Shala e Bajgores

[lirik]

Kristalet e Trepçês



Shfrytëzimi i xehes së Trepçës daton nga kohërat më të Iashta. Emri i Trepçës lidiihet me fillimin e shek. XIV.

Në dokumentet mesjetare zihet në gojë me emrin TREPÇA, pastaj TREIPÇE, TRIPÇE, TRIPZA, etj. Ernrin mund ta ketë marrë nga një fis shqiptar, po edhe nga ndonjë fjaIë me origjinë gjermane, -trep (r-e>e-r) ‘fshat, -terp.8

Një kohë këtu, pos shqiptarëve të kërshterë, kanë punuar e jetuar edlhe sasët, të cilët kanë qenë të njohur si xehetarë të mirë. Më 1303 është ngritur kisha katolike. Pos në Trepçë, në Gjytet e në Rrzhanë, edhe në mjedise të tjera (Bistricë, Këvaçicë, Bajgorë, Rashan, Mazhiq) janë ngritur faltore katolike, si Kisha e Shën Mërisë, ajo e Shën Pjetrit etj.

Rrugët që kalonin këndej, ajo qe lidhte Pazarin e Ri me qendrën e Kosovës, sidomos vija kryesore komunikative Naisus-Lissus që kalonte në afërsi të Vushtrrisë, ku gjendej stacioni i rëndësishëm Vicianum, kanë pasur rëndësi të jashtëzakonshme për zhvillimin edhe të vendbanimeve të Shalës, sidomos të atyre në afërsi të Trepçës.

Rashani, sot fshat afër Trepçës, duhet të ketë qenë qendër me një popullatë shumë të koncentruar.

Gati në asnjë vend të Shalës, pra as në këtë fshat, që dikur quhej Gjytet, e që ka ende mure të Iashta, nuk janë bërë të thuash, kurrfarë gërmimesh, hulumtimesh e stu*dimesh, prandaj në favor te konstatimit tonë flasin një varg gojëdhënash, si ajo për Kroin e Nuseve në Mazhiq, e shkuarjes së maces nëpër kulmet e shtëpive që nga Trepça deri në Vushtrri, etj., gjetjet sipërfaqësore apo ato të rastësishme me rastin e hapjes së puseve, ndërtimit të rrugëve, objekteve të ndryshme etj.

Pozita e favorshrne e Gjytetit të Rashanit me një zotërim të gjerë të fushës përreth, muret rrethuese, materiali arkeologjik i zbuluar etj., dëshmon se kjo kështjellë ka qenë e banuar qysh në fillim të epokës së hekurit, po zhvillimin më të madh e ka pasurë gjatë fundit të kësaj epoke. Varrezat në fshatin Bistricë (Bardhanë), sarkofagët që janë zbuluar aty, varrezat e ndërtuara e të mbuluara me pllaka guri, të rrethuara me gurë, dëshmojnë për lashtësinë e tyre.

Lënda antropologjike dëshmon se varrezat u përkasin banorëve me tipare antropologjike adriatikase - mesdhetare, që janë karakteristika antropologjike të popullsisë arbërore. Vendbanime karakteristike kanë mbetur ato te epokës së hekurit, që janë kryesisht gradinat të vendosura ne kodra ose në pllaja dhe të fortifikuara.

Në periudhën e sundimit romak banoret e Shalës kane qenë të orientuar kah qendra e rëndësishme Municipiumi DD afër Soçanës që u zhvillua gjatë shek.IV të e. s. Veprimtaria kryesore e këtij municipi ka qenë zejtaria, e cila ishte ë kultivuar tek dardanët qysh në epokën e hekurit.

Romantizimi në këtë hapësirë ka qenë i dobët. Në aspektin fetar mund të pohohet se krishterimi ka ardhur edhe në këto hapësira në shek. IV të e. s. Edhe pse nuk janë bërë hulumtime të mjaftueshme, mund të pohohet se në Shalë ekzistojnë objekte të shumta të kulturës materiale dhe të artit që nga periudha romake. Gjuha latine ka qenë gjuhë e administratës. Për këtë gjë dëshrnojnë dokumerntet mbishkrimore.

Depërtimi sllav u përcoll me një furi rrënuese në vendbanimet e Shalës së Bajgorës që pati rrjedhoja të rënda për popullsinë vendase. Edhe përkundër depërtirnit të valës sllave, Shala mbeti etnikisht e pastër.

Pushtuesit sllavë nuk mundën të zhdukin, aq më pak të asimilojnë popullsinë ven*dase.. Në shek. IX-X Trepça dhe pjesa rnë e madhe e hapësirës së Shalës u gjend nën sundimin bullgar. Shqiptarët e Shalës së Bajgorës luftuan për çlirim nga bizanti dhe nga bullgarët, por Iuftuan edhe në anën e ushtrisë bizantine kundër pushtuesve të trojeve të tyre nga ana e popujve barbarë. Në fund të shek.XII luftuan në anën e ushtrisë bizantine kundër shtetit të serbëve të Rashkës.9

Më 1185 këto vise sërish ranë nën sundimin e shtetit serb të Nemanjëve. Vendosja e sundimit serb shënoi fillimin e një prej periudhave më te vështira për popullsinë shqiptare të kësaj treve.

Pasuritë e medha nëntokësore (miniera e famshme e plumbit, zinkut e argjendit në Trepçë) si dhe përshtatshrnëria e lartë e mbitokës për veprimtari blegtorale e bujqësore, i nxitën sundimtarët serbë ta përforcojnë pro*gresivisht pushtetin e tyre mbi popullsinë vendëse.

Si orientim kryesor i këtij shteti u përcaktua politika asi*miluese me synim homogjenizimin etnik dhe serbizimin e këtyre viseve. Trysnia asimiluese arriti kulmin gjatë kohës së sundimit të Car Dushanit (1331-1355).

Shteti mbështeste kishën dhe punonte sisteniatikisht për largimin e popullsisë shqiptare të ritit katolik dhe orientimin drejt ortodoksisë sllave. Besohet se ne Betejën e Kosovës që u zhvillua në qershor te vitit 1389, midis ushtrive të koalicionit të feudalëve ballkanas, pra ushtrisë se kërshterë kundër ushtrisë pushtuese osmane, morën pjesë edhe shalianët, të cilët ishin të mobilizuar nga sundimtari serb, Llazari. 10
Më 1455 një pjesë e Kosovës u pushtua nga forcat osmane. Menjëherë pas pushtimit, osmanlinjtë krijuan një njësi administrative të veçantë, të quajtur “Vilajeti i Vukut”. Gjatë shek.XV-XVI territori i Shalës së Bajgorës i përkiste Sanxhakut të Vushtrrisë.

Pas vendosjes së sundimit osman, u rimbëkëmb miniera e Trepçës dhe e Rrëzhanës. Rrëzhana është një toponim i sajuar nga parashtesa shqipe rrë+Shan, emër ky shunië i përhapur në antroponiminë dhe patroniminë shqiptare me elemente të krishtera.