[gazi-de]

A. Lidhjet e ndërsjella tregtare dhe detare

Zhvillimi i gjithanshëm i Islamit dhe muslimanëve, veç tjerash, kushtëzoi edhe nevojën për zhvillimin e treg*tisë, në mënyrë që populli të mund t’i tregtojë në më*nyrë të ndërsjellë të mirat materiale ekonomike me po*pujt tjerë fqinj e më larg, për shitblerjen e mallrave. Kë*to kontakte janë të hershme.

Në këtë pikëpamje, qysh në shekullin XI gjejmë lidh*jet e rregullta detare nëpërmjet Mesdheut ndërmjet Ev*ropës dhe Lindjes së Afërme.

Në këto lidhje tregtarët më të dalluar nga Evropa ishin: mletasit, fiorentinasit, pizhanët dhe gjenovasit, pas*taj katalonasit dhe francezët.

Lidhje intensive tregtare, sidomos me popujt arabë dhe fiset turkmene, kanë mbajtur edhe qytetet breg*de*ta*re të Adriatikut, ato të Shqipërisë, por edhe pjesët konti*nen*ta*le të trojeve iliro-shqiptare dhe më gjerë ato ball*ka*ni*ke. Si*pas disa të dhënave, këto lidhje datojnë nga kohët e lash*ta për të vazhduar në periudhën paraosmane dhe atë os*mane....

Idrisi dhe udhë*përshkruesi musliman Ibn Havkali flasin për buj*që*si*në e zhvilluar dhe tregjet e vërshuara me zejtarët dhe artistët muslimanë, për lagjet muslimane në Paler*mo dhe qytetet tjera plot shkolla, biblioteka, dijetarë etj. ...

Lidhjet detare dhe tregtare të muslimanëve me trojet iliro-shqiptare dhe më gjerë, që nga kohët më të lashta për*veç funksionit parësor, shitblerjes së mallrave treg*tare, kanë kryer edhe funksione të tjera siç janë: ndikimi në llojin dhe stilin e veshjes, planifikimin e kohës, në lloj*llojshmërinë dhe në mënyrën e përgatitjes së ushqi*mit e pijes. Pasi kanë poseduar pikëpamje ideore shumë më të zhvilluara, kanë ndikuar që Islami individualisht të pra*nohet si besim i ardhmërisë.

Në anën tjetër, disa treg*tarë, të cilët kanë gjetur kushte në qytetet bregdetare, në*për lugina pjellore dhe nëpër qytete udhëkryqe apo të for*tifikuara, janë vendosur dhe kanë zhvilluar veprim*ta*rinë e tyre. Kjo ka ndihmuar në formimin e banishteve të para muslimane, në fillim të vogla, e më vonë gjithnjë e më të mëdha e më të zhvilluara.

B. Lidhjet e ndërsjella ushtarake dhe politiko-diplomatike

Zhvillimi i hovshëm i bashkësisë islame (ummetit) re*zultoi me zgjerimin e shpejtë të saj në të katër anët. Kë*shtu, që në vitin 634 filluan depërtimet e musli*ma*në*ve në Perandorinë Bizantine. Në këtë kohë janë bërë për*pjekjet për pushtimin e Konstantinopolit të cilin e mba*nin bizantinët. Disa dekada më vonë, në vitet 717-718, nën udhëheqjen e komandantit Mesleme, u rrethua Kon*stantinopoli, por për shkak të murit rrethues dështoi push*timi. Në këtë përpjekje u pushtua Gallata, ku mus*li*ma*nët ndërtuan një xhami të quajtur “Arap Camisi” (Xha*mia e Arabit), që pas tërheqjes së muslimanëve u shndë*rrua në kishë. Mehmeti II Fatihu me rastin e push*ti*mit të Konstantinopolit më 1453 këtë objekt sërish e ktheu në formën e mëparshme, në xhami.

Sipas burimeve arabe, Meslemeja me ekspeditën e tij ush*tarake depërtoi deri në Edirne (Edrene apo Adriano*po*jë) dhe Selanik dhe pikërisht ky depërtim i Mesleme*së kon*siderohet si kontakt i parë i ushtrisë muslimane me po*pujt ballkanikë dhe mundësia e parë që Islami të ush*tro*jë ndikim në viset ballkanike.

Nuk janë irelevante as depërtimet e muslimanëve në brigjet e Detit Adriatik, ku jetonin edhe shqiptarët, në vitet 840-841, sepse edhe këtu është bërë ndikimi i mu*sli*manëve mbi popullsinë autoktone iliro-shqiptare.

Me rëndësi është edhe paraqitja e peçenegëve në shekullin VIII, për*ka*të*sisht nga fundi i shekullit IX dhe atë në shekullin XI.

Me pushtimin e Spanjës nga ana e muslimanëve, ke*mi një kaptinë të re ndërmjet raporteve të muslima*nëve dhe popujve ballkanikë. ...

Llojllojshmërinë e kontakteve e shohim edhe nga ras*ti vijues, kur i nxitur nga motivet religjioze kristiane, Qi*rilo Konstantini, i dërguar personal i mbretit Mihajlo III, në vitin 856, kishte shkuar te halifi abbasit el-Mu*te*ve*kkil b. Rashid, për polemikë mbi çështjet fetare.

C. Lëvizjet e misionarëve të ndryshëm dhe shpërnguljet e ndërsjella

Rol të rëndësishëm në kontaktimin, e pastaj edhe në për*hapjen e Islamit në trojet iliro-shqiptare e më gjerë, ka*në pasur misionarët e ndryshëm dhe lëvizjet-migrimet e njerëzve apo grupeve nga vendi në vend.

Ka indikacione se tregtarët, pastaj udhëpërshkruesit, mu*llat (teologët) e mistikët, që njëherësh kanë luajtur ro*lin e misionarit, predikuesit të besimit islam, shumë he*rët i kanë vizituar viset tona bregdetare, pastaj luginat e lu*menjve dhe qendrat tregtare-qytetet, madje edhe disa she*kuj para ardhjes së osmanlinjve në trojet e Kosovës, Shqi*përisë, Bosnjës, përkatësisht në viset ballkanike. Kë*tyre sidomos u ndihmoi depërtimi i ushtrisë musli*ma*ne dhe disa fiseve turkmene të besimit islam në Ballkan ose në viset përreth Ballkanit.

Për muslimanët e parë në Bullgari është ruajtur dësh**mi e vlefshme në kreun CIII të letrës së njohur të pa*pës Nikolla I (858-867) me titullin “Response Nicollai I Papae ad consulata Bulgarorum”, ku thuhet:

“Ju pyetni ç’duhet bërë me librat heretikë, të cilët, po*honi, gjenden te ju, kurse i keni marrë nga saracenët. Ato, natyrisht, nuk duhet ruajtur, sepse sikur që është e shkru*ar (në enciklikën mbi korinasit), kuvendimet e kë*qi*ja prishin moralin e shëndoshë, e për këtë si të dëm*shme dhe heretike dorëzoni zjarrit”. ...

Kryqtarët në Lindjen e Afërme kanë hasur në kul*tu*rë e qytetërim shumë më të zhvilluar në fushën e ra*por*te*ve shoqërore dhe politike nga ato që i kanë njohur ve*të në Evropë. Me rastin e kthimit këtë njohuri e mësim e ka*në shprehur në forma të ndryshme. Kryqtarët në fu*sha*tën e tyre kanë takuar forma më të larta të jetës sho*që*rore-organizative, e cila shpjegon se madje edhe atë*he*rë kur forcat militante depërtojnë ushtarakisht në ndonjë te*rri*tor, edhe atëherë ndikon, apo ngadhënjen ai që po*se*don kulturë më të lartë dhe më cilësore. Burimi i ndi*ki*mit të Islamit nuk ka qenë fuqia ushtarake, madje as pa*suria ekonomike, por superioriteti i raporteve sho*që*ro*re, fetaro-morale, diturore, siç ka ndodhur me rastin e push*timit të Greqisë së vjetër nga ana e romakëve, për*ka*të*sisht pushtimit të Bagdadit nga ana e mongolëve, dhe përvetësimit të ideologjisë së të pushtuarve.

Përfundim

Mund të përfundojmë se hulumtimi ynë, për*ka*të*sisht të dhënat e ofruara, tërheqin vërejtjen që gjatë shqyr*timit të çështjes së Kristianizmit të popujve në tro*jet iliro-shqiptare dhe në Ballkan, të kihet parasysh pra*nia e Islamit dhe muslimanëve në këto troje, pra, edhe para depërtimit dhe pushtimit të Siujdhesës Ball*ka*ni*ke nga osmanlinjtë.

Mbetet që në të ardhmen, individët, posaçërisht ins*ti*tu*cionet tona shkencore t’i qasen kësaj te*me seriozisht, në mënyrë që të ndriçohet e vërteta his*to*rike mbi shtrirjen e Islamit në trojet shqiptare. Ardhja e osmanlinjve dhe pranimi masiv e vullnetar, sidomos i po*pullit shqiptar e boshnjak në Islam, ndryshe edhe nuk mund të kuptohet.

Autorë Nexhat Ibrahimi