Fjalorth terminologjik-Filozofik

[LABI]

A
Absolut (lat, absolutus) ajo që është e parë, e pakushtëzuar dhe e pavaruar. Në filozofinë idealiste, absolute është kryesorja dhe e para nga e cila varet dhe shpjegohet cdo gjë. Hegeli konsideron se një absolute I këtillë është ideja , kurse Shelingu – shpirti .

Absolutizëm/mi – në gnoseologji :pikëpamje , sipas së cilës e vërteta është absolute ; në politikë – pushtet I pakufizuar, sundim arbitrar, I cili nuk I përfill normat, ligjet dhe kushtetutën .

Absolutizim/I – të shndërruarit e ndonjë vetie , raporti ,lidhje apo parimi në dcika absolute , të parë dhe të vetmen të rëndësishme, qe nuk është e kushtëzuar nga dicka tjetër.

Adekuat/e (lat. Adaquuare- te barazosh) – ajo që I përgjigjet që është e barbartë dhe në pajtim me dicka tjetër.

Afeksion/I (lat. Affection- veprim) –veprim që shkakton ndonjë reaksion në subjektin, psh:shkakton ndijime , shqetësime , pasqyrime.

Afirmim/I (lat. Ad.firmus- ifort) pohim, pranim se dicka është e këtillë ose e atillë, e ku ndërt me mohimin , në jetën e përditshme- të bëhesh I njohur, I pranuar në ndonjë fushë.

Agnosticizëm/mi (gr, “a” – jo . “gnostikos”- njohje) – pikëpmaje filozofike e cila mohon mundësinë e njohjes së botës. Përfaqësues më të njohur të agnosticizmit janë : David Hjum, dhe Imanule Kanti.

Agnostik/e ai apo ajo qe I përmbahet agnosticizmit, që botën , cështjen , situatën e kundron sit ë pashpresë, të panjohur dhe të pazgjidhshme.

Aksidencë/a (lat, accidit, ajo ndodh) veti jothelbsore e rastit dhe e parëndësishme; fenomeni fenomenalja. E kunderta me thelbin dhe te domosdoshmën.

Aksiologji/a (gr. Axios – I vlershëm – logos- shkencë) disiplinë filozofike, e cila merrret me studimin e vlerave njerëzore në përgjithësi , thelbin , mënyrën e ekzistimit dhe cështjen e renditjes së tyre sipas rëndësisë. Themelues i aksiologjisë është H..Loce.

Aksiologjik/e problem apo cështje që ka të bëjë me aksiologjinë , me vlerat njerëzore në përgjithësi

[LABI]

Aksiologjizëm/mi (gr.axios, vlerë, I vlershëm, logos, dituri, apo shkencë) – pikëpamje filozofike, në thelb idealiste dhe metafizike, e cila tërë problematikën complete filozofike e shndërron në problematikë të vlerave, pikëpamja neokantiste e Vindelbandit , Rikertit etj, është një aksiologjizëm.

Aksiomë/a (gr. Aksioma – kërkesë) parim , tezë , pohim mendim qe nuk mund të argumentohet , por as që ka nevojë të argumentohet. Prandaj, aksioma merret si premisë , pikënisje e të arsyetuarit e të përfunduarit. Të parët për aksiomën kanë bërë fjalë: Aristoteli në silogjistikën e tij dhe Euklidi në gjeometri.

Aksiomatikë/a (gr. Aksioma- kërkesë)- doktrinë shkencore mbi metodën aksiomatike , përkatësisht mbi metodën e përkufizimit të aksiomave dhe të krijimit të një sistemi aksiomatik.

[LABI]

Aktualitet/i (lat. Actualis i kohës, I tashëm)- njëmendësia , ajo që është reale, që është e dhënë tash përkundër potencialitetit që është vetëm e mundshme..

Alienim/I (lat. Alienus – I huaj , tjetër) tjetërsim, ndarje dhe pavarësim I produkteve të punës dhe aktivitetit të njeriut në një botë të vecantë, kinse e huaj nga bota e njeriut, humbje e asaj qe është thelbësore në njeriun; humbje e s hkaktuar nga ndarja e prodhuesit nga mjetet e prodhimit dhe produktet e punës së tij . Për këtë bëjnë fjalë Hegeli, Fjoerbahu, Marksi, Lukaqi etj.

Antinomi (gr.anti- kundër , nomos-ligj)- kundërthënie brendapërbrenda së cilës edhe teza (pohimi) edhe antiteza (mohimi), duken se janë njësoj të vërteta. Kanti në “Kritikën e mendjes së pastër” , ka paraqitur katër antinomy kryesore, në të cilat bi e mendja e pastër, kur i përvishet shpjegimit cështjeve inteligjibile.

Antitezë/a- (gr. Antithesis- e kundërta)- thënie e kundërt me tezën , mohim i tezës , zakonisht mohim i pohimit.

Antropologji/a – ( gr. Anthropos- njeri, logs-shkencë) disiplinë filozofike, që studijon njeriun si qenie specifike. Cështja e njeriut është njëra ndër cështjet më të para të filozofisë.

Antropomorfizëm/mi – (gr: anthropos – njeri , logos – shknecë) – paraqitja e gjësendëve , e natyrës ose e hyjnive sikur kanë veti njerëzore .

Antropocentrizëm/mi (gr: anthropos – njeri , kentrop- qendër) pikëpamje e cila e konsideron njeriun qendër të tërë botës dhe cak të të gjitha ngjarjeve në të .

Antropozofii/a (gr: anthropos – njeri, Sophia- mençuri) një varant i teozofisë; antropozofinë e themeloi Rudolf Shtajneri pasi u përjashtua nga “Shoqëria teozofike” të themeluar nga Helan Blavack dhe i shoqi i saj , koloneli amerikan Olkot. Sipas Shtajnerit dhe antropozofisë së tij, gjësendet materiale nuk janë tjetër pos fryma apo shpirti i dendësuar. Shpirti i nënshtrohet ligjit të ritrupëzimit apo reinkaracionit.

Apati/a (gr: apathia) – mungesë e ndjenjave , e interesit ; në filozofi apatia paraqet një qetësi filozofike, një qëndrim të paanshëm.

Aperion/i (gr: a-jo , peiron-kufi) – i pakufi, ajo që nuk ëhstë kufizuar; pëfaqësuesi i Shkollës së Miletës ; Anaksimandri mendon se apeironi është shkaku i parë dhe substance universale e cdop gjëje . Apeironi , sipas Anaksimandrit , është i pakufishëm për nga sasia dhe i përcaktuar për nga cilësia.

Apercepcion/i (lat : ad-rreth , kah ; percipere- të kuptosh) – perceptim i stimuluar në përvojën e mëparshme ; të vërejturit e asaj që momentalisht nuk mund të vërehet, por që e mundëson përvoja e mëparshme. Disa dijetarë apercepcionin e përkufizojnë si perceptim apo përftyrim të vetëdijshëm.

Apologji/a (gr: apologemai - të mbrosh) – mbrojtje, ajo që është drejtuar kah mbrojtja dhe arsyetimi i diçkaje.

Apologjet/e – ai apo ajo që mbron , që arsyeton ndonjë doktrinë (psh: krishtere , marksiste , islame , kapitaliste ) apo ndonjë gjendje jokritike.

Apologjetikë/a (gr: apologemaia – mbro) – degë e teologjisë, e cila ka për detyrë ta mbrojë dhe arsyetojë domën fetare.

[LABI]

Apori/a (gr: aporia) – rrugë pa shtekdalje ; Zenoni nga Elea (ne jug të Italisë) në shek: IV p.e.r – paraqiti këtë apori : “Dihotomia” , “Akili dhe Breshka” , “Shigjeta” dhe Stadiumi”.. Qëllimi i aporive të Zenonit ishte që ta provojnë pamundësinë e shpjegimit racional të lëvizjes.

A priori (lat a priori – më parë)- ajo që vjen më parë se përvoja ajo që i paraprin përvojës dhe nuk pason nga përvoja. Kategori e rëndësishme në filozofinë e Kantit.

A posteriori (lat a posteriori- në pas) – ajo njohuri që pason nga përvoja , që del dhe mbështetet në përvojën.

Argument/i- (lat- argumentum- provë) provë, përkatësisht mendim ose fakt që e vërteton apo e mohon një mendim tjetër.

Argumentim/i (lat argumentum – provë) – procesi mendor i të dëshmuarit të vërtetësisë së pohimit apo të mohimit.

Askezë/a (gr: askesis – ushtrim) heqje dorë nga cdo kënaqësi ose një mënyrë e thjeshtuar e jetesës.

Ataraksi/a (gr: ataraksia – qetësi, pa turbullirë) – qetësi shpirtërore ; në filozofinë e Epikurit , ataraksa paraqet qetësinë , paturbullirën shpirtërore dhe mungesën e dhimbjeve trupore, kategori kjo e rëndësishme filozofike e morale e stoikëve dhe e skeptikëve.

Ateizëm/mi (gr: “a” –jo, “theos” zoti) bindje e rëndomtë ose filozofike, sipas së cilës Zoti nuk ekziston ; ateistët më të njohur ishin : Holbahu , Didero , Fojerbahu, pastaj Marksi , Engelsi, Lenini etj .

Atribut/i (lat – attribuere – t’ia mëveshësh) – veti , cilësi thelbësore : në filozofinë e Spinozës atributi është ajo që mendja e njeriut e vëren në një gjësen si dicka thelbësore.

B


Biheiviorizëm/mi (ang. Behaviour – sjellje) – drejtim në psikologjinë bashkëkohore borgjeze , sipas të cilit jeta psikike e njeriut (ndijimet , ndjenjat, vetëdija etj) , mund të studiohen në bazë të sjelljeve , përkatësisht , reagimeve të jashtme të njeriut. Themelues i biheviorizmit është Xh.Watsoni

D


Daimonion/i (gr) “zoti i vogël” ; zëri hyjnor; kështu Sokrati e quajti një zë të brendshëm hyjnor , i cili i thoshte se c’duhet bërë ; “diamonioni” është concept filozofik edhe në veprat e Ksenofonit , te Platonit, e të tjerëve.

Deduksion/i (deduction, deducere- nxjerrje) – mënyrë e të përfunduarit kur nga e përgjithshmja nxjerrim një përfundim të vecantë ose përvecëm , nga ajo që vlen për tërësinë , nxjerrim atë që vlen për të vecantën.

Deizëm/mi ( lat. Dues – Zoti) – pikëpmaje , sipas së cilës , Zoti ka krijuar cdo gjë , por më nuk përzihet në ngjarjet dhe ekzistimin e gjësendeve ; deizmi i pranon ligjet objective të botës.

Deminurg/u (gr: demiurgos- krijuesi, ndërtuesi) – kirjues i botës, Zoti.

Deontologji/a (gr: “to deon”- detyra, kërkesa) – njëra ndër disiplinat apo fushat e vecanta të etilës si filozofi për moralin ; deontologjia merret me çështjen e analizës logjike të strukturës së thënieve e nocioneve morale e para së gjithash me cështjen e vendit dhe domethënies së deytrës morale të njeriut në përgjithësi ose të ndonjë eksperti (psh: të mjekut , të oficerit , gazetarit, mësuesit etj) Etika e Kantit , për shembull, është një etikë deontologjike , etikë e detyrës.

[LABI]

Determinizëm/mi (lat determinatus – i caktuar) – doktrinë filozfoike apo shkencore , e cila konsideron se cdo gjë në botë është e paracaktuar në mënyrë shkasore dhe të domosdoshme; përfaqësuesit më të njohur ; Shën Augustini, Spinoza, Laplasi, etj. Determinizmi nuk pranon ekzistencën e rastësisë.

Dialektikë/a (gr dialego- bisedoj) – në fillim , në filozofinë e Sokratit, Zenonit, Platonit etj ., shkathtësia e bisedimit, në filozofinë e Hegelit, Marksit, Engelsit, Leninit etj ., metodë më e përgjthshme filozfoike, sipas së cilës botën dhe dukuritë e lidhjet e vecanta të saj duhet trajtuar si të kundërthënshme dhe zhvillimore ; - e kundërt me metafizikën.

Diskurs/i (lat ; “të vraposh andej-këndej”) shqyrtim , rruga dhe mënyrë e diskutimit apo e shqyrtimit të ndonjë cështje ; njëri ndër nocionet më të përmendura në filozofinë bashkëkohore . Në f ilozofinë bashkohore komunikative-teorike , diskurisi do të thotë forma ose mënyra e shyqrtimit argumentues të parimeve apo të propozicioneve normative. Trendi i shqyrtimit dhe i zotërimit të ndonjë cështje teorike nga cilado fushë

Diskursiv/e (lat. Discursus- bisedë) ajo që ka të bëjë me mendjen dhe funksionet e saj njohëse; ajo që është e ndryshme nga intuita

Dogmë/a (gr: dogma – mendim, mësim) – doktrinë , mësim : teza themelore e ndonjë doctrine fetare, filozofike ose ideologjikepër të cilën nuk mund të diskutohet, ngase konsiderohet absolutisht e vërtetë, e pakontestueshme dhe e papër- gënjeshtrushme.

Dogmatizëm/mi ( gr: dogma- mësim) pikëpamje jokritike , e cila vërtetësinë, premisat e ndonjë teorie, i konsideron absolute dhe të padiskutueshme.

Doktrinë/a (lat – doctrina) mësim apo pikëpamje e paraqitur në formë të një sistemi mendor .

Dualizëm/mi (lat duo – dy) pikëpamje filozofike e cila tërë realitetin , botën e redukton në dy parime në mes të pavarura dhe të ndryshme; e tillë ishte pikëpamja e Dekartit , e Kantit etj.

Egoizëm/mi (lat: ego- unë) – interesim ekskluziv vetëm për vetvetën dhe mosçarja kokë për të tjerët; mospërfillja e interesave , nevojave, dëshirave të të tjerëve; mungesë e ndjenjës , ndjesisë sociale.

Ekzakt/e (lat, exactus- i saktë) i saktë , i plotë, që nuk lë mundësi për mëdyshje ; shkenca ekzakte, shkenca e saktë, precise.
Ekzistëncë/a (lat- existential) – të qenët, diçka që është , fakti se ështënë ndonjë mënyrë; kategori qendrore në filozofinë ekzistencialiste.

Ekzistencializmëm/mi (la existential- të qenët) drejtim i filozofisë bashkëkohore borgjeze, i cili si gjë parësore e merr ekzistencën ( Kirkegori, Hajdgeri, Sartri, Jaspersi, Alber Kamby , Abanjano, Babriell Marsel etj)

Eklektik/e (gr: eklego- zgjedh) ajo që ka të bëjë me një bashkim jo kritik të elementeve të doktrinave të ndryshme ; joorigjinale, jokritik.

Eklekticizëm/mi (gr: eklego- zgjedh) – pikëpamje e formuar në bazë të bashkimit jokritik të doktrinave të ndryshme apo të elementeve të tyre; pikëpamje joorigjinale , jokritke

Ekstacë/a (gr: “ek”-nga , “stasis” qëndrim) dalldisje, gjendje e posacme shpirtërore, kur njeriu del nga bota e tij e përditshme, shkëputet nga mendimet dhe kështu hidhet në një botë tjetër joracionale ; - në filozofinë e Platonit rrugë që çon drejt kah bashkimi i njeriut me Zotin.

Emanacion/i (lat: emanation- dalje) – rrjedhje e cdo gjëje nga një qenie , bazë apo substancë e parë – dalje e gjësendeve nga qenia e Zotit

Empirizëm/mi (gr: empeiria – përvojë) drejtim filozfoik , i cili konsideron se përvoja e jo mendja e njeriut , është burim kryesor i njohjes së botës nga ana e njeriut (Protagora, Bekoni, Loku etj) ; i konudërt me racionalizmin.

Enteleki/a (gr: entelecheia) në filozofinë e Aristotelit zhvillimi i cdo gjëje në pajtim të plotë me cakun, qëllimin. Lëvizja ka për detyrë sendërtimin e ndonjë caku

Entitet/i (lat: ens – entitas – qenie) – qenia , ekzistenca e ndonje gjëje ; realiteti, lloji i realitetit të cakutar.

Epikurizëm/mi – doktrina e filozofit grek Epikurit; atomozimi, materializmi dhe hedonizmi i Epikurit : - sinonim për jetën plot kënaqësi, të shfrenuar dhe pa halle.

Epistemologji/a ( gr: episteme- dije, logos- shkencë) teori filozofike , degë e gnoseologjisë, e cila merret me cështjen e diturisë , shkencës

Eristikë/a (gr: eris- grindje) – shkathtësia e grindjes , e fjalosjes në kuvend , gjyq, shesh etj. Qëllim i eristikës nuk ishte konstatimi i së vërtetës , por përpjekja për ta mundur kundërshtarin , për ta hutuar atë. Eristika është forma dekadente e sofistikës së Protagorës, Krities, Trazimahut etj.

Eros/i (gr: eros – dashuri) Zoti i dashurisë ; Hesiodi dhe orfistët e konsideronin “erosin” si njërin ndër perënditë më të vjetër dhe parim të krijimtarisë artistike; Platoni në veprën e tij “Gostia apo mbi dashurinë” e ka pa raqitur erosin si rrugë përmes së cilës arrihet te njohja filozofike , njohja e ideve.