Urbane

[jadore]

PRSIHTINA - FILLIMI DHE FUNDI I QYTETIT MODERN
Nga: Visar Haxhibeqiri

19 nëntori i vitit 1944 u shpall si datëlindje e re e Prishtinës, e cila pas Luftës së Dytë Botërore do mbetet përsëri nën territorin e Jugosllavisë. Bashkë më këtë një fytyre e re për qytetin duhej të shfaqej për rendin e ri shoqëror. Andaj, që prej 1947 kur Prishtina mori rolin udhëheqës si qendër politike dhe administrative e Kosovës, jemi dëshmitarë të ndryshimeve drastike në emër të progresit, bashkim-vëllazërimit dhe lirisë në emër tëmodernizimit

Viti 1953 la gjurmë të pa shlyera dhe i japi rrugëtim të ri zhvillimit të qytetit të Prishtinës. Nuk gabohemi nëse po këtë vit e marrim si shfaje të modernës me të gjitha përparësitë e
mangësitë e saj edhe në hapësirën e Prishtinës-Kosovës. Ishte viti kur Prishtina, për herë të parë aplikoi Planin Gjeneral Urbanistik të hartuar një vit më parë (1952). Ky plan u hartua duke u
bazuar në një kapacitet prej 50.000 banorësh, në një sipërfaqe prej 505 hektarë e 76 ari.
Autor i këtij plani ishte arkitekti prof. Partoniq nga Beogradi. Me miratimin e këtij plani fillon një qasje e re e organizimit për zhvillimin e qytetit.
Në fushën e urbanizmit dhe të
arkitekturës shfaqej një lëvizje e përqendruar kryesisht në kryeqendër. Lëvizje si kjo, mëtonin të kishin shkëlqim perëndimor dhe të gjitha konceptet për sa i përket përmbajtjes, por edhe ato
vizuale formonin një peizazh urbanistik të shkëputur nga tradita dhe veçantitë tona. Ky peizazh urbanistik m’i ngjasonte shkrimit shqip pa “ë” .
Mos të harrojmë që të gjitha këto ndërtime
nuk u ngritën në hapësira të lira, por u ngritën mu në zemrën e qytetit, duke shkatërruar pothuajse përfundimisht pjesën më të rëndësishme të tij. U shkatërrua Prishtina e vjetër e rrugëve me kalldrëm, u shkatërrua bërthama e saj (çarshia – hamami i madh), u shkëput indi kryesor urban lindje – perëndim “ divanjolli” për t’ia lëshuar vendin “kurorës së qytetit modern”, sheshit “vëllazërim – bashkim”dhe dy institucioneve kryesore të politikës së atëhershme: Kuvendit të Komunës dhe Kuvendit të Kosovës. Gjallëria e çarshisë u zëvendësua me zbrazëtinë e një sheshi të monitoruar nga të dy anët, e që ironikisht, sot jep një lidhje logjike për zbrazëtinë apo formalitetin e platformës së “vëllazërim - bashkimit“ të dikurshëm .
Shteti, me gjithë shumë rrënimet e indit urban dhe të objekteve arkitektonike, insistonte edhe më tutje për mënjanimin e çfarëdo ndikimi të së kaluarës në zhvillimin mendor dhe
shoqërorë. Çdo gjë krahasohej me metra, norma, parametra civilizues bashkëkohorë, të imponuar e të përqafuar nga ne pa asnjë dozë kritike. Lartësitë e katit, gjithashtu rrugët, ndriçimi dhe arkitektura e rrugëve kishin humbur nga polivalenca e tyre jetësore, çfarë e kishin pasur më përpara rrugët e çarshisë së atëhershme, kurse rrugët e lagjeve tash ishin pa mistikën e gjërave që ndodhnin prapa mureve të oborreve. Lagjet e reja ku ngriheshin shumë objekte kolektive, ishin
shterpë, stereotipe, jofunksionale, pa adresë, johumane dhe pa asnjë lidhje të natyrshme nga aspekti i tipologjisë së dispozitave të objekteve të tyre. Anakronizmat në këtë pikë ndryshonin varësisht nga sirtarët praj nga vinin projektet e gatshme, pa marrë parasysh kohën se kur dhe vendin se ku vinin. Megjithate, në këtë kohë u ngritën objekte me interes të përgjithshëm shoqërorë, të cilat në një masë të madhe kontribuan në ngritjen e kulturës, ekonomisë dhe vetëdijes qytetare për nevojën e formimit të shtetit. U ngritën shtyllat “bazë” të një shtetit: Biblioteka Universitare, Pallati i shtypit, Pallati i sporteve, Banka qendrore, Hotel “Grandi”,Fakulteti Teknik, Arkivi i Kosovës, Instituti Albanologjik, Depoja qendrore e barnave “Farmed”,si dhe Kinostudioja “Kosovafilmi”.
Disa mund edhe të thonë se qytetet janë në ndryshim konstant, si shkak i rrethanave të ndryshme gjatë kohës, por në Prishtinë, këto ndryshime kishin një arsye dhe qëllim: në prapavijë të krijojnë një platformë hapësinore për promovimin dhe zhvillimin e një identiteti të ri kulturor e politik , atëkohë – Identitetit Jugosllav.
Sipas kujtimeve të Z. Shrafedin Sylajmanit, “në vitin 1960/65, u organizua një ndër tubimet më të rëndësishme dhe interesante në kuadër të një tribune të quajtur “Një minutë pra 8” në lokalet e Shtëpisë së atëhershme të Armatës, me çrast u improvizua një gjykim publik i Planin Gjeneral Urbanistik të miratuar më 1953. Në këtë tubim i prezantua një maketë e zmadhuar e planit në prezencën e vet autorit Patroniq. Në këtë tubim merrnin pjesë krahas zyrtarëve komunal edhe aktorë të teatrit gazetar, punëtorë të kulturës dhe arsimit, një numër këshilltarësh të Kuvendit Komunal, qytetarë etj. Në tubim u emërua prokurori, avokati mbrojtës dhe porota, e cila pas diskutimit disa orësh nxori konstatimet gjegjëse, duke konstatuar dështimet e planit, respektivisht të autorit të tij. Ç’është e vërteta – shprehet Z. Shrafedin Sylejmani, para kritikave të shumëta të argumentura të kolegëve të tij dhe qytetarëve, autori i planit jo vetëm që s’ishte në gjendje të jepte shpjegimet e duhura por i mbuluar me djersë dhe me
fytyrë të skuqur përballej me zgjidhjet e gabueshme që kishte iniciuar në planin e përmendur. Pas këtij tubimi Z. Patroniq kurrë më nuk morri guximin të vijë në Prishtinë. Nga ana tjetër kuadrot vendore e morën fatin e këtij plani në duart e tyre, duke bërë korrigjime dhe dhënë
zgjidhje më të mira dhe më adekuate gjatë zbatimit praktik të tij. Ky takim ishte një dikutim demokratik i mirëfilltë i gjithë pjesëmarrësve relevant në atë periudhë” – përfundon Z. Shrafedin, që në atë kohë ishte e Kryetarit të Prishtinës.

Arkitektura moderne e udhëhequr me idenë e iluminizmit për progresin e pa evitueshëm shoqërorë qoftë edhe përmes definimit dhe përcaktimit të ri të hapësirës, formës dhe funksionit, u nëpërkëmb në kundërthëniet dhe paradokset që shpien në krizën e projektit të saj.
Nëse për Charles Jencks-sin, vdekja e arkitekturës moderne daton që nga shkatërrimi i Pruitt Igoe në vitin 16 Mars 1972 në SHBA, atëherë dështimi i realizimit të Planin Gjeneral Urbanistik
të Prishtinës si të tillë, shënon vdekjen e qytetit modern Prishtina, dhe njëherit fillimin e një kapitulli të ri – të çlirimit nga qyteti i çlirimit.
Pa hezitim mund të them që në qoftë se Planin Gjeneral Urbanistik 1953 ishte pikënisje e qytetit modern të Prishtinës, atëherë dështimi i po këtij plani shënon dhe fundin e qytetit modern Prishtina.