KULUMBRI emër SHPENDI dhe SHKURRE në gjuhën shqipe
 

[CENTER][B][FONT=Arial][SIZE=4][COLOR=#0078b3]Shtresime latine – romane, për emrin e shkurres dhe të shpendit Kulumbri në gjuhën shqipe[/COLOR][/SIZE][/FONT][/B][/CENTER]
[FONT=Arial] [/FONT] [SIZE=2][FONT=Arial]29 mars 2006 /TN

Dr. [/FONT][FONT=Arial]Skënder[/FONT][/SIZE][FONT=Arial][SIZE=2][B] GASHI [/B]- [/SIZE][/FONT][FONT=Arial][SIZE=2]Vjenë (Austri)[/SIZE][/FONT] [CENTER][/CENTER]
[FONT=Arial] [/FONT]
[FONT=Arial]Për përgjithësisht i pranuar si huazim nga fjala latine [I]palumbes[/I] „pëllumb i egër” zool.[I] cŏlumba[/I] vlen fjala [I]pullumb[/I] / [I]pëllumb [/I]e shqipes, e cila në asnjërin nga dy kryedialektet e shqipes dhe as në asnjë idiomë krahinore apo trevë më të ngushtë të hapësirës etnolinguistike të shqiptarëve nuk ka ndonjë dubletë, përkatësisht ndonjë korelat shqiptar. [/FONT][FONT=Arial][/FONT] [FONT=Arial]Mirëpo, po nga burimi latin apo roman, një fjalë tjetër e cila në shqipen nuk e shenjon drejtpërdrejt pëllumbin, porse një shkurre - frytet e së cilës mbase i ha pëllumbi apo ndoshta ngjyra e fryteve të asaj shkurrje është e krahasueshme me ngjyrën e puplave të pëllumbit - ka hyrë në gjuhën shqipe edhe një herë tjetër (më heret apo më vonë se fjala [I]pullumb[/I] / [I]pëllumb[/I], për këtë sh. më poshtë). Me këtë rast kemi të bëjmë me emrin [I]kulumbri[/I], -[I]a[/I] përkatësisht [I]kulumri[/I],-[I]a[/I] bot. [I]Prūnus spinosa[/I] të shkurres së familjes së kumbullës.

Në hapësirën e dialektit gegë, përkatësisht në të gjitha idiomat gege të Kosovës, emri i kësaj shkurrje ndeshet në variantet: [I]kulumri[/I] e [I]therrë kulumrije[/I], [sipas Shefki Sejdiu: Fjalorth Etnobotanik i Shqipes, Prishtinë, 1984, fq. 190] ndërsa në pjesë të tjera të kësaj hapësire dialektore si psh. në Malësi të Madhe, kjo fjalë del në trajtën [I]kulimëri[/I] [N. Gazulli, Fjalorth i Ri, Fjalë të rralla të përdoruna në Veri të Shqipnis, Tiranë 1941, fq.223 e ka shënuar këtë emër si [I]kulmri [/I]dha [I]kulmëri[/I],-[I]ja[/I] me emrin gabim të sistemaizimit botanik Crathaeus oxacantha dhe sqarimin se gjermanisht e quajnë Weisdorn. Kështu, Weisdorn, gjermanisht i thonë murrizit e jo kulumbrisë]; në Fushë - Krujë si [I]kulmri[/I];në krahinën e Matit si [I]kulumbri [/I]e[I] kulumri[/I]; në Kurvelesh e në Tropojësi [I]kulumbri[/I] e [I]kulumri[/I], ndërsa në arealin e toskërishtes del në trajat [I]kullumbri[/I]; [I]kullumbridhe[/I] e [I]kullumbrinë[/I] (tek shqiptarët në Kalabri) dhe [I]kumlëri [/I]e [I]kumri [/I](në Selit’ e Vogël të rrethinës së Tiranës dhe në vetë Tiranën).[ Sipas Ilia Mitrushi, Drurët dhe shkurret e Shqipërisë, Tiranë, 1965, fq.148].[/FONT] [FONT=Arial][/FONT] [FONT=Arial]S’ka dyshim se trajta [I]kulumri,[/I] -[I]a [/I]e kësaj fjale ka dalur nga [I]kulumbri [/I]si rezultat i fenomenit të njohur të reduktimit të togut bashktingullor -[I]mb[/I]- në dalektin gegë në -[I]m[/I]- (khs. sa për shembull: geg. [I]mjell [/I]për [I]mbjell[/I]; [I]mush[/I] për [I]mbush[/I]; [I]shkrum[/I] për [I]shkrumb[/I], [I]shkumë[/I] për [I]shkumbë[/I] etj.)[/FONT] [COLOR=black][FONT=Arial][/FONT][/COLOR] [COLOR=black][FONT=Arial]Çështja qenësore në këtë mes është koha e depërtimit të kësaj fjale në shqipen. Zgjidhja e kësaj enigme mund të kërkohet mbase tek pararendësit ilirë, përkatësisht dardanë të shqiptarëve të periudhës së para invazionit sllav të Dardanis[/FONT][/COLOR][FONT=Arial]ë. Pikënisje e këtij hulumtimi do të mund të ishte mbase emri [I]Kolubara[/I] i lumit në Serbinë lindore. Kjo në rend të parë pse psh. dijetari bullgar Ivan Duridanov ka dëshmuar se emri [I]Kolubara[/I] i lumit të Serbisë lindore në rrethina të qytetit të Valjevo -s është me prejardhje ilire. Ky dijetar bullgar i nxjerr përfundimet: „1. Ilirët ishin banorët më të vjetër të kësaj treve. 2. Në kohën e dyndjes së sllavëve në tokat në lindje të Danubit e të Savës - rreth fundit të shek. 5 - popullata ilire i ishte nënshtruar një procesi të fortë të romanizimit, gjë që vërtetohet nga trajta e paravenduar e kryeherëshme [I]Kolubara[/I] si [I]Kolumbar(ia)[/I] e lumit kryesor të regjionit dhe 3. [/FONT][FONT=Arial][/FONT] [FONT=Arial]Pas vendosjes së sllavëve (serbëve) në regjionin e Kollubarës, këta pjesërisht i morën emrat ilirë të lumenjëve dhe pjesërisht sajuan emërtime të reja sllave . Rrethana që emrat ilirë të 9 lumenjëve janë ruajtur deri në ditë tonat, sqarohet me rrethanën e një bashkëjetese shumëvjeçare të sllavëve me ilirët e romanizuar, të cilët porse ishin shkrirë plotësisht”[ sh. Ivan Duridanov, Illyrische Flussnamen in Serbien, në Balkansko ezikoznanie / Linguistque balkanique VI, Sofia 1963, fq. 117.]. Duridanov paravendon se trajta e kryeherëshme, ilire, e emrit të këtij lumi do të ketë qenë [I]Katabara[/I] që në ilirishten do të jetë reflektuar nga ieur.*[I]Kolobara[/I]. Dijetari bullgar vëren më tej se sikur ky emër të ishte zhvilluar sipas ligjeve fonetike të sllavishtes, atëherë do të duhej pritur një trajtë [I]Kolobara[/I]. Trajta sllave (Kolubara) ka dalë, sipas Duridanov -it, me ndërmjetësimin e gjuhës së popullatës romane të kësaj pjese të hapësirës gjuhësore të ilirishtes.[/FONT]

[URL="http://www.valcamonicambiente.it/monitoraggio/terra/flora/arbusti/img/prugnolo.jpg"][IMG]http://www.valcamonicambiente.it/monitoraggio/terra/flora/arbusti/img/prugnolo_min.jpg[/IMG][/URL]

[FONT=Arial]Ky paravendon se, si rezultat i etimologjisë popullore,: „Nën ndikimin e romanishtes trajta ilire [I]Kalabara[/I] u ndryshua së pari në [I]Kolumbar[/I]([I]i[/I])[I]a[/I], thuase kjo na paska qenë një trajtë shumësi e latinishtes [I]columbarium[/I]”[COLOR=black] „(i,e) pëllumbave”.[/COLOR][poai, poaty, fq. 101 - 104.] Në të mirë të kësaj hipoteze Duridanov e sjell rrethanën që emra vendesh që e kanë prejardhjen nga lat. [I]columabrium[/I] dëshmohen në hapësirën gjuhësore romane si psh. në Francë [I]Colmar[/I] (një zhvillim i [I]Columbarium[/I]); në Italinë Veriore, përkatësisht në friulishten, [I]Colombàr[/I], [I]Colombàra[/I] si edhe në venecianishten [I]Colombàra[/I].

Këtyre unë po ua shtoj edhe mbiemrat e dëshmuar gjithandej nëpër Francë duke filluar që nga viti 722 e deri në shek. 13: [I]Colomars[/I], [I]Colombe[/I]([I]s[/I]), [I]Colombelles[/I], [I]Colombey[/I], [I]Colomier[/I]([I]s[/I]), [I]Colombière[/I], [I]Columbiès[/I], [I]Columbotte [/I]dhe[I] Collumberum, Columbarensi, Columbaris, Colombe, Columbeium, Columbarium,Columbario, Columbey,Columbei Columbarius,, Columbarios, Columbaria, Columberium, Columbaria, Columberiis [/I]etjdhe[I] Columba, de Columbis. [/I]Të gjithë këta emra autorët e këtij fjalori i nxjerrin nga lat. shm.[I] columbarium [/I]fr.[I] pigeonnier [/I][COLOR=black]„[/COLOR]pëllumb i voël, zog pëllumbi”prej nga rrjedh fem[I]. columbaria.[/I][ khs.A. Dauzat et Ch. [/FONT][FONT=Arial]Rostaing, Dictionaire des noms de leiux de France, Librairie Larouse, Paris 1963, fq. 201.[/FONT][FONT=Arial]].Mua më duket se trajta romane Columbarium do të ketë qenë një emërtim sintagmatik [I]X + columbarium[/I] në kuptimin „[I]X + i pëllumbave[/I]”.[/FONT] [FONT=Arial][/FONT] [FONT=Arial]Se edhe në Gadishullin Ilirik, përkatësisht të Ballkanit kishte emra vendesh të sajuar nga emri i pëllumbit e tregon edhe emri i malit [I]Pelister[/I] në Maqedoni përkatësisht në Bullgarinë e Jugut i cili [sipas I. Popović: Die Einwanderung der Slaven in das Oströmische Reich im Lichte der Sprachforschung, Zeitschrift für Slawistik, Bd. III, 1958, fq. 711] rrjedh nga greq. e mesme përkatësisht bizantine [/FONT][FONT=Arial]περιστερά[/FONT][FONT=Arial] „pëllumb”.[/FONT] [FONT=Arial][/FONT] [FONT=Arial]Nga trajta romane *[I]Kolumbar[/I]([I]i[/I])[I]a[/I] u zhvilluan më vonë trajtat sllave [I]Kol[/I][COLOR=red]ọ[/COLOR][I]bara[/I] e, më tej, [I]Kolubara[/I] - sqaron dijetari Duridanov. Duke e shkokluar kuptimin e mirëfilltë të emrit të këtij lumi, autori ynë e lejon mundësinë që kuptimi i kryehershëm i emrit ilir *[I]Kalabara[/I] të këtij lumi të ketë qenë [COLOR=black]„Lumë i errët; i zi[/COLOR]”, kuptim që ndeshet edhe tek emri sllav [I]Tamnava[/I] - siç quhet një degë e madhe e Kollubarës.[ [/FONT][FONT=Arial]Duridanov, poaty, fq. 101 - 104[/FONT][FONT=Arial]][/FONT] [FONT=Arial][/FONT] [FONT=Arial]Në dritën e trajtës së rikonstruktuar *[I]Kolumbar[/I]([I]i[/I])[I]a[/I] e cila do të ketë dalë si rezultat i etimologjisë popullore të popullatës romanishtfolëse duke e interpretuar emrin ilir *[I]Kalabara[/I] jo në kuptimin e tij të mundshëm të mirëfilltë „lum i errët; lum i zi” porse sikur ai të kishte diç të përbashkët me lat. [I]columbarium[/I] „i, e pëllumbave”; në dritën e ekzistimit në hapësira në të cilat fliten gjuhë bija të latinishtes të emrave të vendeve [I]Colmar[/I], [I]Colombàr[/I] e [I]Colombàra[/I] e të shumë mbiemrave (sh. më lart) rezulton që emri [I]kulumbri[/I] / [I]kulumri[/I] i shkurres, për të cilën po bëhet fjalë në këtë skicë, është një huazim i shqipes nga lat. [I]cŏlumba[/I] „pëllumb; vidë” i cili, në shqipen nuk ka hyrë në funksion të emërtimit të pullumbit në përgjithësi, porse është ruajtur vetëm në funksion të emërtimit të shkurres [I]kulumbri, -a [/I]bot. [I]Prūnus spinosa[/I]. [/FONT][FONT=Arial][/FONT] [FONT=Arial]Aspekt me rëndësi në këtë mes është motivimi semantik i emërtimit të shkurres [I]kulumbri [/I]/ [I]kulumri[/I]. Më duket se ka arësye që këtu të paravendohet[COLOR=blue] [/COLOR]që ilirëve të romanizuar përkatësisht folësve të romanishtes, për shkak të mungesës së vazhdimësisë së folësve të ilirishtes të cilët do të jenë romanizuar apo do të jenë vërshuar nga romanë të Dakisë të cilët në shek. 10 zbritën në këtë pjesë të Ballkanit, përkatësisht në rrjedhën e poshtme të Danubit, për motiv bazë të emërtimit do t’u ketë shërbyer nocioni i pëllumbit si motivim për t’i emërtuar frytet e shkurres [I]kulumbri [/I](edhe) me të cilat ushqehet pëllumbi. Dhe, pikërisht nga pararendës të romanizuar të tyre apo nga popullata romanishtfolëse shqiparët do ta kenë marrë e vazhduar emrin e kësaj shkurrje.

Kjo sepse sikur në shqipen të kishte hyrë një leksem [I]columba[/I] për pëllumbin, atëherë për në shqipen do të pritej që emri i shkurres të dilte një emër [COLOR=black]dypjesësh si psh. [/COLOR][/FONT][COLOR=black][FONT=Arial]*[I]X +e kolumbit[/I]. Korrektësisë së paravendimit se [/FONT][/COLOR][COLOR=black][FONT=Arial]fjala latine [I]cŏlumba [/I]nuk ka hyrë në shqipen si fjalë më vete dhe pikërisht jo si sinonim i fjalës [I]pullumb[/I] /[I] pëllumb [/I]do t’i ndihmonte edhe vetë arqitektura e fjalës, përkatësisht ruajtja e saj në shqipen në një trajtë në të cilën prapashtesa latine –[I]arium[/I] [/FONT][/COLOR][FONT=Arial]është tjetërsuar[COLOR=black] krejt pak, përkatësisht ruajtja e formantit roman të fjalës latine [I]cŏlumba[/I][/COLOR]. [/FONT][COLOR=black][FONT=Arial][/FONT][/COLOR] [COLOR=black][FONT=Arial]Rrethana që do të ketë ndodhur pikërisht kështu e lë të hapur shtegun edhe për paravendimin se nocioni pullumb nga latinishtja hyri pra dy herë në shqipen: një herë nga lat. [I]palumbes [/I]për ta shenjuar „pëllumbin e egër” dhe herën tjetër nga lat. [I]cŏlumba[/I] vetëm si emër shkurrje i motivuar me pëllumbin qoftë për ngjyrën e ngjashme të frytit të shkurres me ngjyrën e puplave të pëllumbit apo pse frytet e kësaj shkurrje i ha pëllumbi. Edhe kjo veçori e emrit të shkurres sonë flet në të mirë të paravendimit se ky është një huazim më vete i shqipes nga latinishtja, pa mbështetje tek huazimi tjetër i mëparshëm apo i mëvonëshëm [I]pullumb[/I], [I]pëllumb[/I]. [/FONT][/COLOR][COLOR=black][FONT=Arial][/FONT][/COLOR] [COLOR=black][FONT=Arial]Duket se shqipfolësit nuk do të mund ta kenë marrë emrin e kësaj shkurrje nga romanë të vendosur në rrjedhën e poshtme të Danubit, përkatësisht nga aromunët[/FONT][/COLOR][FONT=Arial], sepse në rumanisht nga latinishtja ka hyrë vetëm varianti [I]palumbes[/I] „pëllumb i egër” që në këtë gjuhë ka dhënë: [I]porumbel[/I] „pullumb” e [I]porùmb[/I]. [/FONT][FONT=Arial]Kjo e fundit i ka në rumanishten kuptimet: 1. „pullumb”; 2. „kulumbri” zool [I]Streptoelia decaocto / Columba risoria [/I]përkrah të cilit përdoret edhe emri sintagmatik [I]porumbel pestriţ[/I] „pëllumb i larëm” dhe 3. „kulumbri” bot. Prunus spinosa khs. sa për shembull formimin me prapashtesën sllave –[I]ište[/I]: [I]parumbişte[/I] „shpendi kulumbri, kumri” në dakorum., arom. dhe meglenorum, ndërsa në kuadrin e vendit të rumanshtes në rrethin e gjuhëve romane khs. formimin ital. [I]palumbaru[/I] dhe dakorum. [I]porumbar[/I].[/FONT][FONT=Arial] [/FONT][FONT=Arial][[/FONT][FONT=Arial]sh. Rosetti, Al. : Istoria limbii române e la origini pînă in secolul al XVII-lea, Bukuresht, 1968, fq. 325, 590[/FONT][FONT=Arial]]. Kësaj rrethane duhet shtuar edhe faktin se nocioni i shkurres i dalur nga lat. [I]columba(rium) [/I]nuk përdoret në rumanishten për ta emërtuar edhe shpendin kulumbri; kumri.(për këtë sh. më poshtë)[/FONT]

[COLOR=black][FONT=Arial]Areali gjeografik i shtrirjes se fjalës [I]kulumbri [/I]/ [I]kulumri[/I] në gjithë hapësirën etnolinguistike të shqipes sikur e anulon edhe mundësinë që kjo të ketë depërtuar në shqipen nga popullata romane e qyteteve të Drishtit, Ulqinit, Tivarit në të cilat kishte një bashkëjetesë midis romanësh e shqiptarësh. Për shkak të mungesës së shkrimeve në gjuhën shqipe të kohëve më të mugëta, dëshmitë më të vjetra të pranisë së kësaj fjale latine ndër shqiptarë i ndeshim vetëm në funksion mbiemrit familiar [/FONT][/COLOR][FONT=Arial]të disa qytetarëve të vendbanimeve që dëshmohen në Kadastrin venecian të Shkodrës të viteve 1416 – 1417 khs. mbiemrat e banorëve: [I]Stefano Palombi[/I] në katundin e quajtur[COLOR=blue] [/COLOR]Gleros; [I]Nicola Columpsa[/I], banor i katundit San Serzi (Shën Sirgji?); [I]Pali Columpsa[/I], banor i katundit Trompsi grandi - Trumshi i Madh ?; [I]Andrea Columpsa[/I] - banor i katundit Tusani dhe [I]Martin Columpsa[/I] banor i kat. Varsi. [khs. Skadarski Zemljišnuik od godine 1416, Priobćio u sjednici fiologi[/FONT][FONT=Arial]č[/FONT][FONT=Arial]ko-historičkoga razreda jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti dne 10. studenoga 1881, Pravi član SIME LJUBIĆ, në STAINE, JAZU, Knj. [/FONT][FONT=Arial]XIV, Zagreb 1882, fq. 42, 47, 51, 52.] [/FONT][FONT=Arial][/FONT] [FONT=Arial]Regjistrimi i këtyre mbiemrave në një kadastër venecian bën të shihet, më parë se ndonjë përkthim roman (që mund të hetohet fort rrallë apo asnjëherë) i ndonjë emri [I]Pëllumb[/I] të shqiptarëve, për emër i qytetarëve shqiptarë të romanizuar apo të romanëve të mirëfilltë të këtij qyteti. Fundja, murgu Brocardus i ngarkuar për t’i inkuadruar shqiptarët e besimit të kirishter të ritit romak në kryqëzata kundër Serbisë shkizmatike, banorët e qyteteve Kotorr, Ulqin, Shas, Shkodër e Drisht i i quante në vitin 1332, mbase pa të drejtë, për romanë. [K[/FONT][FONT=Arial]ë[/FONT][FONT=Arial]t[/FONT][FONT=Arial]ë [/FONT][FONT=Arial]ide e p[/FONT][FONT=Arial]ë[/FONT][FONT=Arial]rqafoi[/FONT][FONT=Arial], [/FONT][FONT=Arial]p[/FONT][FONT=Arial]ë[/FONT][FONT=Arial]r mendimin tim[/FONT][FONT=Arial], [/FONT][FONT=Arial]kall[/FONT][FONT=Arial]ë[/FONT][FONT=Arial]p[/FONT][FONT=Arial] - [/FONT][FONT=Arial]pa e pas shestuar k[/FONT][FONT=Arial]ë[/FONT][FONT=Arial]t[/FONT][FONT=Arial]ë [/FONT][FONT=Arial]tem[/FONT][FONT=Arial]ë [/FONT][FONT=Arial]m[/FONT][FONT=Arial]ë [/FONT][FONT=Arial]githan[/FONT][FONT=Arial]ë[/FONT][FONT=Arial]sh[/FONT][FONT=Arial]ë[/FONT][FONT=Arial]m[/FONT][FONT=Arial], [/FONT][FONT=Arial]edhe I[/FONT][FONT=Arial]. [/FONT][FONT=Arial]Popovi[/FONT][FONT=Arial]ć [/FONT][FONT=Arial]i cili n[/FONT][FONT=Arial]ë [/FONT][FONT=Arial]punimin e tij[/FONT][FONT=Arial] : [/FONT][FONT=Arial]Die Einwanderung der Slaven in das Ostr[/FONT][FONT=Arial]ö[/FONT][FONT=Arial]mische Reich im Lichte der Sprachforschung[/FONT][FONT=Arial], [/FONT][FONT=Arial]Zeitschrift f[/FONT][FONT=Arial]ü[/FONT][FONT=Arial]r Slawistik[/FONT][FONT=Arial], [/FONT][FONT=Arial]Bd[/FONT][FONT=Arial]. [/FONT][FONT=Arial]III[/FONT][FONT=Arial], 1958, [/FONT][FONT=Arial]fq[/FONT][FONT=Arial]. 709 [/FONT][FONT=Arial]shkruante[/FONT][FONT=Arial] [/FONT][FONT=Arial]se[/FONT][FONT=Arial] „[/FONT][FONT=Arial]P[/FONT][FONT=Arial]ë[/FONT][FONT=Arial]r[/FONT][FONT=Arial] [/FONT][FONT=Arial]Dalmacin[/FONT][FONT=Arial]ë [/FONT][FONT=Arial]dhe[/FONT][FONT=Arial] [/FONT][FONT=Arial]p[/FONT][FONT=Arial]ë[/FONT][FONT=Arial]r[/FONT][FONT=Arial] [/FONT][FONT=Arial]Shqip[/FONT][FONT=Arial]ë[/FONT][FONT=Arial]rin[/FONT][FONT=Arial]ë [/FONT][FONT=Arial]kjo[/FONT][FONT=Arial] ë[/FONT][FONT=Arial]sht[/FONT][FONT=Arial]ë [/FONT][FONT=Arial]krejt[/FONT][FONT=Arial] [/FONT][FONT=Arial]e[/FONT][FONT=Arial] [/FONT][FONT=Arial]qart[/FONT][FONT=Arial]ë, [/FONT][FONT=Arial]sepse[/FONT][FONT=Arial] [/FONT][FONT=Arial]k[/FONT][FONT=Arial]ë[/FONT][FONT=Arial]tu[/FONT][FONT=Arial] [/FONT][FONT=Arial]u[/FONT][FONT=Arial] [/FONT][FONT=Arial]ruajt[/FONT][FONT=Arial] [/FONT][FONT=Arial]edhe[/FONT][FONT=Arial] [/FONT][FONT=Arial]p[/FONT][FONT=Arial]ë[/FONT][FONT=Arial]r[/FONT][FONT=Arial] [/FONT][FONT=Arial]nj[/FONT][FONT=Arial]ë [/FONT][FONT=Arial]koh[/FONT][FONT=Arial]ë [/FONT][FONT=Arial]t[/FONT][FONT=Arial]ë [/FONT][FONT=Arial]gjat[/FONT][FONT=Arial]ë [/FONT][FONT=Arial]nj[/FONT][FONT=Arial]ë [/FONT][FONT=Arial]popullat[/FONT][FONT=Arial]ë [/FONT][FONT=Arial]e[/FONT][FONT=Arial] [/FONT][FONT=Arial]dendur[/FONT][FONT=Arial] [/FONT][FONT=Arial]romane[/FONT][FONT=Arial] e cila dëshmohet bollshëm nëpër burime: [/FONT][FONT=Arial]n[/FONT][FONT=Arial]ë [/FONT][FONT=Arial]Dubrovnik[/FONT][FONT=Arial] flitej edhe në shek. 15 edhe romanisht dhe pikërisht një idiomë romane e cila nuk ishte importuar nga Italia por që, bashkë me rumanishten që flitet largë në lindje, mund të vlejë për si gjuhë romane-ballkanike[/FONT][COLOR=black][FONT=Arial]”[/FONT][/COLOR][FONT=Arial]] [/FONT][FONT=Arial][/FONT] [FONT=Arial]Ky shkruante: „Në të mirë të pushtmit lehtë të mbretërisë për të cilën po flas shkon[COLOR=black] edhe rrethana se: aty janë dy popullata, përkatësisht shqiptarët dhe latinët të cilët këmbëngulin në besimin e tyre, ritin dhe dëgjueshmërinë karshi kishës së Romës. [/COLOR]Në përputhmëri me këtë ata kanë kryeipeshkvë, ipeshkvë, abatë, njerëz rregujsh dhe klerin laik të rangut të ulët. Latinët[COLOR=black] kanë 6 qytete me ipeshkvë: së pari Tivarin, selinë e kryeipeshkëvit, pastaj Kotorrin, Ulqinin, Shasin, Shkodrën, Drishtin; këto qytete banohen vetëm nga latinët, popullata përjashtë qyteteve përbëhet në gjithë dioqezën nga shqiptarët. Ka edhe katër qytete të shqiptarëve, përkatësisht Pulti i Madh, Pulti i Vogël, Sabbate (SG. Sapa ?) dhe Albanopolis (S.G.: Kruja), që të gjitha këto (bashkë) me qytetet e përmendura të latinëve i nënshtrohen arqipeshkvit të Tivarit si mitropolit dhe kishës së tij. Dhe, sado që shqiptarët e flasin një gjuhë krejt tjetër nga latinishtja, i kanë në përdorim shkronjat latine dhe i përdorin këto në të gjitha librat e tyre. [/COLOR][/FONT][COLOR=black][FONT=Arial][/FONT][/COLOR] [COLOR=black][FONT=Arial]Pushteti i latinëve është pra i kufizuar në rrethinat e qyteteve të tyre. Jashtë qyteteve ata kanë, ç’është e drejta, vreshta e ara në pronësi të tyre, porse asnjë kështjellë, asnjë katund ku do të jetonin vetëm latinë.”[[/FONT][/COLOR][FONT=Arial] khs[/FONT][FONT=Arial]. [/FONT][FONT=Arial]origjinalin[/FONT][FONT=Arial]: [/FONT][FONT=Arial]Hoc inter cetera facit ad dictum regnum facilius capiendum[/FONT][FONT=Arial], [/FONT][FONT=Arial]quod sunt ibi due naciones[/FONT][FONT=Arial], [/FONT][FONT=Arial]una videlicet Albanensium et alia Latinorum[/FONT][FONT=Arial], [/FONT][FONT=Arial]qui omnes sub[/FONT][FONT=Arial] 483 [/FONT][FONT=Arial]fide[/FONT][FONT=Arial], [/FONT][FONT=Arial]ritu et obediencia Romane Ecclesie perseverant[/FONT][FONT=Arial]1. [/FONT][FONT=Arial]Et secundum hec habent archeipiscopos, episcopos et abbates, ac inferioris status et gradusreligiosos et clericos seculares. [/FONT][FONT=Arial][/FONT] [FONT=Arial]Latini habent sex civitates cum suis episcopis: prima Antibarum, archiepiscopalem; deinde Chatarensem, Dulcedinensem, Suacinensem, Scutarensem et Drivascensem, quas quidem soli Latini inhabitant; populus vero earum sunt Albanenses in tota ipsarum diocesi extra muros. Sunt eciam Albanensium quator civitates, videlicet Polati Majoris, Polati Minoris, Sabatensis et Albanensis, que1 omnes cum predictis civitatibus Latinorum Anthibarensi archiepiscopo et ecclesie jure metropolito sunt subjecte. Et licet Albanenses aliam omnino linguam a latina habeant et diversam, tamen litteram latinam habent in usu et in omnibus suis libris[/FONT][FONT=Arial]”[/FONT][FONT=Arial], Ky citat u [/FONT][FONT=Arial]nxor nga [/FONT][FONT=Arial]botimi Directorium ad passagium faciendum, në Recueil des historiens des croisades, Documents arméniens II., III: Brocardus, Paris 1906 , fq. 367 - 517. I përcjellur me përkthimin gjermanisht së pari u botua nga unë në DARDANIA, Zeitschrift für Geschiche, Kultur und Information, Wien, 4/1995 fq. 36 - 51[/FONT][COLOR=black][FONT=Arial]][/FONT][/COLOR] [COLOR=black][FONT=Arial][/FONT][/COLOR] [COLOR=black][FONT=Arial]Ky njoftim jashtëgjuhësor e lë të hapur mundësinë që tek mbiemrat Palombi e Columpsa të qytetarëve të Drishtit të shohim qytetarë romanë ose shqiparë me mbiemër të romanizuar si rezulat i modës së kohës apo romanë të mirëfilltë jo porse kurrësesi si dëshmi të depërtimit të fjalës romane [I]cŏlumba[/I] në gjuhën shqipe për si pjesë e leksikut aktiv të saj. Sado që apo pikërisht pse kjo nuk ishte bërë pjesë e fondit aktiv të leksikut të shqipes, në këtë burim këtë fjalë e gjejmë vetëm në funksion të mbiemrit familiar dhe pikërisht në trajtën latine, romane të tij: khs. për këtë edhe mbiemrin modern [I]Kolombi[/I] në qytetin e Shkodrës i cili do të jetë përhapur si rezultat i migrimeve të mëvonëshme brendashqiptare. [/FONT][/COLOR][COLOR=black][FONT=Arial][/FONT][/COLOR]

[COLOR=black][FONT=Arial]Se kjo fjalë ka hyrë në shqipen në periudhën e para ngulitjes së sllavëve në Ballkan, jo në kuptimin e pëllumbit por [I]vetëm [/I]të shkurres [I]kulumbri[/I] nga fjala latine [I]columbarium[/I] e popullatës ilire të romanizuar e tregon mbase në rend të parë mungesa e kësaj fjale latine në serbishten e në bullgarishten. Në këto gjuhë, shkurrja [I]kulumbri [/I]nuk ka ndonjë emërtim tjetër përpos shprehjes vetëm me nocionin [I]trn[/I] „therrë” khs. për këtë serb. kroat. [I]trnina[/I];[[/FONT][/COLOR][FONT=Arial] sipas Gustav [/FONT][FONT=Arial]Šamšalović, Njemačko - hrvatskosrpski rječnik, Zagreb, 1968, fq. 822.[/FONT][COLOR=black][FONT=Arial]] rus. klaljuçaja, [I]tjorn[/I]. [[/FONT][/COLOR][FONT=Arial]sipas Ilia Mitrushi, Drurët dhe shkurret e Shqipërisë, Tiranë, 1965, fq.148.[COLOR=black]] bullg. [I]trănka[/I].[[/COLOR] sipas Rumănsko - bălgarski rečnik / Dicţionar român - bulgar, Sofia - Bucureşti - 1972, fq. 309[COLOR=black]] të cilët emra e shenjojnë shkurren Prunus spinosa. Nocionin [I]therrë [/I]të këtij emri e përmbajnë si pjesë të dytë, përshkruese, edhe gjerm. Schleh[I]dorn,[/I] [[/COLOR]Sipas Ilia Mitrushi, Drurët …, fq. 148[COLOR=black]] Schlehen[I]strauch[/I] „shkurre e kulumbrisë” e Schwarz[I]dorn[/I] [[/COLOR]sipas Der große Brockhaus, Bd. 15, Leipzig 1933, fq. 194[COLOR=black]] „therrë e zezë” dhe nënvarianti kosovar [I]therrë kulumrije [/I]i shënuar vetëm në tri katunde të krahinës së Llapit.[[/COLOR] sipas Sh. Sejdiu ..., Fjalorth etnobotanik ..., fq. 190[COLOR=black]][/COLOR]

Është për t’u vërejtur që as në rumanishten nuk qenka huazuar fjala latine [I]columba[/I] sepse as në këtë gjuhë nuk ka një emër të veçantë për shkurren e kulumbrisë që do ta kishte për bazë latinizmën columba, sepse në rumanishten kjo shkurre quhet me emrin e pullumbit, përkatësisht [I]porumb[/I].[COLOR=black] [/COLOR]„pëllumb”. Ndryshe qëndron puna në gjuhë të tjera romane. Kështu, në frengjishten kjo shkurre quhet Prunier épinieux (Prunellier) „Trup kumbulle” dhe në italishten Prugnolo dhe që të dyja lidhen me lat. [I]prunum[/I]; „fryti i kumbullës” dhe [I]prunus [/I]- „druri i kumbullës” angl. Blamkthorn.[/FONT] [FONT=Arial][/FONT] [FONT=Arial]Kjo fjalë e latinishtes do të ketë hyrë në shqipen ndoshta krahas me fjalën [I]palumbes [/I]„pëllumb i egër” sepse zhvillimi fonetik që e ka pësuar kjo fjalë është në përputhje me reflekset shqiptare të zanoreve të patheksuara të latinishtes. Përkitazi me reflektimin e [I]o[/I] -së së patheksuar latine të huazimeve të shqipes ka dy mendime të ndryshme. Sipas A. Thumb [I]o[/I] -ja pastonike e latinishtes reflektohet në shqipen [I]rregullisht[/I] në u : khs. lat. [I]lepore[/I]([I]m[/I]) shq. [I]lepur[/I]; lat. [I]dracone[/I]([I]m[/I]) shq. [I]drangua[/I] dhe lat. [I]daemōn[/I] e greq. [I]daímon[/I] shq. geg. [I]djemën[/I].

Mbi bazën e shembujve që më vonë kishin sjellur dijetarë të tjerë, N. Jokl e relativizonte këtë qëndrim të Thumb -it dhe konstatonte se të gjitha zanoret e patheksuara latine po u reflektuakan në shqipen (edhe) në -[I]ë[/I]. [Norbert Jokl,: Linguistisch-kulturhistorische Untersuchungen aus dem Bereiche des Albanischen, Berlin, 1923, fq. 18 - 19] Jokl -i sjell për këtë edhe shembujt: lat. [I]cónsocer[/I] shq. [I]krushk[/I], fjalë e zhvilluar përmes shkallëve të mundshme *[I]kushkr[/I], përkatësisht *[I]kushkër[/I]; lat [I]lepore[/I]([I]m[/I]) shq. [I]lepur[/I] e [I]lepër[/I] dhe lat. [I]palumbes[/I] shq. [I]pullumb[/I] e [I]pëllumb[/I]. Sido që të jetë, derisa për lat. [I]palumbes[/I] në shqipen ka lëkundje përsa i bie reflektimit si [I]u [/I]e si [I]ë[/I] të vokalit latin [I]a [/I]të patheksuar, tek [I]kulumbri / kulumri[/I] e kemi refleksin -[I]u[/I] si tek shembujt që i sillte A. Thumb të cilët, po qe se ky autor ka të drejtë, do të ishin gjithsesi karakteristike për fonetikën e shqipes shumë kohë para ardhjes me dhunë të sllavëve në Dardani e në pjesë të tjera të banuara nga „ilirët e mirëfilltë” dhe nga ilirë të tjerë. Një mundësi e sqarimit të mungesës së dëshmar të këtij kalimi do të gjendej tek një trajtë *[I]kolumbri [/I]e cila në të folmen dialektore të shqiptarëvë të Dardanisë antike do të ketë kaluar në [I]kulumbri[/I] - [I]kulumri[/I]. [/FONT][FONT=Arial][/FONT] [FONT=Arial]I pandashëm me emrin [I]kulumbri [/I]/ [I]kulumri[/I] të shkurres është mbase emri homonim i shpendit [I]kulumbri,[/I] -[I]a[/I] / [I]kumri,-a[/I] zool. [I]Streptoelia decaocto[/I] [Sistematizimi sipas botimit gjermanisht Atlas der Vogelwelt nga bot. Unipart Verlag GmbH, Remseck bei Stuttgart, 1994, fq. 137 të librit anglisht të botuar nga Sir Peter Scott e të tjerë] që gjermanisht po u quajka [I]Türkentaube[/I] „pëllumb i turqëve”. Në gjermanishten për këtë shpend ka edhe një emër tjetër përkatësisht [I]Lachtaube[/I] (këtu me emrin e sistematizimit zool. [I]Columba risoria[/I]).[sipas Gustav Šamšačović, Njemačko-hrvatskosrpsik rječnik, Zagreb, 1968, fq. 643] [/FONT][FONT=Arial][/FONT] [FONT=Arial]Në fjalorin shqip - gjermanist të Buchholz - Fiedler - Uhlisch,[ Khs. Wörterbuch albanisch-deutsch, Langenscheidt, Leipzig-Berlin etj., 1993, fq. 260] emri i këtij shpendi është shënuar në variantet [I]kulumbri,-a [/I]dhe[I] kumri, -a[/I] [COLOR=black](pa emrin e sistematizimit zoologjik) dhe është barazuar me korrespondenten gjermane [I]Lachtaube[/I]. Në Fjalor i gjuhës shqipe [[/COLOR][/FONT][FONT=Arial]bot. Instituti i Shkencavet, Sekcioni [/FONT][FONT=Arial]i Gjuhës e i Letërsisë, Tianë 1954, fq. 248[COLOR=black]] dhe Fjalor shqip-greqisht, [[/COLOR][/FONT][FONT=Arial]autor [/FONT][FONT=Arial]Niko Gjini, Tiranë 1971, fq. 216] [I]kulumbri[/I][COLOR=black] quhet shpendi [I]kumri[/I],-[I]a[/I]; në qytete të Kosovës kumria quhet edhe [I]gugutkë[/I], ndërsa nëpër katunde edhe [I]gugujsuf[/I]. [/COLOR][/FONT][COLOR=black][FONT=Arial][/FONT][/COLOR] [COLOR=black][FONT=Arial]Në asnjërin nga fjalorët e mësipërm nuk jepet emri i sistematizimit zoologjik i këtij shpendi e as nuk është marrë si njësi më vete emri [I]kulumbri[/I] i shkurres. [/FONT][/COLOR][FONT=Arial][/FONT] [FONT=Arial]Kulumbria / kumria po u kosideruaka shpendi më i ri në Europën Juglindore. Ky shpend paska ardhur këndej në fillim të shek. [/FONT][FONT=Arial]20 nga Azia së pari në Bullgari. U shumëzua shumë shpejt, me shpejtësi prej ere, dhe së shpejti e populloi gjithë kontinentin e Europës. Në vitin 1955 ky shpend arriti edhe në ishujt britanikë. Në Gjermani paska arritur në vitet ’20 të shekullit 20. Shkaku kryesor i përhapjes kaqë shpejt është se ky shpend çel nga dy zogj 4 - 6 herë në vit. Strofullin e bën edhe nëpër drunj halorë dhe ushqehet me korra frytesh dhe me drithëra, [Sipas [/FONT][FONT=Arial]Atlas der Vogelwelt [/FONT][FONT=Arial]... fq. 137] mbase pra edhe me kokrra të drizës [I]kulumbri[/I],-[I]a[/I]. [/FONT][COLOR=windowtext][FONT=Arial]

Në drtën e këtyre të dhënave të besueshme jashtëgjuhësore mund të pohohet me plotë gojë që emri [I]kulumbri[/I], [I]kumri[/I] i këti shpendi është një emër i ri për një shpend të ardhur rishtaz (edhe) në hapsirën etnolinguistike të shqipes me emrin tanimë të njohur të shkurres [I]kulumbri[/I]. Emërtimi i shpendit, kështu më duket mua, do të jetë motivuar ose nga ngjashmëria e ngjyrës së fryteve të shkurres apo pse edhe shpendi kulumbria, si edhe pëllumbi, pëllumbi i egër e ndonjë tjetër shpend ushqehet (edhe) me frytet e kësaj shkurrje. [/FONT][/COLOR][FONT=Arial][/FONT] [FONT=Arial]Nga sa di deri sot, në asnjërën nga gjuhët sllave të Ballkanit emri i shpendit [I]kulumbri[/I], [I]kumri[/I] nuk lidhet me emrin e shkurres kulumbri: në të gjitha këto gjuhë emri i kësaj shkurrje është i motivuar me [I]therrë, drizë[/I], ndërsa shpendin e quajnë bullg. [I]carevica; [/I]serb.e kroat[I] grlica kumrija.[/I] Kjo që u tha më parë ka mundësi të vlej edhe përkundër paravendimit që në serbishten e në sllovenishten e re është dëshmuar apelativi [I]kolobar[/I] lat. [I]circulus, orbis[/I] „rreth, [COLOR=black]rruzull[/COLOR]” dhe folja [I]kolobariti[/I], [I]kolobarim[/I] „sillem rrotull, lat. circulo, rotundo, bëj rreth circulum facio” për të cilën Duridanov thotë se „sigurisht që nuk janë fjalë ilire”, por që lidhen me lat. [I]columbarium[/I] me tërrnim kuptimi si „kafaz pöllumbash”, vend në të cilin pëllumbat sillen rretherrotull; që fluturojnë në rreth”[COLOR=red] [/COLOR][COLOR=black]dhe në përgjithësi „rreth[/COLOR]”.[ Illyrische Flussnamen in Serbien ..., fq. 105] Vetëm variantet rumune [I][COLOR=black]porùmb[/COLOR][/I][COLOR=black],[I] porumbel pestriţ [/I]e[/COLOR][I]parumbişte[/I][COLOR=black] janë semantikisht diç më të afërta me shqipen, përkatësisht janë emërtime të këtij shpendi që lidhen me nocionin e pëllumbit [I]porumb[/I] në përgjithësi, por që kështu: [I]porumb[/I] emërtohet edhe shkurrja e kulumbrisë. [/COLOR][/FONT]

[FONT=Arial]Varianti [I]kumri[/I],-[I]a[/I] i shqipes, i cili ndeshet edhe në gjuhët sllave të jugut (khs.) përkatësisht në serbisht, kroatisht e në të folmen sllave të boshnjakëve rrjedh nga turq. [I]kumru[/I] e kjo nga arab. [I]Qumriyä[/I].[ sipas Abdula [/FONT][FONT=Arial]Škaljić, Turcizmi.u srpskohrvatskom jezikzu, Sarajevë, 1966, fq. 425[/FONT][FONT=Arial]] Nëpër të folme kolale të Kosovës dëgjohet edhe varianti [I]gugutktë[/I] dhe [I]guguisuf[/I]. Kur po e ndiqte etimologjinë e fjalës gugaçe dhe varaianteve të tjera të saj për [I]kumrinë[/I] zool. [/FONT][FONT=Arial]Streptopella risoria dhe nënllojin esaj zool. Columba palumbus prof. E. Çabej nuk e mori për të vyeshëm mendimin e G. Myer -it sipas të cilit varianti [I]gugaçe[/I] i emrit të këtij shpendi mund të afrohet me fjalën onomatopeike serbe/kroate [I]gugutati[/I] „me gungatë pëllumbi”: (khs. serb., kroat. [I]gugutka[/I] e [I]grgutica[/I]) porse si këtë sinonim ashtu edhe ato [I]guguçkë[/I], [I]gugush[/I],-e, [I]gugaqe[/I], [I]gugeshë[/I] i merr për formime shqipe nga thirma onomatopeike [I]gugu[/I] e pëllumbit.[sh. Studime etimologjike në fushë të shqipes, IV, Dh -J, Tiranë 1996, fq. 301][/FONT][URL="http://www.trepca.net/2006/03/060329_shtresime_latine_romane_sg.htm#_ftn1"][FONT=Arial][COLOR=#800080][1][/COLOR][/FONT][/URL][FONT=Arial] Variantin kosovar [I]guguisuf[/I] e konsideroj poashtu për formim të mundshëm onomatopeik të motivuar e të mbështjellë me kallëzimin popullor se ky shpend kur po kënduaka në të vërtetë po e vajtuaka të vëllanë Isufin (!). Ky variant do të ketë dalur më parë si rezultat i dëgjimit të të kënduarit të pëllumbit si guguisu. [/FONT]