[gazi-de]

Faktori politkko-ekonomik zë fill në katër pika kryesore:

1. Parimi i parë i sistemit politik islam është që push**teti suprem i shtetit i përket Zotit, kështu që Islami e siguron drejtësinë unike dhe është kundër marrjes së ven*dimeve tendencioze arbitrare e të ngjashme. All-llahu xh.sh. në Kur’an thotë: “Thuaj: ‘O All-llah, Sun*dues i çdo sen*di, Ti ia jep pushtetin atij që do, Ti ia heq prej dore pushtetin atij që do, e lartëson atë që do dhe e përul atë që do. Çdo e mirë ësh**të vetëm në dorën Tënde, vërtet, Ti ke mundësi për çdo gjë’.” (Ali Imran, 26).

2. Parimi i dytë i sistemit politik islam është që të gji*thë njerëzit janë të barabartë para ligjit, sikur edhe pa*ra Zotit. Kësaj i nënshtrohet edhe personaliteti më i lar*të në shtetin islam - halifi. Rasti i Aliut r.a. është tipik, pas*taj i emirit Amr ibn Asit me hebreun para Umerit r.a. etj., etj.

3. Parimi i tretë i sistemit politik islam është që të gji*tha punët me rëndësi të përgjithshme i janë besuar All-llahut, kurse sunduesi sundon në suaza të urdhrave të Zotit dhe udhëzimeve të Të Dërguarit a.s., e për të mi*rën e përgjithshme.

4. Parimi i katërt i sistemit politik islam është që të gji*tha punët shtetërore të vendosen me marrëveshje, mad*je duke e dëgjuar edhe mendimin e qytetarëve. (... esh-Shura, 38).

Me këtë rast nuk do të flasim për liritë veç e veç si, li*ria e të shprehurit, e mendimit, e lëvizjes, e drejta për pu*në, e drejta aktive e pasive në zgjedhje, e drejta për shko*llim etj.) sepse larg do të na çonte kjo

Në aspektin politiko-psikologjik, rëndësi në suksesin e Islamit ka edhe dhuna e Bizantit e ushtruar në trevat ball*kanike.

Po ash*tu, në suksesin e Islamit kanë ndikuar edhe fitoret e mu*sli*manëve ndaj Bizantit e Persisë... por edhe ndaj Maz*da*i*zmit e sidomos ndaj Kristianizmit.

Kur’ani rëndësi të veçantë i kushton mirëqenies së nje*riut - mënyrës së drejtë të fitimit, mënyrës së drejtë të po*sedimit të mjeteve materiale dhe mënyrës së drejtë të shpen*zimit të pasurisë. Islami angazhohet që të gjithë nje*rëzit të kenë të drejtë ta arrijnë dhe ta marrin kaf*sha*tën e tyre në Tokë, me anë të mjeteve dhe rrugëve të nder*shme.

Të udhëhequr nga hadithi i Muhammedit a.s.: “As*kush nuk ha ushqim hallall nëse ai nuk është fryt i punës së tij dhe i duarve të tij” (Buhariu), dhe nga ajetet e shum*ta kur’anore është ndaluar monopoli, eksploatimi, faj*deja e kamata (el-Bekare, 275-278).

5. Faktori shoqëror

Kontaktet e muslimanëve me popujt ballkanikë, të krish*terë e paganë gjetën një situatë tejet të rëndë shoqë*ro*re. Kritere të vetme ishin forca, shtypja e eksploatimi, si individual ashtu edhe ai institucional. Sundimi i vazh*du*eshëm i fuqive të ndryshme kishte krijuar kaos shoqë*ror: romakët, bizantinët, bullgarët, serbët. Në anën tjetër, mus*limanët e parë në Ballkan sollën një botëkuptim tje*tër për shoqërinë.

All-llahu xh.sh. së pari krijoi një shpirt (vete), pastaj ia krijoi çiftin, e prej tyre e shumëzoi njerëzinë (en-Nisa, 1). ...

... Islami refuzon kriteret artificiale, jo të drejta, dhe e nxjerr njerëzinë nga mituria në madhori.

Në anën tjetër, nëpërmjet namazit, agjërimit, zekatit, haxh*xhit e shtyllave të tjera në vazhdimësi, krijon ndje*njën e barazisë shoqërore.[4]

Islami ka vënë rregulla edhe në aspekt të lidhjeve të mi*ra farefisnore dhe fqinjësore, por ndalon nepotizmin, kur*se ndihmesën pa vend të të afërmit e konsideron injo*rancë.[5]

III. Mënyrat e depërtimit të kulturës dhe qytetërimit islam

Fenomeni i Islamit, posaçërisht mënyrat e depër*ti*mit të tij në viset iliro-shqiptare ka qenë dhe është pro*blem mjaft i vështirë e kompleks, që kërkon trajtim shu*më**di*mensional. Në këtë, problem i veçantë është, siç ce*këm edhe më herët, moszbulimi dhe mosinteresimi për zbu**lim të fakteve dhe gjurmëve të asaj kohe. Në këtë, jam thellë i bindur, ka ndikuar ngarkesa e shtresuar she*ku***llore e synimeve të kryqëzatave dhe ndikimi i historio*gra**fisë evropiane e sllave.[6]

Këtu ka vend edhe për të meta subjektive brenda shken*cëtarëve muslimanë, të cilët, herë-herë, Islamin dhe përhapjen e tij e vështronin vetëm nëpërmjet Kur’*anit dhe burimeve të tjera të tij, duke i lënë anash rezul*ta*tet e realizuara në të gjitha aspektet e jetës së po*pujve të cilët në tërësi apo pjesërisht e kanë pranuar. ...

Nëse thellohemi në burimet dhe literaturën ekzis*tu*ese historike, përhapja e Islamit është, kryesisht, dy llo*jesh:

1. Rezultat i ekspeditave ushtarake që i kanë zgjeruar ku*fijtë e shtetit islam në llogari të trojeve fqinje jo*musli*ma*ne. Por, kur është fjala për trevat ballkanike, iliro-shqip*tare, para osmanlinjve, atëherë ky faktor pothuajse fa*re nuk ka kontribut, përveç në raste të vogla në shtrirje ha*pësinore dhe kohore. Këtë më së miri do ta shohim në kaptinën vijuese.

2. Rezultat i fuqisë së mësimit islam, parimeve të thje*shta e të pranueshme të besimit, moralit, mirë*sjell*jes,[7] në frymën e ajetit kur’anor: “E vërteta është nga Zoti ju*aj: Kush do le të besojë, e kush do le të mohojë.” (el-Kehf, 29); dhe: “Nuk ka detyrim në fe, sepse e drejta dallon qartë nga e shtrem*bëruara.” (el-Bekare, 283). I famshmi Shemsuddin Sa*mi-bej Frashëri këtë e thotë kështu: “Pos përhapjes së Isla*mit me pushtime, ekziston edhe rruga tjetër, e papër*men*dur nga historianët, e ajo është përhapja e fesë vet*ve*tiu pa pushtim, pa shpatë dhe pa ushtri. Kjo edhe nëse nuk është më masive se mënyra e parë, pothuajse është e ba*rabartë.”[8] Për këtë flet edhe Th. Arnoldi në veprën e vet të famshme.[9]

Por, duhet vërejtur edhe këtë se nëse problemi kun*dro*het në esencë, do të shohim se ekspeditat ushtarake as*kund nuk e kanë përhapur Islamin, në mënyrën siç e bë*në të krishterët në Spanjë ndaj muslimanëve apo kryq*ta*rët në Lindjen e Afërme ndaj muslimanëve. Ushtria mus*limane, me fjalë të tjera, vetëm ka hequr pengesat në atë rrugë, ka çelur derën, ashtu që mësimi, kultura e qy*te*tërimi islam të shtrihet në viset e pushtuara.

IV. Rrugët e depërtimit të kulturës dhe qytetërimit islam

Kultura dhe qytetërimi islam në Evropë, e sidomos në Ballkan, ka depërtuar kryesisht nga Perëndimi nëpër*mjet Andaluzisë (Spanjës), nga Jugu nëpërmjet Mes*dhe*ut dhe Sicilisë dhe nga Verilindja nëpërmjet Hunga*risë. Mi*rëpo, ne nuk do t’u qasemi këtyre depërtimeve islame në këtë aspekt. Qasja jonë më tepër do të mbështetet në mënyrën e depërtimit të Islamit në këto troje. Edhe në këtë aspekt, të dhënat janë të mangëta, e disa ende shken*cërisht të papërpunuara, por pas një ana*lize se*ri*o*ze, këto depërtime mund të kualifikohen si:

- lidhje tregtare e detare

- lidhje ushtarake e diplomatiko-politike

- lëvizje misionarësh të ndryshëm (ushtarake, udhë*për*shkruese, tregtare, fetare mistike etj.).

- migrime dhe shpërngulje individuale, grupore e ma*sive, me karaktere e motive të llojllojta, por, që në një*farë mënyre kanë lënë gjurmë në përhapjen e Islamit si fe, kulturë, mendim e qytetërim.