Vizionet, qė dikur qarkullonin, pėr njė rrjet global mes qenieve njerėzore, sot janė realitet. Zhvillimi i hovshėm i teknologjisė digjitale ka ndikuar edhe nė proceset e shkencės moderne, duke avancuar disa disiplina tė saj, qė sot kanė bėrė ndryshime radikale nė shumė sferat relevante tė jetės sė pėrditshme. Se sa do tė jenė nė shėrbim tė njerėzimit apo dėm tė tij kėto tė arritura shkencore, mbetėt tė presim rezultatin e faktorit kohė!
Shumė disiplina shkencore, qė nė njė periudhe kanė luajtur rolė tė rėndėsishėm nė proceset e zhvillimin global, sot pothuajse janė margjinalizuar plotėsisht, ose mė mirė tė themi, kanė mbetur vetėm si dekor nė mozaikun e pėrgjithshėm tė shkencės moderne. Gjithnjė e mė shumė, po avancojnė disa disiplina shkencore e mes tyre: informatika dhe mikrobiologjia, qė viteve tė fundit e kanė pėrshpejtuar dhe ndryshuar pothuajse tėrėsisht rrjedhėn e deritanishme tė hulumtimeve.
As zbulimet mė tė fundit tė deshifrimit, pothuajse tė pėrgjithshėm, tė gjeneve nga shkencėtari Carig Venter, tė cilat mendohet se do tė hapin njė epokė tė re pėr njerėzimin, nuk do tė mund tė realizoheshin pa ndihėn e mikroprocesorėve, pra kompjuterėve, qė sot janė pjesė e pashmangshme e ēdo lloj procesi aplikativ, e pa ndihmėn e tė cilėve bota nuk do ta kishte kėtė trend tė shpejtė tė zhvillimeve qė e ka sot.
Kjo pėrparėsi po shfrytėzohet edhe nga mjekėsia kirurgjike pėr transplantimin dhe implantimin e organeve ose objekteve tjera pėr qėllime shėndetėsore, estetike, eksperimentale etj., si dhe kohėve tė fundit atyre komunikative.
Unė do ta kisha pranuar me kėnaqėsi qė fėmijut tim t'i implantohet njė ēip kompjuterik, pėr tė pasur informata tė sakta nė ēdo kohė rreth vendndodhjes sė tij" - u tha gazetarėve nė Las Vegas nė Consumer Electronics Show, pronari i organizatės sė njohur pėr prodhimin e softuerit SUN (ėshtė i njohur programi pėr byro Star Office, qė ėshtė konkurrent i programit shumė tė njohur dhe te shtrenjtė Office tė Microsoftit, por pėr dallim nga ai, ky ofrohet falas) Scott McNealy.
Menjėherė pasuan reagimet nga mė tė ndryshmet! Derisa disa e pėrmbanin kėtė ide si proces produktiv nė shėrbim tė njerėzimit, tė tjerėt paraqisnin tezat e tyre rreth mundėsisė sė keqpėrdorimit, jo vetėm nga organet pėrkatėse, por edhe nga vetė individi ose prindėrit, duke cenuar tė drejtėn elementare tė njeriut pėr veprime tė lira dhe tė pavarura.
Organizata SUN, pasi nuk pati sukses tė konsiderueshme nė projektin Connectd Family", e zvogėloi edhe interesimin e mėtejmė. Mirėpo, nė skenė doli organizata amerikane Aplied Digital Solution, e cila parasheh qė deri nė fund tė kėtij viti ta krijoj njė prototip tė kėtij ēip kompjuterik qė implantohet nė trupin e njeriut dhe u quajt Digital hinge"- grep digjital.
Interesimi i shkencėtarėve pėr komunikime tė tilla daton shumė herėt, qė nga zbulimi i aparateve tė para elektronike e sidomos pas atyre me sistem digjital. Baza e sistemit digjital ėshtė procesi binar qė pėrbėhet nga dy shifra 1 ose 0, e qė u zbulua nga gjeniu gjerman Gottfried Leibniz qė nė vitin 1666. Por ėshtė interesant tė cekim se si erdhe deri te ky zbulim, qė disa shekuj mė vonė, ndryshoi rrjedhat e pėrgjithshme tė shkencės nė drejtim produktiv.
Leibniz, sistemin binar e zbuloi duke u bazuar nė librin e vjetėr 3000 vjeēar kinez qė quhet I-Ging ose nė pėrkthim Libri i shndėrrimeve" (ky libėr edhe sot gjen pėrdorim tė gjerė nė sferėn spirituale) nė tė cilin Universi me tė gjitha fenomenet e veta, paraqitet si njė dualitet - ose/ose, si: bardhė-zi, dritė-hije, lartė-poshtė, mashkull-femėr etj. Sipas I-Ging-ut, e gjithė materia, qoftė e gjallė apo e vdekur, ėshtė e pėrbėrė dhe e pėrshkuar nga njė energji me dy pole: poli pozitiv qė quhet Yang" dhe poli negativ qė quhet Yin". Leibniz-i energjisė pozitive i dha shifrėn 1" dhe qė reprezantonte pėr tė Zotin", ndėrsa energjisė negative i dha shifrėn 0" qė simbolizonte Universin".
Pra, sipas tij, nė bazė tė 1" dhe 0" u krijua gjithēka. Kėtė sistem, mė vonė, e pėrpunoi matematikani britanik, G. Boole qė edhe quhet Algjebra e Boole-s, dhe tek disa shekuj mė vonė, shkencėtarėt bėnė kombinimin e formulave tė Boole-s me sistemin binar dhe kėshtu mundėsuan krijimin e kompjuterėve digjital tė cilėt sot ne i kemi nė pėrdorim...
Ēip-i kompjuterik Digital hinge", njėsit dėrguese dhe pranuese i furnizon me energji elektromekanike. Kėshtu qė mundėsohet furnizimi i tij me energji pėrmes lėvizjeve tė muskujve tė trupit tė personit qė e bartė atė. Gjithashtu, duke ju falėnderuar sistemit satelitor - Global Positioning System (GPS) , bartėsit e kėtij ēipi janė nė ēdo kohė tė lokalizuar ose edhe tė dirigjuar!
Udhėheqėsi i grupit, Peter Y. Zhou parasheh zbatime tė shumanshme tė kėtij dėrguesi tė implantuar nė jetėn e pėrditshme e sidomos nė kriminalistik dhe nė mjekėsi.
Para sė gjithash, ky ēip do tė shėrbej pėr interesa mjekėsore, thonė krijuesit e tij. Pėr shkak tė ndjeshmėrisė sė madhe dhe mundėsisė sė shkėlqyer pėr kapacitetin bartės tė njėsive, ky ēip do tė mund tė implantohet tek pacientėt me kurime intensive, pėr tė pasur nėn mbikėqyrje funksionimin e organeve tė tyre vitale e nė raste tė posaēme edhe ndikimin mbi to.
Gjithashtu, interes tė posaēėm ky ēip ka zgjuar edhe nė qarqet e sigurimeve shtetėrore. Ata, pėrmes kėtij ēipi tė implantuar tek kriminelėt qė kanė kryer vepra tė rėnda, do tė mund ta kenė nė kontroll ēdo lėvizje tė tyre, e sidomos nė raste arratisjeje. Po ashtu, me kėtė ēip do tė pajisen edhe funksionarėt e lartė, tė cilėt nė raste kidnapimi, duke ju falėnderuar kėtij mikrosistemi, do tė zbulohen shumė shpjet si dhe do tė lokalizohet vendqėndrimi i tyre, e kėshtu do tė mundėsohet edhe eliminimi i kriminelėve.
Edhe milionerėt i gėzohen kėtij ēipi, pasi ai u mundėson mbikėqyrje dhe siguri mė tė madhe se deri mė tani. Gjithashtu, interes tė posaēėm kanė shfaqur edhe prindėrit, tė cilėt shpresojnė se pėrmes kėtij ēipi do tė mund t'i kontrollojnė lėvizjet e fėmijėve tė tyre, e kėshtu do tė kenė mundėsi t'i evitojnė ose dhe eliminojnė sjelljet dhe veprimet e tyre negative etj. Pra, pėrmes kėtij sistemi mundėsohet krijimi i njė rrjeti global mes qenieve njerėzore, qė sot mund t'i pėrngjaj sistemit telefonik mobil, mirėpo me karakteristika tjera!
Por, siē dihet, medaljoni i ka dy anė, mu ashtu sikurse sqaron edhe I-Ging-u me sistemin Yang-Yin, pra energjinė pozitive dhe atė negative. Derisa, admiruesit propagandojnė vlerat pozitive dhe tė dobishme tė kėtij mikrosistemi pėr mbarė njerėzimin, kundėrshtarėt i mohojnė ato, duke e cilėsuar kėtė mikrosistem si njė kreatur nė shėrbim tė diktatorėve, autokratėve, monopolistėve etj. Me kėtė sistem - thonė ata, faktikisht, njeriu bėhet qenie e lokalizuar dhe e kontrolluar sipas nevojės sė dikujt tjetėr, pa pasur mundėsi qė tė kundėrshtoj ose rezistoj.
Ky ėshtė vetėm hapi i parė nė kėtė drejtim, kur dihet se sot ekzistojnė mikrosisteme qė mundėsojnė miliona e miliarda operacione nė sekondė, prandaj shumė lehtė mund tė implantohen njė sistem i tillė edhe nė tru dhe kėshtu individi tė kthehet nė njė robot, por i pėrbėrė nga mishi e gjaku, e i dirigjuar nga dikush tjetėr pėr nevoja ose shėrbime tė planifikuara - pėrfundojnė ata. Pra, pasojat nuk dojnė koment!
Megjithatė, shkenca vazhdon tė lėviz rrugės sė vetė, drejt procesit tė pandalshėm, drejt zbulimeve tė reja, pavarėsisht nga mendimet, gjykimet apo spekulimet qė drejtohen nė adresė tė saj. Ajo ėshtė edhe detyra e saj. Ēdo zbulim i ri, normalisht qė ka edhe defektet e veta. Prandaj, se sa janė produktive apo destruktive tė arriturat dhe zbulimet qė bėnė ajo, do tė na paraqesin rezultate e mėvonshme, tė cilat faktori kohė do t'i vlerėsoj. Por, shkencėtarėt duhet tė mundohen, qė sė paku, mos t'u ndodhin puēe nėpėr labore, sepse ato nuk i referohen vetėm njė partie" ose njė shteti", por pasojat e atij puēi mund t'i bartė gjithė njerėzimi!
__________________
Asgjė nuk ėshtė e pamundur. Pamundėsinė apsolute e shkakton mosdija jonė reale.
Kompjuteri qė lexon mendjen mund tė komunikojė me pacientėt nė koma: sistemi novator mund tė kuptojė pėrgjigjet pėr pyetjet e thjeshta pėrmes skanimit tė trurit. Kėrkuesja shqiptare, Lorina Naci, udhėhoqi grupin kanadez qė bėn komunikim me njerėzit nė koma.
MARK PRIGG, Daily Mail
Kėrkuesit nė Kanada, nėn udhėheqjen e shqiptaresLorina Naci, arritėn tė krijojnė njė kompjuter qė lexon mendjen dhe qė mund tė ndihmojė nė komunikimin me njerėzit nė koma.
Kėrkuesit nė Universitetin e Ontarios Perėndimore pėrdorėn neuroimazhet pėr tė lexuar mendimet e njeriut pėrmes aktivitetit tė trurit nė rastet kur ata kėrkojnė pėrgjigje specifike po ose jo.
Skuadra thotė se kėrkimi i tyre mund tė sjellė mėnyra tė reja shumė tė rėndėsishme nė pėrpjekjen pėr tė komunikuar me pacientėt qė janė nė gjendje vegjetative.
Gjetjet e tyre u publikuan nė Journal of Neuroscience nė njė studim tė titulluar Mesazhet e heshtura tė trurit: Pėrdorimi i vėmendjes selektive pėr tė dekoduar mendimin e njeriut pėr komunikim me bazė trurin.
Sipas kėrkueses kryesore, Lorina Naci, interpretimi i mendimit njerėzor pėrmes analizimit tė aktivitetit tė trurit pa u bazuar te tė folurit apo veprimet ėshtė njė nga kufijtė mė provokativė dhe sfidues tė neuroshkencės moderne.
Nė mėnyrė specifike, pacientėt qė janė tėrėsisht tė vetėdijshėm dhe tė zgjuar, por gjithsesi, pėr shkak tė dėmtimeve nė tru, tė paaftė pėr tė treguar reagim nė sjellje, ekspozojnė limitet e sistemit neuromuskular si dhe nevojėn pėr forma alternative komunikimi.
Nė studim, pjesėmarrėsve iu kėrkua tė pėrqendrohen te njė pėrgjigje e pastėr po ose jo pėr pyetje tė tilla si A jeni i martuar? apo A keni vėllezėr dhe motra? dhe vetėm duhej ta mendonin pėrgjigjen, pa e thėnė atė.
Kjo metodė novatore u lejoi individėve tė shėndetshėm ti japin pėrgjigje pyetjeve nėn skaner, thjesht duke i kushtuar vėmendje fjalės qė ata donin tė thoshin. Duke parė nė aktivitetin e tyre tė trurit, ne ishim nė gjendje tė dekodojmė me korrektėsi pėrgjigjet pėr secilin individ, tha Naci, njė studente postdoktorante nė Institutin Perėndimor pėr Trurin dhe Mendjen.
Shumica e vullnetarėve i pėrmblodhėn pėrgjigjet e tyre brenda tri minutave skanim, njė dritare kohe qė ėshtė shumė mirė e pėrshtatshme pėr komunikimin me ndėrfaqen e kompjuterit tė trurit.
Naci dhe kolegėt e saj Rhodri Cusack, Vivian Z. Jia dhe Adrian Owen tashmė po pėrdorin kėtė metodė pėr tė komunikuar me pacientėt pa pėrgjigje nė sjellje, tė cilėt mund tė jenė diagnostikuar gabim si njerėz nė gjendje vegjetative.
Avantazhi i kėsaj teknike, veēanėrisht lehtėsia e pėrdorimit, fuqia dhe detektimi i shpejtė, mund tė maksimizojė shanset qė ēdo pacient i tillė tė jetė nė gjendje tė arrijė komunikim me bazė trurin, tha Naci.
Si e bėn?
Nė studim, pjesėmarrėsve iu kėrkua tė pėrqendrohen nė pėrgjigje tė thjeshta po apo jo pėr pyetje tė tilla si A jeni i martuar? apo A keni vėllezėr dhe motra? dhe vetėm ta mendonin pėrgjigjen e tyre, jo ta thoshin me fjalė.
Duke analizuar aktivitetin e trurit tė tyre, skuadra ishte e aftė tė lexojė saktė pėrgjigjet e tyre pėr njė seri pyetjesh.
Diēitura 1
Skanimet e trurit qė mund tė zbulojnė se ēfarė po mendojmė: Skuadra zbuloi se aktiviteti i trurit mund tė nxjerrė pėrgjigje pėr pyetje tė thjeshta dhe se mund tė pėrdoret pėr tė komunikuar me pacientėt nė koma.
Diēitura 2
Skuadra shpreson se ky kėrkim mund tė udhėheqė rrugėn qė njė ditė tė arrihet komunikimi i drejtpėrdrejtė me pacientėt nė gjendje vegjetative.
__________________
Asgjė nuk ėshtė e pamundur. Pamundėsinė apsolute e shkakton mosdija jonė reale.
Brenda 30 vjetėsh njerėzit do tė jenė nė gjendje tė ruajnė tė gjithė mendimet nė kompjuter dhe tė bėhen digjitalisht tė pavdekshėm. Ky ėshtė pėrfundimi qė u arrit nė 'Global Futurs 2045 International Congress'.
Ray Kurzweil, drejtor i inxhinierisė nė Google, gjatė konferencės sqaroi se pjesėt biologjike tė trupit tonė do tė zėvendėsohen me pjesė mekanike dhe kjo pritet tė ndodhė brenda vitit 2100, transmeton BW.
Konferenca Global Futurs 2045 International Congress u organizua nga multimilioneri rus, Dmitry Itskov, ku ekspertėt kanė diskutuar pėr perspektivat e botės deri nė vitin 2045.
__________________
Asgjė nuk ėshtė e pamundur. Pamundėsinė apsolute e shkakton mosdija jonė reale.
Makthi mė i madh i shoferėve, sidomos atyre tė rinj nė timon, ėshtė parkimi. Shpesh nė kryeqendra urbane ėshtė e vėshtirė tė gjesh vend, por edhe kur e gjen atė, ndonjėherė hapėsira duket aq e vogėl sa duhet tė jesh i pėrpiktė pėr tė mos dėmtuar mjetet e tjera. Por kompania suedez e prodhimit tė automjeteve, Volvo ka menduar gjithēka. Ajo ka kryer me sukses testimin e njė veture qė parkohet vet. Mjafton tė shtypėss njė buton nė telefonin tėnd. I gjithė sistemi ėshtė ngritur mbi njė aplikacion qė instalohet nė telefonat inteligjentė.
Sapo jep komandėn pėr tu parkuar, automjeti lėviz nė mėnyrė tė pavarur nė kėrkim tė vendit tė parkimit. Automjeti ėshtė i pajisur nga sensorė qė paralajmėrojnė kur distanca nga njė objekt tjetėr i lėvizshėm ose jo, ėshtė e rrezikshme.
Kur kjo distancė shkelet, aplikacioni ndėrhyn duke ndaluar ose ndryshuar drejtimin e automjetit. Testimet e para, thonė inxhinierėt e kompanisė suedeze, kanė qenė tė suksesshme, por sėrish duhet shumė punė, sigurisht edhe certifikimi nga autoritetet, pėr ta nxjerrė nė treg kėtė risi dhe pėr ti dhėnė fund vuajtjeve rreth parkimit.
__________________
Asgjė nuk ėshtė e pamundur. Pamundėsinė apsolute e shkakton mosdija jonė reale.
Shkencėtarėt mbushin baterinė e telefonit me vetėtimė
Nė kė artikull do tė njiheni me arritjen e shkencėtarėve tė Universitetit tė Southamptonit, tė cilėt kanė arritur tė mbushin baterinė e smartfonit Nokia 925 me anė tė vetėtimės.
Nokia e ka rekrutuar njė skuadėr tė udhėhequr nga Neil Palmer, qė ėshtė menaxher i Laboratorit tė Tensionit tė Lartė Tony Davies pėr ndėrmarrjen. Duke pėrdorur pajisjen e laboratorit, skuadra ka krijuar shishe shkėndija vetėtimash, qė janė kapur, zbutur dhe janė kanalizuar nė baterinė e smartfonit.
Duke pėrdorur njė rrymė alternative, tė udhėhequr nga njė transformues, mbi 200,000 voltė janė dėrguar pėrgjatė njė boshllėku prej 30mm, duke dhėnė nxehtėsi dhe ndriēim tė ngjashėm me njė shkėndijė tė vetėtimės, shpjegoi Palmer. Sinjali mė pas ishte larguar nė njė transformues tė dytė kontrollues, duke na e mundėsuar qė ta mbushim telefonin.
Ajo qė ndodhi mė pas ishte njė befasi, tha shkencėtari. Ne ishim tė mahnitur me tė parė qė qarku i Nokia-s disi stabilizoi sinjalin e zhurmės, duke i mundėsuar baterisė qė tė mbushet nė vetėm pak sekonda.
Sipas Palmer, ky eksperiment dėshmon qė njė pajisje mund tė mbushet me njė rrymė tė transportuar me rrugė ajrore. Sidoqoftė, ne nuk rekomandojmė qė tė rrimė nė njė stuhi me vetėtima dhe qė ka mundėsi tė na mbysė teksa e mbajnė njė sinjalizues tė semaforit tė ēmendur.
Nė fakt vetėtima, mė saktė, vetėtima atmosferike ėshtė ende mjaft e rrezikshme dhe e paparashikueshme pėr pėrdorim nė eksperimente, pa marrė parasysh aplikimet praktike. Mė poshtė mund tė shihni eksperimentin.
__________________
Asgjė nuk ėshtė e pamundur. Pamundėsinė apsolute e shkakton mosdija jonė reale.
Tė gjitha bebet qė do tė lindin nga muaji maj i vitit 2014, do tu vendoset nga njė ēip nėn lėkurė, dhe kjo do tė jetė e detyruar. Ky lajm do tu njoftohet tė gjithė klinikave publike nė Evropė.
Ky lloj ēipi do tė kontribuojė pėr tė ditur numrin e saktė tė lindjeve si dhe pėr ndonjė hetim tė mundshėm. Ēipi do tė pajiset me njė bateri, e cila vendoset vetėm nė klinikė, njė herė nė dy vjet, dhe do tė lidhet me njė satelit, qė do ti monitorojė.
Vėnia e ēipeve tė tillė do tė bėhet nė maj tė 2014-ės, por me njė datė tė konfirmuar mė parė, qė do tė jetė deri nė dhjetor tė 2016-ės, raporton portali The Truth.
__________________
Asgjė nuk ėshtė e pamundur. Pamundėsinė apsolute e shkakton mosdija jonė reale.