ZBULIME: Albana, fshat Ilir në kufi mes Italisë dhe Sllovenisë, që admirohej nga Sken

[Guri i madh]

ZBULIME: Albana, fshat Ilir në kufi mes Italisë dhe Sllovenisë, që admirohej nga Skenderbeu

rasti një monumenti historik në Cividale të Italisë, aty në oborrin e muzeut hasëm në një hartë të rajonit (2 m. x 4 m.) ku na ra në sy mbishkrimi me shkonja të mëdha - A L B A N A. Dhe papritmas, ekipi i agjencisë informative “Presheva Jonë” u interesua dhe u gjend në mesin e fshatit Albana ku takuam fshatarë e intelektualë të këtij fshati. Nga bisedat me ta, vendorët italianë dhe sllovenë pranojnë dhe janë krenar se në mesin e tyre kanë fshatin Ilir me emrin Albana, shkruan agjencia informative kombëtare “Presheva Jonë”

Albana, 3 shtator / AIK-Presheva Jonë

Ishim në një udhëtim zyrtar nga Brukseli në Venezia. Per ca ditë u ndalëm në Cividale, një qytezë mes Triestës dhe Udines ku vizituam një muze dhe monument historik. Aty në oborrin e muzeut hasëm në një hartë të rajonit (2 m. x 4 m.) ku na ra në sy mbishkrimi me shkornja të mëdha - A L B A N A. Dhe papritmas, ekipi i agjencisë informative “Presheva Jonë” u gjend në mesin e fshatit Albana. Kur arritëm aty, në hyrje hasëm në një pano të madhe ku tregonte se nga këtu fillonte fshati Albana (siq po e shifni në foto). Prej së largu Albana dukej se ishte i mbuluar me “tepih” të gjelbër sepse aty nuk ishte asnjë pëllëmbë pa vreshta. Fshati dhe fshatarët e Albanës si më aprë edhe tani janë të njohur në rajon si prodhues të rrushit dhe verës. Albana eshte nje fshat pitoresk me 179 banorë me një kilmë medikale dhe me një lartësi mbi detare prej 101 metrash.

Në Albana takuam banorë e intelektualë të këtij fshati. Derisa fotografonim fshatin, kështjellën, panon me mbishkrimin Albana, disa kalimtarë rasti, nga kurioziteti ndaleshin dhe na pyesnin se “a jeni shqiptarë ju ?” Ne, ju përgjegjëshim me po. Ndërsa, ata na e kthenin: ”po, po na e mori mendja se jeni albanesi…” Dhe kështu shoqëroheshim dhe bisedonim, na ftonin e i ftonim në café. Ata na ofron verë të kuqe nga fshati Albana e ne i ofruam një pije “Skenderbeg” që na kishte qëlluar me vete..Bile, njëri nga ta na e ktheu se "Skanderbegu tek toka e Skanderbeut. Më ka treguar gjyshja ime se ushtria e Skanderbeut ka kaluar këndej kah fshati Albana.."

Nga biseda me ta mësuam se Fshati Albana shtrihet në pjesën e Prepottos, province kjo e Udines, kantonit të Friulit në Itali. Fshati Albana është një vend i vogël dhe është i vendosur mes kufirit italo-slloven. Në mes të fshatit gjendet edhe kështjella Albana, e cila vërehet prej së largu në distance prej 2-3 km, Kështjella, e cila mban emrin e fshatit Albana daton nga shekujt e hershëm, siq thonë banorët dhe fshatarët e rrethit, nga epoka e Ilirëve, por Kështjella Albana ishte zbuluar dhe meremetuar nga shekulli i XII-të nga banorët e gadishullit Ilirik. Kjo kështjellë sot është një prone private dhe ajo për momentin ende nuk është e hapur për vizitorët qoftë për vendorët apo të huajt.Kështjella “Cjastiela” Albana (në dialektin e Friulit, gjuhë kjo më e hershme se gjuha italiane) njihet emri i kësja kështjelle nga fshatarët albanias e cila qëndron në një kat shkëmbor, në veri të vendit. E ndërtuar në shekullin e dymbëdhjetë, Fshati Albana, një vend malor pitoresk, një luginë të rrethuar nga kodra dhe shpati në jug, ndërsa në veri vërehet një gryke e ngushtë re rethuar me male që arrijnë një mijë metra në lartësi. Që nga kjo pikë e ngushta të tranzitit, është supozuar se kështjella Albana ishte ngritur për të vëzhguar dhe mbrojtur popullsinë…” thuhet në një studim shkencor që hasëm në bibliotekën e fshatit Albana

Më konkretisht, sipas studiusve vendor, është konstatuar se Kështjella Albana daton që nga viti 1185. Ajo është ruajtur e pandryshuar deri në pushtimin e trupave Napoleonit në vitin 1797. Një shekull më vonë, më 1319 për të krijuar konfuzion në posedim të godinës kontribuon një studim historic nga Crollalanza de Giovambattista i cili thotë se familja Mels-Colloredo Waldsee Montalbano merr pronën feudale në Albana në vitin 1340. Por ne e dimë nga dokumentet e vërtetuara se martesa e Fiammetta, trashëgimtarit të De Quanzone Portis dhe James e Mels, që datojnë vetëm 1483, pra 143 vjet më vonë. James familja e Colloredo-Waldsee-Mels, sipas Crollalanza, prejardhje nga një fis i familjes u arratis në Gorica pas vrasjes së patriarkut të Aquileia dhe Duka nga Friuli, Bertrand de Saint genies. Në vdekjen e Fiammetta de Portis, James Mels martohet me Della Negra Frattina e cila i jep pesë fëmijë, ku të gjithë ata bëhen mbretër të Albanës dhe deputetë të qarkut të Gorizias. Njëri prej tyre ishte Gjergji që e ka martuar Catherinën e Zucco-Cucagna.

[Guri i madh]

Kështjella Albana, ky fshat ilir që i përballoi luftrave, stuhive dhe katastrofave natyrore...
Një historian ialian ka shkruar se “Në korrik të vitit 1478, në kohën e pushtimit otoman, me urdhërin e Iskander Beu (kupto SKENDERBEUT, shën.ynë) të udhëhequr nga Yuri Fuchina të Kobarid janë shtrirë ne zonat e Gorizia me Cormòns për t’i rezistuar osmanlive. Pastaj, deri tek lumi i Judrio, trupat e Iskander Beu kanë parakaluar tek Kështjella Albana ku do të bashkoheshin me grupe të tjera ushtarake, përgjatë Isonzo. Kjo flet për admirimin e Skanderbeut për Albanën. Në shekullin e gjashtëmbëdhjetë (1600) zhdukja e Leonardo nga Gorizia, ajo nuk lë trashëgimtarë, të qarkut dhe ajo kaloi në shtëpinë e Habsburgëve dhe pastaj nën kontrollin e drejtpërdrejtë të Perandorisë së Shenjtë Romake. Republika e Venedikut, e cila u zëvendësua nga 14.20, patriarku i Aquileia në kontrollin e Dukatit të Friuli, kalimi nuk i pëlqen (marrëveshje), kështu që nga 1508 do të fillojë një seri luftrash kundër austriakëve që ata do të përfundojë tetë vjet më vonë . Për të qenë të regjistruar në këtë periudhë një shpërthim të dhunshëm të murtaja dhe në mars 1511 rajonin kshte përfshirë një tërmet shkatërrues. Dhe gjitha keto konflikte bashke me katastrofat natyrore, siq ishte dridhjet e tokës , kishin bërë që të reduktohet rrënojat e kështjellës Albana…”

Sipas keitj hulumtimi bëhet e ditur se tëdhënat e fundit historike flasin se gjatë Luftës së Parë Botërore kështjella Albana u kërkuar nga ushtria italiane për t’u shëndrruar në spital ushtarak, por në vitin 1916 një granate të austriake shkatërruan kullën verilindore. Ndërtesa u rivendos nga pronarët e pas luftës, por gjatë Luftës së Dytë Botërore ishte përsëri u muar dhe e pushtuan pjesërisht nga policia dhe familje të zhvendosura në Italinë jugore, të goditur nga bombardimet aleate. Ndërkohë, për martesën e një pasardhës i Shtëpisë së Mels-Albana, kalaja u trashëguar nga Gabrici e Cividale. Që nga viti 1990, në një gjendje të dukshme të lënies pas dore, Kështjella Albana bëhet mollë sherri mes pronarëve dhe Bashkisë së Prepottos, që do të blej atë për më kot, për shërbimet publike. Për fat të mirë, pronari aktual, Leonello Gabrici, që nga viti 2000 shënon fillimin e një ristrukturimi radikal të ndërtesës.

Vendorët italianë dhe sllovenë pranojnë dhe janë krenar se në mesin e tyre kanë fshatin Ilir me emrin Albana

Rina Pulz (Gorizia) thotë se shpesh shkon në fshation Albana me miq e mikesha. Me Rinën flasim here italisht e herë sllovenisht e cila i zotëron mire që të dy gjuhët. Ajo edhe pse e ndien veten italiane, por me origjinë sllovene, nuk e fsheh realitetin dhe shpjegon se se “fshati Albana është një fshat ilir deshi apo nuk deshi ndokush ta pranoj ketë realitet. Fundja vet emri Albana flet më së miri për origjinën e këtij fshati. Përveq kësaj edhe të parët tanë, stërgjyshërit e mi më kanë treguar se ky fshat në kohrat e mëhershme i takonte ilirëve..” Zonja Pulz po ashtu shpjegon se vena me e mire në Itali vjen nga fshati Albana. “Shumë turistë, biznismenë si vendor ashtu edhe të huaj gjatë vjeshtës i mësyejnë fshatit Albana për të siguruar verën për dimër, verë e kuqe ashtu si gjaku, si flamuri i juaj shqiptarë..”, thotë duke qeshur Rina.

Kështu shprehet edhe Giordano Novelo (Visinale del Judrio) professor dhe njohës i mirë histories së kantoit të Friulit. Sipas Novelos “Fshati Alabana ishte nje rajon ilir, sikur t’mos ihste keshtu as emrin nuk do ta kishte Albana. Bile shpesh kur shkojmë mysafirë tek ky fshat në hyrje shofin tableën e madhe me mbishkrimin ALBANA. Shpesh kur arrijmnë aty, në shaka themi bëni gati pasaportat se hymë në Albana, në Shqipëri..” rrëfen pa kompleks z.Girodano duke qeshur. Anna Olivia (Visinale) një grua e sinqerte italiane shpjegon se ka lexuar dhe ka mësuar nga fëmijët, të cilet janë student, se Fshati Albana ka qne”në rajon I të aprëve të shqiptarëve-Ilirëve. “për ektë fshat fëmijet e mi knaë mësuar ehde në shkolla dhe hostroanët e as funksionarët Italian ketë nuk e kanë mohuar asnjëherë. Sikur t’i pengonte kjo histori e vërtetë italianëve, ju siguroj se ky fshat me emrin Albana nuk do ta mbante sot,sikur që shumë fshatra shqiptare Serbia ia kishte ndryshuar emrat apo kishte shkatërruar kështjella e fshtara ilire apo shqiptare me qëllim të humbjes së gjurmëve historike. Italianët dhe shqiptarët janë aleat të mire dhe ne jemi krnar që në territorin tone kemi në fshat dhe këshetjellë me emrin Albana..” përfundon Anna.

Nga bashkëbiseduesit tanë kuptuam se shumë fjlaë kishin ngjajshmëri me ato në gjuhën shqipe. Banorët e Albanës flitni mes veti jo në gjuhën italiale , por në dialektin fruili, gjuhë kjo shumë më e hershme se italishtja. Nga këto fjalë ne arritëm t’i shkëpusim vetëm disa që i përngjanin shqipes, si : Cestjela (Kështjella), Piron (pirun), Carroca (karroca), ajer (ajri), njata (nata), di (dita), kapjela (kapela), flumi (lumi), Mjeli (mjalta) etj…Në fshatin Iliri sot edhe pse nuk flet askush shqip, aty flet shqip toka, flet shqip kështjella, flasin shqip shqiponjat që fluturonin mbi qiell të fshatit Ilir. U larguam nga fshati ilir Albana duke lënë qetë shiponjat për të fluturuar në qielline tyre të lire…

[Zero Cool]

Në Durrës zbulohen spirancat detare 1700 vjeçare


http://www.gazetaexpress.com/repository/images/large/anija_447992_thumb_large.jpg



Nga Express më 19 shtator 2011 në ora 08:34
Gjatë ekspeditës nënujore shqiptaro-amerikane të kësaj vere janë zbuluar disa vendndodhje arkeologjike të anijeve të lashta në bregdetin shqiptar e mes tyre spirancat përbëjnë elementë mjaft interesantë për t'iu qasur historisë së lundrimit ilir dhe shqiptar.

Arkeologu nënujor, dr. Adrian Anastasi, bashkëdrejtor i misionit shqiptaro-amerikan thotë, se nga kërkimet në bregdetit jugor të vendit deri tani, janë zbuluar 8 spiranca, mosha e të cilave është më e lashtë se 1700 vjet, ndërsa janë më të shumta spirancat më të reja.

"Evoluimi i spirancave ka qenë i ngadalshëm dhe fillimisht pjesa kryesore e saj bazohej te materiali i drurit", vijon dr. Anastasi, duke vizatuar skicat e ndërtimit të pajisjes që edhe sot vazhdon të shërbejë për bllokimin e lëvizjes së anijes, duke mbetur në tabanin nënujor.

Më vonë akset prej druri filluan të kombinoheshin me pjesë prej guri dhe mermeri të rëndë, ndërsa evolucioni solli më pas zgjidhjen me bashkimin e drurit me format e plumbit të derdhur.

"Këto janë provat materiale për ekzistencën e flotës ilire dhe lundrimet e saj. Prova të cilat ndodhen pjesërisht në muzeun historik të Vlorës, ndërsa pjesa tjetër në muzeun arkeologjik të Durrësit. Ka ardhur koha që objektet e zbuluara nën ujë të ekspozohen në një muze të përshtatshëm" -vijon dr. Adriani, sipas të cilit Kalaja e Ali Pashës Tepelenës në Porto Palermo është vendi më i përshtatshëm, që do të ringjallte turizmin në këtë zonë.

[Neferta]

Zbulohet akti juridik që shënon rënien e Mbretërisë Ilire




Gërmimet arkeologjike në Kalanë e Rozafës në Shkodër nga ekspedita shqiptaro-polake kanë nxjerrë në dritë një mbishkrim që mendohet se i përket shek. I para Krishtit
Gërmimet arkeologjike, të ekspeditës shqiptaro-polake në qytetin e Shkodrës, kanë nxjerrë në pah vlerat historikë të qytetit, i themeluar rreth shekujve V-IV para erës sonë. Ekspedita arkeologjike në Kalanë Rozafa të Shkodrës që në gërmimet e para ka hasur në zbulime vërtet interesante. Në oborrin e dytë të Kalasë, në një nga ujëmbledhësit e saj është gjetur një mbishkrim i cili sipas vëzhgimeve të para të specialistëve mendohet se i përket shekullit I para Krishtit. Ky mbishkrim mund të jetë i pari dokument i asaj periudhe, pikërisht kur Shkodra u pushtua nga romakët që shënon dhe shpërbërjen e Mbretërisë Ilire. Shenjat e para të këtij zbulimi rreth kalasë së Shkodrës, sipas drejtorit të Parkut Arkeologjik, Nikolin Shati, janë ndeshur që para se arkeologët të nisnin gërmimet, pikërisht kur administruesit e kalasë po kryenin punimet rutinë për pastrimin e një prej ujëmbledhësve të saj. Shkrimi edhe për ata që nuk ishin aspak specialistë dukej interesant, duke e lënë ashtu siç e kishin gjetur, pa e prekur. Me ardhjen e ekspeditës arkeologjike polako-shqiptare 10 ditë më parë, u bë i mundur shterimi i ujit dhe krijimi i një pamjeje sa më të qartë të këtij mbishkrimi. Gjatë pastrimit të territorit, kur pamja e tij u bë më e qartë edhe për vetë specialistët u vu re se ky shkrim ishte shumë i veçantë dhe që nga vëzhgimet e para mendohet se i përket shekullit të parë para Krishtit. “Është një akt juridik që përshkruan kolonizimin romak dhe rënien e perandorisë ilire, i periudhës së Augustit. Ky shkrim dhe katër të tjerë të gjetur aty janë dërguar për një ekspertizë më të specializuar në një institut arkeologjie në Francë” – u shpreh drejtori i Parkut Arkeologjik të Shkodrës, Nikolin Shati. Për arkeologët ky zbulim konsiderohet shumë i rëndësishëm, pasi periudha e shekullit të parë p.e.s. dhe shekullit parë të erës sonë nuk ka patur dokumente të shkruara. Ky zbulim është një nxitje për ekspeditën arkeologjike, që prej tri ditësh ka nisur gërmimet në kërkim të rrënjëve të qytetit antik. Aktualisht po bëhen testet e para në tri pika: në pjesën juglindore të kalasë; pranë xhamisë së Plumbit dhe në jug të saj. Që në gërmimet e para që janë sipërfaqësore arkeologët kanë parë shenja të rrënojave të qytetit antik. “Kjo jep shpresë që gjetjet arkeologjike kanë për të qenë të shumta dhe me vlerë në drejtim të plotësimit të historisë së jetës në këtë territor”, shtoi Shati.
Zona ku është bërë zbulimi
Zona për rreth Kalasë Rozafa ka një kombinim të rrallë faktorësh fizikë për jetesë. Rrëzë kodrave të Tepes, në anën jugore, materialet arkeologjike fillojnë nga Bronzi i hershëm (2000 p.e.r). Në shekullin V – IV p.e.r. filloi ndërtimi i kalasë me gurë ciklopike të puthitur pa llaç. Në vitin 181 p.e.r. bëhet Kryeqytet i Mbretërisë së Ilirisë, me sundimtar Gentin, dhe kishte një shtrirje të madhe në pjesën veriore. Gjatë shekullin II p.e.r. në kalanë e qytetit zhvillohen luftërat me Romën dhe në vitin 168 pushtohet nga Roma dhe bëhet një nga qendrat e njësive administrative të Perandorisë Romake. Me reformat e Dioklecianit bëhet qendër krahinore. Dhe pikërisht ky dokument, i cili, sipas specialistëve të Parkut Arkeologjik dhe Arkeologëve, është një Akt Ligjor i asaj periudhe, por fjalën e fundit do e thotë ekspertiza e institutit të arkeologjisë në Francë.
Rikthehen gërmimet pas 30 vjetësh
Shkodra është themeluar rreth shekujve V-IV p.e.r., ndërsa kalaja në hyrje të qytetit është e vendosur mbi një kodër në një lartësi 130 m. Për herë të fundit kjo zonë e rëndësishme arkeologjike u vu në shënjestër të ekspeditave 30 vjet më parë. Që nga ajo kohë në Shkodër nuk u kryen më gërmime arkeologjike. Por një vit më parë një profesor arkeologjie nga Polonia, Piotr Dyzcek, shprehu interes për të ngritur një grup për të nisur gërmimet në këtë qytet. Sipas tij, disa zbulime që ekspedita e tij kishte bërë në Maqedoni dhe Mal të Zi e kishin drejtuar në qytetin e Shkodrës. Mbi bazën e një projekti, profesor Dyzcek gjeti mbështetjen nga qeveria shqiptare në bashkëpunim me Ambasadën Polake për të nisur gërmimet në Shkodër për një periudhë 5-vjeçare. Profesori polak i arkeologjisë e prezantoi projektin e tij të gërmimeve një vit më parë. “Një nga dëshirat e mia ka qenë gjithmonë që të bëj gërmime në qytetin e Shkodrës, pasi është kryeqyteti i Teutës. Shkodra është një nga qendrat më të rëndësishme të ilirëve. Dhe pavarësisht kësaj të dhëne, në Shkodër nuk janë bërë gërmime për periudhën ilire. Nëse atje janë bërë gërmime sporadike, ato i kanë përkitur periudhës romake të vonë. Ne shpresojmë që në këtë zonë të zbulojmë qytete ilire dhe diçka më shumë për mbretëreshën Teutë. Janë vetëm pak vjet sundimi, por vepra dhe lavdia e kësaj gruaje ka triumfuar në shekuj. Për kohën që udhëhoqi, ajo rivalizoi perandorinë dhe perandorët e mëdhenj romakë. Nga gërmimet tona kemi bindjen se ilirët kanë jetuar shumë mirë dhe nuk ka diferencë me Romën për nga niveli i jetesës. Deri para pak kohësh ka mbizotëruar mendimi se ilirët kanë qenë primitivë dhe kanë qenë grekët ata që u kanë imponuar kulturën e tyre, por unë mund të them se ilirët kanë qenë po aq të zhvilluar.”- pat deklaruar në një intervistë të tij për MAPO-n profesori polak, duke parashtruar projektin e tij dhe të Universitetit të Varshavës për gërmimet në qytetin e Shkodrës. E sigurisht teza e profesorit, i cili mendon se gjurmët e “humbura” të ilirëve mund të gjehen në rrethinat e Shkodrës, është bazuar në vite të tëra studimesh dhe hulumtimesh të tij jo vetëm në biblioteka të ndryshme por dhe gjatë gërmimeve në terren. Bashkë me specialistët polakë grupit i janë bashkuar edhe arkeologë shqiptarë, që po bashkëpunojnë në gërmimet. Ky projekt është miratuar dhe nga Këshilli Kombëtar i Arkeologjisë, dhe është një iniciativë e Qendrës së Studimeve Antike për Europën Juglindore në Universitetin e Varshavës, përfaqësuar nga vetë profesor Dyzcek. Marrëveshja e nënshkruar ka një afat 5-vjeçar dhe pasi është bërë survejimi në zonën e rrastë të qytetit antik, nga ura e re e Bunës, ura e Bahçallekut deri te Xhamia e Plumbit, ka nisur dhe faza e dytë e projektit, që janë gërmimet në këto zona. Që në sipërfaqe arkeologët kanë bërë zbulime të rëndësishme, siç është mbishkrimi i gjetur dje, por që mendohet se vlerat arkeologjike janë shtresëzuar, ndaj duhet të bëhen gërmime të thella nga 7-10 metra. Djana Kola, Aida Tuci

[Neferta]

Zbulohet akti juridik që shënon rënien e Mbretërisë Ilire




Gërmimet arkeologjike në Kalanë e Rozafës në Shkodër nga ekspedita shqiptaro-polake kanë nxjerrë në dritë një mbishkrim që mendohet se i përket shek. I para Krishtit
Gërmimet arkeologjike, të ekspeditës shqiptaro-polake në qytetin e Shkodrës, kanë nxjerrë në pah vlerat historikë të qytetit, i themeluar rreth shekujve V-IV para erës sonë. Ekspedita arkeologjike në Kalanë Rozafa të Shkodrës që në gërmimet e para ka hasur në zbulime vërtet interesante. Në oborrin e dytë të Kalasë, në një nga ujëmbledhësit e saj është gjetur një mbishkrim i cili sipas vëzhgimeve të para të specialistëve mendohet se i përket shekullit I para Krishtit. Ky mbishkrim mund të jetë i pari dokument i asaj periudhe, pikërisht kur Shkodra u pushtua nga romakët që shënon dhe shpërbërjen e Mbretërisë Ilire. Shenjat e para të këtij zbulimi rreth kalasë së Shkodrës, sipas drejtorit të Parkut Arkeologjik, Nikolin Shati, janë ndeshur që para se arkeologët të nisnin gërmimet, pikërisht kur administruesit e kalasë po kryenin punimet rutinë për pastrimin e një prej ujëmbledhësve të saj. Shkrimi edhe për ata që nuk ishin aspak specialistë dukej interesant, duke e lënë ashtu siç e kishin gjetur, pa e prekur. Me ardhjen e ekspeditës arkeologjike polako-shqiptare 10 ditë më parë, u bë i mundur shterimi i ujit dhe krijimi i një pamjeje sa më të qartë të këtij mbishkrimi. Gjatë pastrimit të territorit, kur pamja e tij u bë më e qartë edhe për vetë specialistët u vu re se ky shkrim ishte shumë i veçantë dhe që nga vëzhgimet e para mendohet se i përket shekullit të parë para Krishtit. “Është një akt juridik që përshkruan kolonizimin romak dhe rënien e perandorisë ilire, i periudhës së Augustit. Ky shkrim dhe katër të tjerë të gjetur aty janë dërguar për një ekspertizë më të specializuar në një institut arkeologjie në Francë” – u shpreh drejtori i Parkut Arkeologjik të Shkodrës, Nikolin Shati. Për arkeologët ky zbulim konsiderohet shumë i rëndësishëm, pasi periudha e shekullit të parë p.e.s. dhe shekullit parë të erës sonë nuk ka patur dokumente të shkruara. Ky zbulim është një nxitje për ekspeditën arkeologjike, që prej tri ditësh ka nisur gërmimet në kërkim të rrënjëve të qytetit antik. Aktualisht po bëhen testet e para në tri pika: në pjesën juglindore të kalasë; pranë xhamisë së Plumbit dhe në jug të saj. Që në gërmimet e para që janë sipërfaqësore arkeologët kanë parë shenja të rrënojave të qytetit antik. “Kjo jep shpresë që gjetjet arkeologjike kanë për të qenë të shumta dhe me vlerë në drejtim të plotësimit të historisë së jetës në këtë territor”, shtoi Shati.
Zona ku është bërë zbulimi
Zona për rreth Kalasë Rozafa ka një kombinim të rrallë faktorësh fizikë për jetesë. Rrëzë kodrave të Tepes, në anën jugore, materialet arkeologjike fillojnë nga Bronzi i hershëm (2000 p.e.r). Në shekullin V – IV p.e.r. filloi ndërtimi i kalasë me gurë ciklopike të puthitur pa llaç. Në vitin 181 p.e.r. bëhet Kryeqytet i Mbretërisë së Ilirisë, me sundimtar Gentin, dhe kishte një shtrirje të madhe në pjesën veriore. Gjatë shekullin II p.e.r. në kalanë e qytetit zhvillohen luftërat me Romën dhe në vitin 168 pushtohet nga Roma dhe bëhet një nga qendrat e njësive administrative të Perandorisë Romake. Me reformat e Dioklecianit bëhet qendër krahinore. Dhe pikërisht ky dokument, i cili, sipas specialistëve të Parkut Arkeologjik dhe Arkeologëve, është një Akt Ligjor i asaj periudhe, por fjalën e fundit do e thotë ekspertiza e institutit të arkeologjisë në Francë.
Rikthehen gërmimet pas 30 vjetësh
Shkodra është themeluar rreth shekujve V-IV p.e.r., ndërsa kalaja në hyrje të qytetit është e vendosur mbi një kodër në një lartësi 130 m. Për herë të fundit kjo zonë e rëndësishme arkeologjike u vu në shënjestër të ekspeditave 30 vjet më parë. Që nga ajo kohë në Shkodër nuk u kryen më gërmime arkeologjike. Por një vit më parë një profesor arkeologjie nga Polonia, Piotr Dyzcek, shprehu interes për të ngritur një grup për të nisur gërmimet në këtë qytet. Sipas tij, disa zbulime që ekspedita e tij kishte bërë në Maqedoni dhe Mal të Zi e kishin drejtuar në qytetin e Shkodrës. Mbi bazën e një projekti, profesor Dyzcek gjeti mbështetjen nga qeveria shqiptare në bashkëpunim me Ambasadën Polake për të nisur gërmimet në Shkodër për një periudhë 5-vjeçare. Profesori polak i arkeologjisë e prezantoi projektin e tij të gërmimeve një vit më parë. “Një nga dëshirat e mia ka qenë gjithmonë që të bëj gërmime në qytetin e Shkodrës, pasi është kryeqyteti i Teutës. Shkodra është një nga qendrat më të rëndësishme të ilirëve. Dhe pavarësisht kësaj të dhëne, në Shkodër nuk janë bërë gërmime për periudhën ilire. Nëse atje janë bërë gërmime sporadike, ato i kanë përkitur periudhës romake të vonë. Ne shpresojmë që në këtë zonë të zbulojmë qytete ilire dhe diçka më shumë për mbretëreshën Teutë. Janë vetëm pak vjet sundimi, por vepra dhe lavdia e kësaj gruaje ka triumfuar në shekuj. Për kohën që udhëhoqi, ajo rivalizoi perandorinë dhe perandorët e mëdhenj romakë. Nga gërmimet tona kemi bindjen se ilirët kanë jetuar shumë mirë dhe nuk ka diferencë me Romën për nga niveli i jetesës. Deri para pak kohësh ka mbizotëruar mendimi se ilirët kanë qenë primitivë dhe kanë qenë grekët ata që u kanë imponuar kulturën e tyre, por unë mund të them se ilirët kanë qenë po aq të zhvilluar.”- pat deklaruar në një intervistë të tij për MAPO-n profesori polak, duke parashtruar projektin e tij dhe të Universitetit të Varshavës për gërmimet në qytetin e Shkodrës. E sigurisht teza e profesorit, i cili mendon se gjurmët e “humbura” të ilirëve mund të gjehen në rrethinat e Shkodrës, është bazuar në vite të tëra studimesh dhe hulumtimesh të tij jo vetëm në biblioteka të ndryshme por dhe gjatë gërmimeve në terren. Bashkë me specialistët polakë grupit i janë bashkuar edhe arkeologë shqiptarë, që po bashkëpunojnë në gërmimet. Ky projekt është miratuar dhe nga Këshilli Kombëtar i Arkeologjisë, dhe është një iniciativë e Qendrës së Studimeve Antike për Europën Juglindore në Universitetin e Varshavës, përfaqësuar nga vetë profesor Dyzcek. Marrëveshja e nënshkruar ka një afat 5-vjeçar dhe pasi është bërë survejimi në zonën e rrastë të qytetit antik, nga ura e re e Bunës, ura e Bahçallekut deri te Xhamia e Plumbit, ka nisur dhe faza e dytë e projektit, që janë gërmimet në këto zona. Që në sipërfaqe arkeologët kanë bërë zbulime të rëndësishme, siç është mbishkrimi i gjetur dje, por që mendohet se vlerat arkeologjike janë shtresëzuar, ndaj duhet të bëhen gërmime të thella nga 7-10 metra. Djana Kola, Aida Tuci

[sherri]

Të shpjegosh rrënjët autoktone dhe prejardhjen ilire-shqiptare, në të njëjtën kohë e bën më të lehtë kuptimin e orientimit tonë pro perëndimor. Ne kemi mbirë mbi këto troje pellazge-ilire, shumë shekuj më herët sesa të vinin në Gadishullin Ballkanik grekët, romakët, hunët e gotët, sllavët e së fundi në shekullin e XV-të edhe osmanët.
Nga FAHRI XHARRA

Në Gajtan të Shkodrës janë gjetur vendbanime të vjetra 6.000 vjet p.e.s, ndërsa në Xarë të Sarandës 10.000 vjet p.e.s. Gjuha jonë është pjesë e trungut të gjuhëve indoevropiane në cilësinë e degës shqipe, pra shumë e hershme e që na ka afruar më herët se popujt e tjerë të perëndimit. Albert Dymo thotë se “nuk ka racë më të vjetër se shqiptarët në Europë”. Ilirët gjendeshin në qendrën e saj para se të lindte nocioni i Europës.
Milan Shuflay, George Hahn, Çabej, Mayeri, Jokli e të tjerë e vërtetojnë duke e krahasuar me një lis vigan me rrathët e tij vjetorë si rritjen e kësaj bote të lashtë ballkanike.
http://www.albobserver.com/wp-content/uploads/2012/01/clip_image0011.jpg (http://www.albobserver.com/archives/39057/clip_image001-11)Kultura e Komanit është një kulturë e hershme e Arbërisë, që e vazhdon kulturën ilire, që do të thotë se bartësit e saj, arbrit, janë shqiptarë të hershëm, pasardhës të ilirëve. Zbulimet e bëra në Delmace të Komanit i hapën rrugë një rindërtimi arkeologjik dhe historik, duke u bërë një pikë reference për mënyrën e zhvillimit të Ballkanit Perëndimor në shekujt VI-XIII pas Krishtit.
Gërmimet arkeologjike në Koman janë bërë fillimisht në vitin 1898 nga Konsulli i Francës në Shkodër, Degrand. Nga ato gërmime u gjetën varrezat e mesjetës së hershme, mbi të cilin u bë ndërtim shkencor i njohur si Kultura e Komanit, që e bënte lidhjen e shqiptarëve si pasardhës të arbërve dhe ilirëve. Për më se një shekull,varrezat e Delmacës kanë qenë në qendër të vëmendjes së arkeologëve të huaj dhe atyre shqiptarë.
http://www.albobserver.com/wp-content/uploads/2012/01/viewer3.png (http://www.albobserver.com/archives/39057/viewer-4)Në Europën Perëndimore, gjetjet në këto varreza u bënë të njohura me emrin “Kultura e Komanit”, përderisa sllavët dhe osmanët e kishin rrënuar dhe humbur atë kulturë shumë herët. Delmace është një fshat i Komanit në një lartësi mbidetare 568 metra. Kështjella e Delmacës dhe Kisha e Shën Kollit shikuar kalimthi dhe si zbulim i rëndësishëm për historinë tonë, janë lënë përgjysmë për 50 vjetët e kaluara. Delmace me rrethinë është shumë mahnitëse me fshehtësinë e vet ende jo krejt të zbuluar.
Emrin Delmace e gjejmë kryesisht në shkrime ku i njohuri për ne, studiuesi Hahn e krahason me shqipen dele, delmer, bari delesh. Emri Delmace bashkë me gjetjet arkeologjike në varreza e dëshmojnë vazhdimësinë ilire-arbërore në malet e Dukagjinit, si Pukë- Iballë-Spas. A. Dhima e sheh vazhdimësinë edhe në tiparet antropologjike të arbërve të shek. VI-VIII, në banorët e Pukës në masën mbi 70 për qind.
Hulumtuesit kanë studiuar në fushën e toponimeve të Delmacës e sipas Xhemal Meqit, dallohen: Varrezat e Delmacës, mbi një rrafshinë në jug të kështjellës, Qafa e Delmacës në mes të Kodër Varrezë te Majës së Cungut të shkëmbit të kalasë, Kështjella e Delmaces 4 km në lindje të Komanit, Kroni i Delmacës i humbur mes gurësh, ana perëndimore e Kodër Varrezës e njohur si Masdelmace, Gryka e Delmaces në veriperëndim të Masdelmaces.
Delmace, duke qenë një vend malor, kur rrethanat ishin të favorshme historike të shek. VI-VIII u bë një qendër me përmasat e një “kulture qytetare” (H. Spahiu “Gjetja e Delmaces” 1971).
http://www.albobserver.com/wp-content/uploads/2012/01/2viewer1-300x227.png (http://www.albobserver.com/archives/39057/2viewer-2)Sipas arkeologes Etleva Nalbani, kërkimet shkencore për jetën e Mesjetës së hershme në Kalanë e Delmaces shtrihen në një sipërfaqe prej 2.500 metrash katrorë.
Aty janë të vendosura në forma tarracash mbi 35 banesa prej guri. Zbulime të rëndësishme e me vlerë janë edhe ato të 300 varreve e që japin shenja edhe për njëmijë varre tjera të pa hapura në atë lartësi mbidetare. Zbulimet e tilla e klasifikojnë Komanin edhe si qendër të referencës së mësimit në të gjithë Ballkanin.
Komani si i tillë i banuar nga popullata ilire ka qenë një nga metropolet e Ballkanit Perëndimor.
Në kalanë e Delmaces gjenden toponimet e katër kishave si ajo e Shën Kollit, Shën Gjergjit, Sën Mëhillit si dhe Kisha e Zonjës së Mirë. E gjithë kjo tregon se sa e madhe ishte shtrirja e këtij qytetërimi të hershëm, por edhe me rëndësi kishtare e kulturore të Krahinës së Pultit të Sipërm. Zona e epërme e Pultit së bashku me kalanë e Delmacës në bazë të shënimeve dhe fakteve, toponimeve të mbledhura, kanë qenë qendrat më të mëdha të krishterimit në këtë rajon.
http://www.albobserver.com/wp-content/uploads/2012/01/dalmace1-300x192.jpg (http://www.albobserver.com/archives/39057/dalmace-2)Për Kishën e Shën Kollit kemi të dhëna shumë me vlerë nga Gjergj Bardhi,1634, arqipeshkëv i Tivarit dhe ipeshkvi i Sapës, Frang Bardhi më 1637. Sipas tyre, famullia e Shën Kollit ishte për tre fshatrat në Koman, Bytyç (Mtyçi Buzhalës), Qerreti i vogël dhe Delmace. Gjergj Bardhi shkruan me 1634 se “ në Shën Koll janë shenjat se përpara kishte qenë vend i dalluem…”, ndërsa Frang Bardhi vazhdon “me sa kuptohet, këto shenja janë gjurmë të një zhvillimi të hershëm që dalloheshin ndër vendet tjera të Maleve të Pukës, Iballes dhe Spasit. Me gjithë ekspeditat ndëshkues osmane në këto male, në Shënkoll kishte ende begati të dukshme…”.
Të shkelësh për herë të parë në këtë vend është vështirë të bësh lidhjen mes pamjes mahnitëse ku përpara ke Shurdhanë, Danjen dhe Rozafën dhe shkel mbi qytetërimin e Mesjetës së hershme, që ka shumë për të na rrëfyer.
Dikur flitej për varrezat misterioze të veriut, por më 6 janar 1898 konsulli Degrand e dha njoftimin i pari për Kulturën e Komanit por edhe vjedhjen e 130 objekteve arkeologjike që i dërgoi në muzetë e Parisit. Historiani gjerman Treger, në vitin 1900 i hapi 10 varre dhe gjetjet i çoi në Berlin.
Me 1924, arkeologu Italian Ugolini i hapi disa varre tjera dhe “i mori do materiale për studime të mëtutjeshme”. Studiuesja më e madhe shqiptare ka qenë Hana Spahiu me punën e së cilës u formua teza e Komanit si kulturë më vete. Fakti i një vendbanimi i provuar në mënyrë shkencore nga arkeologët tanë se populli që dikur rronte në kala, rrënjët e tij i ka të thella që arrijnë deri tek ilirët e hershëm.
http://www.albobserver.com/wp-content/uploads/2012/01/gjetje1.jpg (http://www.albobserver.com/archives/39057/gjetje-2)http://www.albobserver.com/wp-content/uploads/2012/01/ilire1.jpg (http://www.albobserver.com/archives/39057/ilire-2)
Fakti që vendbanimi ishte prej guri, faktet që përdorej metali, ndërtimi i shumë kishave, varrimet e të vdekurve që bëheshin me rroba e stoli, flasin qartë për zhvillimin ekonomik tejet të lulëzuar në kohën e të parëve tanë.
Pastaj pasuan gërmime të tjera që shpërndanë gjetjet arkeologjike në vazhdim nuk përfshinë: kështjellën, kishën e Shën Kollit me kishat e Shën Teodorit në kështjellë, të Shën Gjergjit në Vl. të kështjellës, të Shën Mëhillit në jl, të Shën Gjonit afër kodër vorrez, të Shën Ndreut në lagjen Dobra.
Ndërprerja e zbulimeve arkoelogjike në vitet ‘80 është një faj i pafalshëm shtetëror. Kisha e Shën Kollit me kishat e tjera në afërsi me ndërtimet në kështjellë të Mesjetës së Mesme flasin për një vazhdimësi ekonomike, shpirtërore e kulturore në këtë zonë e më gjerë, deri nga fillimi i Mesjetës së vonë kur pushtuesit osmanë e ndërprenë përfundimisht këtë zhvillim.
http://www.albobserver.com/wp-content/uploads/2012/01/invetar.jpg (http://www.albobserver.com/archives/39057/invetar)

Sipas Aleksandër Stipçeviqit, “kultura e Komanit është kultura e një populli që në shek. VI-VIII ishte një kapërcyell i të dy epokave, nga ajo e vonë antike, në periudhën e hershme mesjetare. Tipologjia e varreve, orientimi i tyre, inventari i armëve, i veglave të punës dhe i stolive, me praninë e shumtë të simbolikës ilire, e lidhin “Kulturën e Komanit” me të kaluarën ilire të këtyre trojeve dhe me banorët e lashtë të tyre, ilirët”.
Duhet të mburremi jo vetëm me zbulimin e varrezave, por të mburremi edhe me krenarinë për një qytetërim të hershëm që të tjerët na e kanë zili. Kultura e Komanit pasqyron shumë bukur mbijetesën pagane dhe atë të krishterë të të parëve tanë.