Rilindja Kombetare

[Psikologu]

Xhavit Pasha nuk arriti te depertonte, sic kishte parashikuar, drejt Drinit, sepse me 19 shtator u sulmua perseri ne Kolesian nga kryengritesit, qe kete here i shkaktuan humbje edhe me te renda dhe e detyruan te terhiqej ne Prizren. Se bashku me ushtrine populli deboi edhe nepunesit e administrates osmane dhe gjykatesit e kajmekamllekut te Bicajt.
Sado qe Xhavit Pasha, ne relacionet qe i conte Stambollit, i zvogelonte se tepermi humbjet e tij, ai pati ne luftimet me shqiptaret shume te vrare e te plagosur. Shtypi shqiptar, duke u mbeshtetur ne deshmite e ushtareve turq, pjesemarres te ketyre luftimeve, shkruante se vetem ne Lume Xhavit Pasha la rreth 1 000 ushtare te vrare ("Dielli", Boston, 24 shtator 1909: "Pa komplimente"). Veshtire eshte te percaktohen demet ne njerez te kryengritesve, megjithate, po te gjykohet nga relacionet konsullore te kohes dhe te dhenat e Xhavit Pashes, arrihet ne perfundimin se kryengritesit kane pasur rreth 300-500 te vrare, midis te cileve edhe 8-10 komandante.
Ne intervisten qe i dha me 20 shtator 1909 gazetes "Le Progres de Salonique" ("Perparimi i Selanikut"), Xhavit Pasha deklaroi se qellimi i ekspedites ishte "te likuidonte disa rebele shqiptare", megjithate e pati te veshtire te justifikonte me kete persekutimet masive e barbare qe beri gjate fushates ushtarake ne Lume e ne vise te tjera te Shqiperise se Veriut. Keto, sic i relatonte qeverise se tij konsulli italian ne Shkup, u kryen "me metodat e lashta te barbarise turke, qe turqit nuk i kishin harruar". Kete egersi te xhonturqve e shprehu edhe Xhavit Pasha, kur u deklaroi gazetareve angleze, franceze etj., se "nuk do te prehej para se t'ua shtypte koken shqiptareve".
Megjitheketo mizori, Xhavit Pasha nuk arriti te shtypte qendresen e shqiptareve dhe te perballonte goditjet e tyre, rrjedhimisht nuk u largua nga Luma si fitimtar. Personalitetet shteterore te kohes arriten, atehere, ne perfundimin se ekspedita e tij pesoi disfate.
Ngjarjet e shtatorit te vitit 1909 ne Shqiperine e Veriut vune ne levizje shqiptaret qe vepronin ne Stamboll e sidomos grupin e deputeteve. Ne promemorjen, qe doktor Ibrahim Temoja nga Struga dhe doktor Zenel Abedini nga Gjilani i drejtuan nga Stambolli ministrit te Brendshem, Talat Beut, me 21 shtator 1909, denohej dhuna ushtarake ndaj shqiptareve te viseve te veriut si nje veprim krejtesisht i paligjshem dhe i paudhe. Me shqiptaret qe ndihmuan per shpalljen e kushtetutes, theksonin autoret e saj, duhet vepruar me keshilla e me urtesi dhe jo sic po ben qeveria, me topa dhe me dyfeke, qe nxisin edhe me shume pakenaqesine e popullsise se Shqiperise. Ne kete dokument thuhej se ishte qeveria ajo qe i detyroi shqiptaret te rrembenin armet, se ata po mbrojne te drejtat e tyre te ligjshme, po ashtu sic luftuan per kushtetuten dhe per lirine e pergjithshme. "Ne vend qe te perdorni armet kunder tyre, - thuhej ne promemorje, - perhapni arsimin dhe zhdukni injorancen". Por ministri i Brendshem, Talat Beu, nuk ua vuri veshin as protestave te atdhetareve shqiptare, as edhe propozimeve te tyre per te ndaluar gjakderdhjen.
Edhe shtypi patriotik shqiptar e quante qendresen e shqiptareve nje mbrojtje te ligjshme, te provokuar nga dhuna ushtarake e xhonturqve. "U rane me qafe pa ndonje shkak te vertete, - shkruante gazeta "Korca" me 14 shtator 1909, - Xhavit Pasha, sikur ndiqte armiqte, preu e po pret eshtrat e vellezerve tane dhe ka lene shume eter e nena pa bij, shume motra pa vellezer, shume gra pa burra dhe foshnja neper rruge".
Ekspeditat ndeshkimore ashpersuan marredheniet e xhonturqve me shqiptaret ne teresi. Valiu i Kosoves, Masar Beu, i shkruante ato dite Portes se Larte se ekspedita e Xhavit Pashes, ne vend qe ta qetesonte gjendjen ne Lume, e acaroi edhe me shume, shkaktoi pakenaqesine e pergjithshme te popullsise se Kosoves.
Per kete u bind edhe Stambolli, qe urdheroi Xhavit Pashen te merrej vesh me kryengritesit. Me 2 tetor ai pranoi propozimet e Mustafa Lites, njerit prej udheheqesve te kryengritesve, qe ne emer te te gjthe popullsise se Lumes i premtoi se shqiptaret e kesaj zone do t'u nenshtroheshin urdhrave te qeverise, me kusht qe ekspedita e tij ushtarake te terhiqej nga Luma. Pas kesaj ndodhi terheqja e Xhavit Pashes dhe e ushtrise se tij nga Luma e Prizreni, qe shkaktoi habine e bashkekohesve te huaj ne Turqi e jashte saj. Me 5 tetor Xhavit Pasha ishte kthyer tanime ne Mitrovice.
Por, pa perfunduar ende ekspedita ushtarake ne Lume, shpertheu kryengritja ne Malesine e Dibres, ku, pervec popullsise vendase, ishin mbledhur edhe shume nga kryengritesit kosovare. Ketu u mbajt nje tubim i gjere, ku moren pjese rreth 2 000 veta nga Malesia, Dibra e Poshtme, Mati e Mirdita, qe vijoi dy dite me radhe, me 14 e 15 shtator. Ne tubim u kerkua qe shqiptaret te luftonin per veteqeverisjen e atdheut te tyre. Per te penguar shtrirjen e levizjes ne gjithe sanxhakun e Dibres, Porta e Larte, pervec batalioneve qe ndodheshin ne qytetin e Dibres, dergoi me 27 shtator forca te tjera ushtarake nga Selaniku.
Megjithate, levizja u shtri edhe ne Dibren e Poshtme, ku mori permasa edhe me te medha. Shqiptaret braktisen fshatrat e zune grykat malore per t'i bere prite ushtrise osmane. Ketu u perqendruan, ne dhjeteditshin e pare te tetorit, forcat kryesore ushtarake osmane. Komanda e ekspedites kunder Dibres se Poshtme iu besua Xhavit Beut, i cili me 26 tetor 1909, ne krye te 300 ushtareve te pajisur me topa, u fut midis fshatrave Dardhe e Rexhe, qe njihej si zona ku kryengritesit zhvillonin tubimet e tyre, ndersa nje force tjeter ushtarake u dergua ne Mat dhe ne rrethet e tij. Megjithate, Xhavit Beu shume shpejt u detyrua te terhiqte ushtrite e tij nga Dibra e Poshtme dhe nga Malesia, pa arritur ta nenshtronte popullsine e tyre.
Ekspeditat ushtarake e dhuna e ushtruar nga Xhavit Pasha mbi shqiptaret provuan se qellimi i xhonturqve nuk ishte "te mbronin" rendin kushtetues, te kercenuar gjoja nga "reaksionaret shqiptare", por te vendosnin nje regjim te centralizuar te skajshem ne Perandorine Osmane. Me keto masa Komiteti "Bashkim e Perparim" synonte te pengonte gjithashtu zgjerimin e levizjes kombetare, kulturore dhe autonomiste ne Shqiperi, pjese e se ciles ishte edhe kryengritja qe po zhvillohej atehere ne krahinat veriore te vendit.
Ne memorandumin qe kryengritesit e Gegerise i dorezuan qeverise turke, ne fundin e tetorit te vitit 1909, krahas amnistise per pjesemarresit ne kryengritje, parashtroheshin edhe kerkesa me karakter kombetar, si futja e gjuhes shqipe si gjuhe mesimi ne te gjitha shkollat e Shqiperise dhe emerimi ne Shqiperi i nepunesve qe e njihnin vendin. Shqiptaret e zonave malore u treguan gjithashtu te gatshem te hiqnin dore nga disa prej venomeve te tyre, por kerkuan qe t'i jepej popullsise se zonave te aferta me kufirin me Malin e Zi e drejta per mbajtjen e armeve, qe te ndertoheshin fortifikata ne kufi dhe te ndryshonte menyra e mbledhjes se taksave sipas gjendjes se vendit.