptimi në këtë formë, as nuk ka ndonjë ethymologjie tjetër (si fjalë e pakuptimtë e greqizuar), por, vetëm si fjalë shqipe – arbanit – arbanitas (arban-arbër), që nënkuptohet, banori i Arbërisë!

Tash, etninomi – çam, i cili përkufizohet me një krahinë arbëreshe ë Greqi - Çamëria, a do të ishte më natyrshëm të thirret, etninomi – arban, (që grekët i thonë – arvan-arvanitas, ashtu sikurse edhe sllavët i thonë - arbanas), ngase etninomi – arban (Arbania), përfshinë të gjithë shqiptarët në jovetëm në Greqi, por, ashtu sikurse etninomi – shqiptar (alban), që përfshinë të gjithë shqiptarët ballkanik. Tre etninome – arban – arbëresh – shqiptar, përfshijnë të gjithë shqiptarët e botës, apo thjeshtë – Botën Shqiptare!
Arbanishtja është Thotishtja – Illirishtja – Atllantishtja – Pellgasishtja, të cilat sot mund të përkufizohen a përcaktohen me një emër gjeneral – Shqipja.

Etninomi – çam, është vetëm një emërtim i banorit të Çamërisë, që nuk përkufizon numrin e përgjithshëm të shqiptarëve nën pushtimin grek, ngase arbanët, arbërit shtrihen sot në mbi gysmën e Greqisë, e deri në Athinë, të shpërndarë e të asimiluar nëpër gati të gjitha ujdhesat egjeane, ku vet emërtimet e atyre ujdhesave, si toponome, janë krejtësisht me ethymologji të sigurtë shqipe. Arbanët, arbërit, shtrihen deri tek Gryka e Dardhanelleve dardhane, si pasardhës illiro-pellgazgjik, ku edhe në vet kulturën historiografike greke, janë ata arbanët-arbërit e lashtë e të vonshëm, që themeluan jovetëm historiografinë greke, por edhe vuan vet themelet e shtetit modern grek, ashtu, sikurse edhe e thotë edhe studjuesi arbëresh Aristidh Kola (Kolia), në veprat e veta, të cilat sikur po ngurrojnë të përhapen në gjuhën shqipe të sotme (ngase janë shkruar në greqishte), e ndoshta edhe për arsyena tjera. Authori, A. Kola, i cili edhe u helmua dhe vdiq, për veprimtarinë e tij famoze në lidhje me paraqitjen reale onomasiologjike dhe onomastike arbërore të “botës greke”, ashtu edhe sikur studjuesit më të hershëm edhe të huaj, që edhe vet perënditë greke i nxierrin me ethymologji të sigurtë shqipe, Kola ynë në veprat, e sidomos në atë ‘Gjuha e Perëndive’, na jep një studim shumëdimenzional të shpjegimit antroponomik dhe toponomastik shqip, apo siç e thotë ai, në Arbërishte. Authori, Kola, është i zhgënjyer me rastin e rënies në dekadencë kombëtare ekzistenciale të arbëreshëve të Greqisë, nën asimilimin e dhunshëm nga grekët, i cili edhe vet thotë: “ne i kemi çorruar vet sytë tanë me duart tona, duke e humbur identitetin tonë kombëtar shqiptar- arbëror...”, situatë kjo e cila edhe sot e kësaj dite, e dëmton imazhin e shqiptarit duke iu nënshtruar interesave politike greke, gjoja për fitimin e ekzistencës, jovetëm nga arbëreshët atje, por edhe nga shqiptarët pas rënies së komunizmit.



SHPIRTI I ARBËRIT

Etninomi – çam, është më i përvuajturi, më i dhëmbshmi rreth copave të çame, apo të ndara arbërore te etniteteve e tokave të pushtuara shqiptare ballkanike. Hijerarkitë politike, të cilat na çojnë deri në pesimizëm të madh, rreth ringjalljes së gjuhës e kulturës arbëreshe në Greqi (sikurse, dallon ringjallja në të gjitha aspektet e jetës kulturore tek Arbëreshët e Italisë, me një ruajtje etnogjenetike arbërore) – tek arbëreshët e Greqisë, sikur po zmadhohet edhe më tutje ky pesimizëm yni, nga niveli i ultë, i ngritjes politiko-ekonomike të shtetit shqiptar.

Etninomi çam, është i flijuar, por kurrë i shkrirë tërësisht, sepse gjuha e kultura arbërore, do të mbijetojë në trojet e veta autoktone dhe të gjitha ato personalitete kulturore e historike të lindura nga Shpirti i Arbërit, si Anastas Kullurioti, Melina Merkuri etj., e deri tek shqiptari i lavdishëm, Merkur Bua (1517), Petro Bua Sklepa (Topalli) 1453, Theodor Buhali, Dhimiter Muhli, Centurion Zaharia (1448), Petro Bua (1397), Komneno Bua (1770) etj., ku siç thonë edhe historianët, si Marino Sanuto, njofton se: “Zoti dërgoi këtë masë shqiptare, nëpër këto territore të Thesalisë, vend në të cilin kohë më parë, po nga kjo rracë,ishin aty – rracë arvanitësh, siç thirren”. Mirëpo, shqiptarët arvanitas, gjithmonë i përdorën grekët për nevojat e tyre, më shumë se sa për vet nevojen shqiptare, sikurse bizantinët, turqit dhe grekët gjithmonë duke parë rrezik, i përdorën arvanitët, gjoja po luftojnë për tokën e tyre, derisa i shfrytëzuan në të mirën greke dhe kurrë më nuk i përmenden si shqiptarë, figurat arbanite (arvanitase).

Çamëria përbëhet kryesisht nga katër krahina kryesore: Joanina, Thesprotia, Arta dhe Preveza, të cilat shpjegohen linguistikisht, si emërtime krejtësisht me ethymologji shqipe: Jonina, nga fjala emërtuese e pronorit të shqipes – jon(ë), Jona, si synonom me emërtimin e detit Jon dhe theksohet me një ndryshim fonetik – Janina (Jonina); Thesprotia, vjen nga fjala shqipe, emër – thes-i, ku përcaktohet vendi i tregëtisë, bartjes së mallrave (protothes), ku lidhet fonetikisht me foljen e lashtë të thotishtes shqipe të parë, me diftongun – the (thes), që përkufizon të thënurit, se çka ke ne thes, the, të thënurit për komunikim; Arta, vjen nga diftongu – ar, i arbërishtes, me kuptimin – ar, që gërshetohet artistikisht shkurt – Arta; Preveza, është kuptimi pregjenetik i toponomit, ku përcaktohet lashtësia e arbërit, ku edhe sot është pikëmbështetja e fillit të atdheut etnik shqiptar.

Megjithë, ndërrimet e toponomeve arbërore illire: Spatani (Trikofaro), Galbaqi (Ella), Picari (Aetos), Varfanji (Parapotume), Arpika (Perdhika) etj., edhepse toponomastika arbërore është zbehur e greqizuar në përmasa të mëdha kohore, pas zhvendosjes me dhunë të arbëreshve nga trojet e tyre, popullëzimi me grekë, masakrat masive deri më 1936, në Paramintha, Filat, Pituljete, Gumenicë, Margellec, Pargë, Prevezë etj., ku me dhjetra mija arbërorë janë vrarë, masakruar nga pushtetarët grek dhe i kanë internuar me spastrim etnik, nëpër ishujt egjean – me qëllim, që grekët qeveritarë, t’i bindin fuqitë, se atje në ato toka nuk ka pasë kurrë shqiptarë, por grekë dhe sidomos me shkembimin e popullësisë arvanite (arbanite) me Turqinë, ku afër një milion çamë (mbi 870.000), i internuan në trojet turke, si shkëmbim me grekët – përsëri në trojet e Çamërisë ndihet e gjallë fryma arbërore, me gjuhë e kulturë të ruajtur, por ende pa një liri të fjalës, gjuhës e shkollimit amtar edhe as fillor, se lëre më universitar. Shqipja as që guxohet të flitet haptazi, lirisht sot në Greqi!

Toponomet arbërore: Thiva, Livadhjavi, Ethana (Athina), Thesalia, Kërkyra, Beotia (Bardhia), Atika, Korinthi, Argolidha, Pelloponezi etj., edhe më 1373, ishin toka e popullësi shqiptare arbëreshe edhe sipas dokumenteve të arkivave europiane. Tëvona, njohim toponomet në zonën e Llias: Kagadhi, Kakaruka, Karatula, Kokla, Kurtesi, Kriekuqi, Likuresi, Gortina, Lopesi, e deri tek katundet e Korinthit: Mazaraqi, Mezi, Gerbeshi, - në Arkadia: Bedeni, Borgji, Sguro-hori, Basta, Suli, Spata, - në Petra: Kavashi, Likuresi, Maneshi, Basta, Haikali, Lopsi etj. Shqiptarët arbanitas, arbëreshë (arvanitas) gjithmonë të vendosur në këto treva illire. Nga Beotia, dokumentojnë toponomet e katundeve: Qirjaqi, Zerki, Zagara, Mazi, Martini, Elikona, Hostja...(mbi 30 soshë) – ku siç njoftojnë edhe studjuesit, A. Rubio, K. Biri - më 1383, kemi një numër të madh antroponomesh shqiptare, kur më 1377, gjinden dokumente të evidentuara me mbiemra shqiptarë, si: Kola, Noti, Pano, Panushi, Nushi, Tane, Nasho, Thaçi, Gogo, Dede, Laska, Laskari, Leka, Xhima, Llako, Ziko, Maro, Vjena etj.
Konsulli freng Pukevilli, në Athinë (1687), thekson: “në Athinë banojnë 4.000 arvanitë. 3.000 grekë dhe nja 3.000 turq e të tjerë”, ku shqiptarët e lagjës Plakë të Athinës, thirreshin Plakej, ndërsa vet emri shqip – Athinë, është nga emri i përshtatur Ethanës illire – e thinë, e thime, e plakur – athinë, them për kuriozitetin historik, ngase edhe ishte vendi i të thinjurve (filozofëve, shkrimtarëve) dhe ky epitet – e thinë (a thinë), ka kuptimin e lashtësisë dhe të mënçurisë – e thinne (e thinme) e plakur me mënçurinë, si përvojë e diturisë së lashtësisë. Përveç, emërtimit Lagja Plakë, në Athinë kemi edhe tjera lagje të tilla me emërtime shqipe: Varri, Qifisja, Imito etj. Në Athinë, Atikë, Mesogjio e në rrethina periferike hetohet gjuha shqipe në emërtimet: e katundeve, vendkalimeve, emërtime urash, emra arash, livadhesh, kodrash, malesh, grykash, deri në zonat jugore e juglindore, sikurse janë katundet: Spata, Lopsi, Koroti, Kaliva, Qeratea, Markopullo, Kuçi, Thaçi, Sikamina, Bujati, Kamateru, Hasi, Avlona etj. Kah veriu: Liosha, Skurta, Krora, Kavasila, Kakonishkiri, Shkurta etj. Në rrugën lindje-perëndim (Thive-Elefsine) janë katundet: Mazi, Kriekuqi, Asopo, Kundura, Elefsina, Mandra etj. Në ishullin Hidra, sot banorët e lashtë shqiptarë arbëreshë, i ruajnë mbiemrat e tyre të lashtësisë, ku nga fillimet e shekullit 16. është banuar , ku kemi edhe sot poata mbiemra shqiptarësh të sotëm si: Manesi, Pepiza, Dale-s, Lale-ja, Lalejani, Tolias, Toja, Krie-la (kryelart), Mazi, kumis, Guma, Tunda, Valma, Gjika, Gjikaqis etj., si dhe mbiemra të banorve shqiptarë të ishujve tjerë kështu: në Zaqintho, Zguro, Matosi, Makri, Dushmani, Marmori, Doksara etj. Në Qefaloni: Kladha, Menaja, Lukisa, në Korfuz: Buo, Buziqi, Barbasi, Veruha, Golemi, Gerbeshi etj. Këto dokumente i gjejmë edhe janë disa nga arkivat Venedikase, ku ndër të tjera edhe shkruhet se evidentohet prezenca edhe e kolonëve shqiptarë, nga Kreta, e deri më thellë në Mesdhe, në ishullin e Qipros, ruhet një vendim i Senatit (30 Prill, 1541), “...të vendosen katër njësitë ushtarake të kalorësisë shqiptare, me komandantët, prijësat: Pavllo Bua, Repush Buziqi, Jorgji Gerbeshi dhe Aleksandër Gabriera...dhe të urdhërohen funksionarët tonë në Qipro, Kretë, Zaqintho, Qefaloni dhe ishuj të tjerë...”, ashtu sikurse edhe vet një këngë popullore arbëreshe, për zotërimin e tokave nga vet shqiptarët thotë:

Të çanje diert e hekurta
Ndë kastelle E Anapullit (Nafplios)
E të vë flamurin tim
.................................................. ....
te kastelli Anapullit
Te Anapullit e Methonit
E të Koronit fushëmirë!

(Folklori shqiptar)


Ky është malli i arbanitëve (arvanitëve, arbëreshëve të Greqisë) nëpër shekuj, për ta kurorëzuar mbrojtjen e identitetit kombëtar shqiptar.

Vet edhe fjala – Atikë, atika, vie nga fjala shqipe – at, ati, babai, si vendi i Atit – Atika, vendi i etërve, baballarëve. Shqiptarët i gjejmë në lashtësi, gati nëpër të gjithë ishujt egjean, apo sipas theorisë sime, ata janë ishujt egean – ishujt e Geges së Lashtë të Dardhanisë illire – e ge gega ( e gje gjegja) e gjenë Gega, si në ishujt: Zaqintha, Qefalonja, Kriekali, Lefkadha etj., ku sado që janë greqizuar emërtimet, përsëri rënjet ethymologjike janë shqipe-illirishte. Toponomet: Hasja, Kuçi, Thaçi, Mallakasta, Inofita, Kapandriti, Spata, Palini, Thiva, Beotia, Livadhjasa, Qiparisja, Hosja, Qifisja-ja, Minidhi, Kamatruja, Dafni etj., jovetëm që kanë qenë të banuara me shqiptarë gjithmonë, por ka dominuar elementi arbëresh, në trojet e veta autoktone, deri në formimin e shtetit modern grek, kur edhe vet shqiptarët sot njihen si arkitektët e atij shteti edhe nuk njihen as si shqiptarë nga grekët.

Çamëria, sot është vetëm një krahinë shqiptare, që vuan mizorisht nën kthetrat greke, që edhe më fort vuan për pdrejtësinë e fuqive pas luftës së dytë botërore, që iu shkëput dhunshëm atdheut shqiptar.
Mirëpo, një aspekt optimizmi na shton sot, Filli i shkencës linguistike Arvanitika, nga forcat intelektuale arbëreshe, anipse në gjuhën greke, premtojnë në përmbushjen e përkushtimit të mirëfilltë shkencor, me veprimtarinë botuese, lidhjet kulturore shqiptare, me studimet ethymologjike etj., ku të gjitha këto të dhëna dokumentojnë se në qendër të kulturës greke, ballëpërballë fallsifikimit të paskrupulltë të historisë së lashtë illiro-pellgazgjike, po shihet se po përtrihet sot e po ngritet i gjallë Shpirti i Arbërit!

Shpirti i Arbërit Rron!...

[GURI SYLAJ]

QAMERI

QA ME RI moj moter
cka te them per TY ,
po te shuhet zjarri ne Voter
e loti po te shterron ne SY.

QA ME RI moj Moter
cka te them per MU,
asgje , asgje per TY nuk bera
dhe prap kam fytyre te te them
Te DU.

Guri Sylaj

[Odise]

Aristidh Kolia i ndjere, ne nje interviste me Anton Bellushin ( At Antonio Bellusconi) tha:'' askush nuk na ka faj, se vet i kem qorrue syte tona, me duert tona"!

Dihet mirefilli pse u refuzua - çeshtja e Çamërisë edhe ne Kuvendin (parlamentin) shqiptar, kete heren e fundit vjet... Po, jemi ne mesrruge deri tek caku i arritjes...

Me cfare tjeter duhet te merremi ne, perveçse me çeshtjen tone shqiptare!

E koha ecen edhe rreshqet si gjarperi para syve tone!

[florian]

Nje pyetje kisha Arvaniti dhe Odise mos jeni gje cam .


Nje pjes e madhe e popullsis shqiptare nuk e din qe Camria esht dhe pika e takimit jo vetem e dialekteve tona , por esht dhe pika e takimit per traditat dhe zakonet shqipetare jan e vetmja krahin e shqiperis qe ulen ne sofer e ne tavolin duke nderuar zakonet e tyre .

pershendetje te gjith Cameve.

[ARVANITI]

Nuk jam çam, por kam shum shok nga Çameria

[florian]

Ne nje vizit qe kam ber kohet e fundit ne cameri e per me shum ne ARPIC kam ven re qe te gjitha shtepit Came jan pothuajse te paprekura ashtu sic i la gjyshi (jo gjyshi im po stergjyshi i femijeve te mi ) vetem ne nja dy shtrepi kishin hyr grek dhe i kishin rregulluar , duke folur me te ,me tregoj historin e te gjitha shtepive te gjith fshatit dhe ne muhabet e siper me tregoj shtigjet qe kishin perdorur per te leshuar tokat e tyre se po ndiqeshin nga Grekerit . Vende madheshtore .

[Odise]

une jam dukagjinas dhe cdo pjese e atdheut shqiptar, eshte pjese e trupit tim - ku ta prekesh me dhemb njesoj!

Odise

[Hajra]

Pesë tregime për shpirtin çam

Enver Kushi
Rrëfimet e Resmi Osmanit, nga më të ndjerat që kam lexuar me motive nga historia e Çamërisë, janë të tilla që pas leximit të parë, ndoshta të shpejtë, ke dëshirë t’u rikthehesh prapë.
Në adoleshencën time, e më pas në vitet e rinisë së hershme, mbaj mend rrëfimet e të parëve të mi, për Çamërinë dhe historitë nga më të çuditshmet e dramatiket për të. Pastaj më kujtohen dasmat tona të bukura dhe veçanërisht vallet; ato të grave ku me elegancën dhe hijeshinë e lëvizjeve dukej sikur u thoshin edhe njerëzve, edhe pemëve, edhe zogjve, edhe ajrit të ndalnin, sepse ishin ato që duheshin parë dhe dëgjuar. Pa le vallet e burrave me lëvizjet fillimisht të matura, për t’ia lënë vendin më pas shpërthimeve të papritura sikur dialogonin sa me tokën, aq edhe me qiellin. Bashkë me poezitë dhe tregimet brilante të Bilal Xhaferrit, të gjitha këto u bënë pjesë e pandarë e jetës sime, si ca shtresëzime herë-herë të dukshme dhe herë-herë të padukshme, siç janë ëndrrat. Të gjitha këto m’u kujtuan teksa lexova pesë tregimet e shkruara nga Resmi Osmani, që i ka përmbledhur në librin “Edhe yjet vdesin”. Rrëfimet e Resmi Osmanit, nga më të ndjerat që kam lexuar me motive nga historia e Çamërisë, janë të tilla që pas leximit të parë, ndoshta të shpejtë, ke dëshirë t’u rikthehesh prapë. Dhe sa herë u rikthehesh, duket se zbulon gjëra të reja. Cili është sekreti ose më saktë çfarë i bën këto tregime kaq të afërta me lexuesin? Mënyra e të rrëfyerit dhe e të shkruarit ? Atmosfera që sjell autori? Gjuha ? Figurat e njohura apo ngjarjet që autori i sjell ndryshe në prozën e tij? Mendoj se të gjitha bashkë dhe secila prej tyre. Ndonëse për një pjesë të lexuesit, tregimet mbështeten në figura dhe ngjarje të njohura të botës çame, Resmi Osmani ka meritën t’i sjellë ato në këndvështrimin e tij. Dhe ky këndvështrim është befasues, duke sjellë dhe ringjallur shpirtin e patjetërsueshëm të karakterit çam. Resmi Osmani ringjall dhe sjell para syve dhe mendjes së lexuesit, shpirtin e valles, të këngës dhe qëndresës çame. Shpirti çam është pjesë e pandarë e atij shqiptar, me të cilin e lidhin mijëra fije. E megjithatë ai ka më shumë fluiditet, dritë, qetësi, ngjyresa, aroma dhe ca gjëmime të thella si të thellësive të detit. Do të mjaftonte vetëm një rrugëtim i shkurtër në trashëgiminë shpirtërore dhe dialektin e çamërishtes, për ta prekur dhe ndjerë këtë shpirt. Nuk është e rastit që Naim Frashëri, engjëlli mbrojtës i shqiptarëve, do të fliste për “gluhën e perëndive” dhe magjinë e “milëra e milëra” fjalëve të Çamërisë. Pikërisht këtë dritë ose “feksmë” të këtij shpirti e gjejmë të prekshme në tregimet e Resmi Osmanit. Kjo dritë ose “feksmë” herë–herë verbuese dhe herë-herë e brendshme, është e fshehur brenda fjalive, monologjeve të personazheve, përshkrimeve të natyrës dhe peizazhit çam. Në udhët, monopatet, brigjeve të lumenjve mitikë, fshatrat, kalatë burgje, lëvizin ata, shpirtrat e valles, këngës, qëndresës dhe tragjizmit çam. Katër tregimet e para kanë një fund tragjik, si tragjizmi i historisë së Çamërisë. Përndryshe, tregimi “Lulebora”, që mbyll librin është një rrëfim lirik, me gjuhë poetike të zgjedhur, një idil dashuror me nota romantike e plot ndjenja, për dashurinë spontane të poetit të ri me malësoren e bukur. Edhe pse jo me fund të lumtur, tregimi është një ode për dashurinë .
Resmi Osmani ndalet në momentet kulmore të ngjarjeve dhe momentet më dramatike, ku vihen përballë jeta dhe vdekja. Në këtë përballje jetëvdekje, shpalosen vlerat e larta të karaktereve dhe bota shpirtërore tyre, kështu ndodh me Osman Takën në tregimin “Edhe yjet vdesin”, Çelo Mezanin, në tregimin “Trëndafili i gjakut”, Nanëzonjën dhe gratë çame të Sulit në tregimin “Lamtumirë o Sul i Shkretë” apo Taip Osmanit dhe të tjerët, në rrugëtimin biblik në llahtarën e viteve 1944-1945. Mendoj se këtu buron edhe lapidarizimi i situatave, por veçanërisht i karaktereve. Do të mjaftonte një analizë e shpejtë e tregimit “Edhe yjet vdesin”, për mendimin tim një nga më të arrirët e librit. Fati i Osman Takës, këtij emri emblematik të Çamërisë dhe shpirtit çam, lëviz në dy pika të segmentit të fundit të kohjetës së tij: në tarracën e burgut kala dhe në vallen e fundit që do të kërcejë të nesërmen. Pikërisht në këtë rrugëtim të fundit, shpaloset bota e madhe shpirtërore e njeriut mit të historisë dhe valles çame. Jo rastësisht në këtë tregim autori parapëlqen dialogun e Osman Takës me qiellin dhe yjet. A nuk është vallja një dialog mes tokës dhe qiellit, mes trupit dhe shpirtit, mes tokësores dhe qiellores? Në këtë tregim, por edhe në të tjerët, ndjehet bukuria, finesa, dhe pesha e fjalës, si dhe ëmbëlsia e dialektit të Çamërisë. Dhe kjo është edhe njëra nga vlerat dhe arritjet e këtij libri vetëm me pesë tregime.

[Hajra]

Telegrami që njofton mbi rrezikun e Pushtimit të Çamërisë nga ushtria greke

ENDRI MERXHUSHI
Dokumente të bazuara mbi historine e Çamërisë ne vitet 1912-1939 që përfshihen në këtë vëllim bëjnë fjalë për një periudhë të ngjeshur me ngjarje të rëndësishme për historine e kësaj treve.
Leskovik 27 Dhjetor 1912
Çamëria është lënë pa ushtarë e pa municione. Ka teët dite që po luftohet deri brenda në qytete. Në vend të shumë burravet me famë nga populli që dhanë jetën, po shtrëngohen gratë të rendin në luftë. Ndihma që qe shprehsuar nga vëllezerit tane te Gjirokastrës e të Beratit, nuk na erdhi. Kështu, Çamëria nga lajmet e fundit që na erdhën s’andejmi, është shkelur prej armikut. Në fund, komanda e armatës së perëndimit ka pranuar, mbas përçapjeve tona të shpeshta, të dërgojë ndihmë për të nxjerrë prej dorës së armikut Prevezën, që i qe dorëzuar pa asnjë arësye. Mirëpo, për c’arësye s’dihet, vendimit të komandës se perendimit është duke I kundërshtuar komandat e Janinës. Duke pare se Atdheu i dashur ndodhet në këtë gjëndje, me 9 të këtij muaji erdha ne Gjirokastër në emër të Çamërisë, simbas autorizimit zyrtar te komandës së armatës së perëndimit. Ju raportoj, gjendjen e Çamërisë që ndodhet në agoni dhe pres këtu në zyrën telegrafike të më jepni mendimin Tuaj¹.
AQSH (arkivi qëndror Shtetëror) F.245. V1912. D.III-1/1. F.345-349. Botuar dhe në “Qeveria e Përkohshme e Vlorës dhe veprimtaria e saj”Nëntor 1912-Janar 1914, Tiranë 1963. Dok.117
1. Po në këtë date u dërgua dhe përgjigja me telegram e Ismail Qemalit ku e udhëzonte për masat që duhet te merrte.
“Eshtë për t’u çmuar vepra dhe vullneti juaj. Po në të njëjten gjëndje dhe përpara te njejtit rrezik ndodhen të gjitha viset e Shqipërisë që kanë mbetur pa u invaduar. Kudo parësia dhe i tërë populli janë detyruar të qëndrojnë gati për t’u mbrojtur nga sulmi I armikut. Unë nuk shoh ndonjë fuqi që të mund të dërgohet prej një vendi në tjetrin. Prandaj bisedoni me njerëzit e atyshëm dhe veproni sipas vendimit që do të merrni” (F.245. V1912. DIII-1/1.f.345)
Myfit Libohova, ministër i Punëve të Brëndshme ët Qeverisë së Vlorës, i drejtohet Esad pashë Janinës, komandant i Korparmatës turke në Janinë.
27 dhjetor 1912
Meqë mbaroi puna e Sarandës, u dërguan ushtarë kundra Himarës, por nga shkaku se operacionet ushtarake akoma nuk kanë filluar, vullnetarët dhe rezervistat që janë në Himarë, janë në pritje, gjithashtu nuk u muar ndonjë lajm nga dy batalionet e këmbësorisë dhe nga toga e mitrolozavet që u dërguan në drejtim të Aidonatit. Populli i Çamërisë thërret e kërkon ndihmë vazhdimisht. Krahu i Skraparit e i Përmetit po forcohet me rezerva e vullnetarë kundra ushtrisë greke që po marshon drejt Kolonjës. Eshtë në dorë të asaj komande të sigurojë dërgimin e një fuqie të mjaftueshme edhe në Çamëri.
AQSH (arkivi qëndror Shtetëror) F.250. V1912. D.III-1/1. F.350. Botuar dhe në “Qeveria e Përkohshme e Vlorës…”, dok. 119. Delegatëtë Çamërisë dhe Delvinës, i drejtohen Kryesisë së Qeverise se Përkohshme te Vlorës
Kryesisë së Qeverisë provizore te Shqipërisë
Nga nëntëdhjetë mijë frymët që ka Prefektura e Camërisë, të përbërë nga peësdhjetë mijë myslimanë dhe dyzet mijë ët krishterë, vetëm tetëmbëdhjetë mijë frymë flasin gjuhën greke dhe shtatëdhjetë e dy miëj që mbesin flasin gjuhën shqipe. Nga dyzet mijë frymët e N/Prefekturës së Delvinës që përbëhen nga dhjetë mijë te krishterë dhe tridhjetë mijë myslimanë vetëm pesë mijë frymë flasin edhe greqisht edhe shqip dhe tridhjetë e pesë mijë frymët qi mbeten flasin vetëm gjuhën shqipe. Por nga shkaku i pozitës gjeografike të këtyre dy krahinave, I afërsisë së tyre me Greqinë dhe dominimi I detit nga flota greke, komitët bashkë me ushtrinë e rregullt greke qi ka zaptuar vendin, janë duke vepruar shumë pa mëshire kundrejt popullit dhe janë duke prere të gjithë telat e telegrafës duke prishur gjithë rrugët dhe urat që ndodhen në dy krahinat e përmendura. Brënda disa ditëve kur ushtria greke pushtoi Sarandën komitëd grekë dhe kretas, sasia e të cilëve arrin në dhjetë mijë me pëlqimin e ushtrisë së rregullt greke, përvec janë duke grabitur dhe shkatërruar pasuritë dhe pronat, posaçërisht të popullsisë muhamedane, por janë duke u prishur nderin (grave), vepër të cilën nuk e kanë bërë as popujt e paqytetëruar të mesjetës, kanë vrarë dhe therë në mënyrë mizore fëmijet para syve të prindërve të tyre dhe kanë zhdukur krejtësisht popullsinë muhamedane. Edhe disa bashkatdhetarë të krishterë që kanë pretenduar kombësinë shqiptare nuk kanë shpëtuar nga keqbërja e këtyre. Nga vazhdimi I luftës dhe I veprimit te komiteve eshte sigurte se asnjeri nga populli nuk do te shpetoje nga rreziku dhe nga shkatërrimi. Mirëpo, ne kemi mësuar lajmin gazmor se Shqiperia formoi qeverinë e saj te pavarur duke shpallur paanësinë e saj dhe mos gjëndje në luftë në bazë të së drejtës ndërkombëtare që është një veprim ndërmjet shteteve, e cila është nga nevojat e qytetërimit dhe duke ja njoftuar këto, shteteve të mëdha të cilat (njoftime) u mirëpriten dhe ambasadorët e gjashtë shteteve te mëdha ranë dakord ndërmjet tre duke vendosur kushtet e paqes duke pasur për baze pavarësinë e Shqipërisë.
Demarshe për qeverinë greke
Vazhdimi I luftës dhe veprimi I kriteve kunder popullit qi mbeti I paanshëm dhe joluftues dhe të kryerja e gjithfarëlloj mizorish me qënëse nuk mund të jetë I pajtueshëm me qyteterimin lutjen e paraqitur nga ana jonë n’emër të popullsisë çame, ca kohë më parë, si rezultat I masave dhe I mjeteve të përdorura nga Qveria e Përkohëshme, Qeveria greke nuk do të bënte ndonjë mësymje në Shqipëri. Mirëpo nga mizoritë dhe krimet që ka bëre kundër popullit Muharrem Reshiti në Filat, mbi ankimet e popullsisë vëndase, është marrë vesh se Qeveria greke nuk do të mbetet indiferente. Por, me qënë se krimet e bëra nga Muharremi janë nga krimet vetiake të veçanta dhe janë kryer ne tokën e një qeveri tjetër, d.m.th. te Qeverisë shqiptare, dënimi I fajtorit I përket qeveris që ka nën sundim ato vënde. Kjo është nga të drejtat e sovranitetit dhe nuk është e lejueshme ndërhyrja e një qeverie ose shteti tjetër dhe nuk mund të formojë nje shkak të vertetë për luftë dhe veprime komitësh. Me qënë se është e natyrshme që Qeveria Provizore nuk mund të mbetet indiferente që pasuria, jeta nderi I mijërave popull vëndas muhamedin të krishterë e ndodhen në një zonë të paanshme dhe jo luftuese, të mbetet në dorën mizore t’armikut dhe zhdukjen e familjeve të tyre në mënyrë tragjike, ju tërheqim vemendjen e shkëlqesisë suaj për popullsinë e mjerë të Çamërise dhe të Delvinës dhe n’emër të krejt popullsisë vëndase kërkojmë dhe lutemi që të bëni demarshet e duhura për shpëtimin e popullit të vuajtur nga dora mizore e ushtrisë së rregullt greke kretase dhe të komitëve.
[Data dhe firmat shqip si vijon] 15 dimror 1912 [28 dhjetor 19121]
Delegatë të Çamërisë dhe të Delvinës: Rexhep Demi, Veli Gera*, Veli Tahiri (vulë turqisht) Uzeir Tahiri, Nimet Abazi, Hajrulla Cini.
Marrë nga arkivat e shtetit Dokumente për Çamërinë. Organizata Shqiptaro-Amerikane Çamëria.