KULUMBRI emër SHPENDI dhe SHKURRE në gjuhën shqipe

[Dilaver]

Areali gjeografik i shtrirjes se fjalës kulumbri / kulumri në gjithë hapësirën etnolinguistike të shqipes sikur e anulon edhe mundësinë që kjo të ketë depërtuar në shqipen nga popullata romane e qyteteve të Drishtit, Ulqinit, Tivarit në të cilat kishte një bashkëjetesë midis romanësh e shqiptarësh. Për shkak të mungesës së shkrimeve në gjuhën shqipe të kohëve më të mugëta, dëshmitë më të vjetra të pranisë së kësaj fjale latine ndër shqiptarë i ndeshim vetëm në funksion mbiemrit familiar të disa qytetarëve të vendbanimeve që dëshmohen në Kadastrin venecian të Shkodrës të viteve 1416 – 1417 khs. mbiemrat e banorëve: Stefano Palombi në katundin e quajturGleros; Nicola Columpsa, banor i katundit San Serzi (Shën Sirgji?); Pali Columpsa, banor i katundit Trompsi grandi - Trumshi i Madh ?; Andrea Columpsa - banor i katundit Tusani dhe Martin Columpsa banor i kat. Varsi. [khs. Skadarski Zemljišnuik od godine 1416, Priobćio u sjednici fiologičko-historičkoga razreda jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti dne 10. studenoga 1881, Pravi član SIME LJUBIĆ, në STAINE, JAZU, Knj. XIV, Zagreb 1882, fq. 42, 47, 51, 52.] Regjistrimi i këtyre mbiemrave në një kadastër venecian bën të shihet, më parë se ndonjë përkthim roman (që mund të hetohet fort rrallë apo asnjëherë) i ndonjë emri Pëllumb të shqiptarëve, për emër i qytetarëve shqiptarë të romanizuar apo të romanëve të mirëfilltë të këtij qyteti. Fundja, murgu Brocardus i ngarkuar për t’i inkuadruar shqiptarët e besimit të kirishter të ritit romak në kryqëzata kundër Serbisë shkizmatike, banorët e qyteteve Kotorr, Ulqin, Shas, Shkodër e Drisht i i quante në vitin 1332, mbase pa të drejtë, për romanë. [Këtë ide e përqafoi, për mendimin tim, kallëp - pa e pas shestuar këtë temë më githanëshëm, edhe I. Popović i cili në punimin e tij : Die Einwanderung der Slaven in das Oströmische Reich im Lichte der Sprachforschung, Zeitschrift für Slawistik, Bd. III, 1958, fq. 709 shkruantese „PërDalmacinë dhepërShqipërinë kjo është krejteqartë, sepsekëtuuruajtedhepërnjë kohë të gjatë një popullatë edendurromane e cila dëshmohet bollshëm nëpër burime: në Dubrovnik flitej edhe në shek. 15 edhe romanisht dhe pikërisht një idiomë romane e cila nuk ishte importuar nga Italia por që, bashkë me rumanishten që flitet largë në lindje, mund të vlejë për si gjuhë romane-ballkanike”] Ky shkruante: „Në të mirë të pushtmit lehtë të mbretërisë për të cilën po flas shkon edhe rrethana se: aty janë dy popullata, përkatësisht shqiptarët dhe latinët të cilët këmbëngulin në besimin e tyre, ritin dhe dëgjueshmërinë karshi kishës së Romës. Në përputhmëri me këtë ata kanë kryeipeshkvë, ipeshkvë, abatë, njerëz rregujsh dhe klerin laik të rangut të ulët. Latinët kanë 6 qytete me ipeshkvë: së pari Tivarin, selinë e kryeipeshkëvit, pastaj Kotorrin, Ulqinin, Shasin, Shkodrën, Drishtin; këto qytete banohen vetëm nga latinët, popullata përjashtë qyteteve përbëhet në gjithë dioqezën nga shqiptarët. Ka edhe katër qytete të shqiptarëve, përkatësisht Pulti i Madh, Pulti i Vogël, Sabbate (SG. Sapa ?) dhe Albanopolis (S.G.: Kruja), që të gjitha këto (bashkë) me qytetet e përmendura të latinëve i nënshtrohen arqipeshkvit të Tivarit si mitropolit dhe kishës së tij. Dhe, sado që shqiptarët e flasin një gjuhë krejt tjetër nga latinishtja, i kanë në përdorim shkronjat latine dhe i përdorin këto në të gjitha librat e tyre. Pushteti i latinëve është pra i kufizuar në rrethinat e qyteteve të tyre. Jashtë qyteteve ata kanë, ç’është e drejta, vreshta e ara në pronësi të tyre, porse asnjë kështjellë, asnjë katund ku do të jetonin vetëm latinë.”[ khs. origjinalin: Hoc inter cetera facit ad dictum regnum facilius capiendum, quod sunt ibi due naciones, una videlicet Albanensium et alia Latinorum, qui omnes sub 483 fide, ritu et obediencia Romane Ecclesie perseverant1. Et secundum hec habent archeipiscopos, episcopos et abbates, ac inferioris status et gradusreligiosos et clericos seculares. Latini habent sex civitates cum suis episcopis: prima Antibarum, archiepiscopalem; deinde Chatarensem, Dulcedinensem, Suacinensem, Scutarensem et Drivascensem, quas quidem soli Latini inhabitant; populus vero earum sunt Albanenses in tota ipsarum diocesi extra muros. Sunt eciam Albanensium quator civitates, videlicet Polati Majoris, Polati Minoris, Sabatensis et Albanensis, que1 omnes cum predictis civitatibus Latinorum Anthibarensi archiepiscopo et ecclesie jure metropolito sunt subjecte. Et licet Albanenses aliam omnino linguam a latina habeant et diversam, tamen litteram latinam habent in usu et in omnibus suis libris”, Ky citat u nxor nga botimi Directorium ad passagium faciendum, në Recueil des historiens des croisades, Documents arméniens II., III: Brocardus, Paris 1906 , fq. 367 - 517. I përcjellur me përkthimin gjermanisht së pari u botua nga unë në DARDANIA, Zeitschrift für Geschiche, Kultur und Information, Wien, 4/1995 fq. 36 - 51] Ky njoftim jashtëgjuhësor e lë të hapur mundësinë që tek mbiemrat Palombi e Columpsa të qytetarëve të Drishtit të shohim qytetarë romanë ose shqiparë me mbiemër të romanizuar si rezulat i modës së kohës apo romanë të mirëfilltë jo porse kurrësesi si dëshmi të depërtimit të fjalës romane cŏlumba në gjuhën shqipe për si pjesë e leksikut aktiv të saj. Sado që apo pikërisht pse kjo nuk ishte bërë pjesë e fondit aktiv të leksikut të shqipes, në këtë burim këtë fjalë e gjejmë vetëm në funksion të mbiemrit familiar dhe pikërisht në trajtën latine, romane të tij: khs. për këtë edhe mbiemrin modern Kolombi në qytetin e Shkodrës i cili do të jetë përhapur si rezultat i migrimeve të mëvonëshme brendashqiptare.

[Dilaver]

Se kjo fjalë ka hyrë në shqipen në periudhën e para ngulitjes së sllavëve në Ballkan, jo në kuptimin e pëllumbit por vetëm të shkurres kulumbri nga fjala latine columbarium e popullatës ilire të romanizuar e tregon mbase në rend të parë mungesa e kësaj fjale latine në serbishten e në bullgarishten. Në këto gjuhë, shkurrja kulumbri nuk ka ndonjë emërtim tjetër përpos shprehjes vetëm me nocionin trn „therrë” khs. për këtë serb. kroat. trnina;[ sipas Gustav Šamšalović, Njemačko - hrvatskosrpski rječnik, Zagreb, 1968, fq. 822.] rus. klaljuçaja, tjorn. [sipas Ilia Mitrushi, Drurët dhe shkurret e Shqipërisë, Tiranë, 1965, fq.148.] bullg. trănka.[ sipas Rumănsko - bălgarski rečnik / Dicţionar român - bulgar, Sofia - Bucureşti - 1972, fq. 309] të cilët emra e shenjojnë shkurren Prunus spinosa. Nocionin therrë të këtij emri e përmbajnë si pjesë të dytë, përshkruese, edhe gjerm. Schlehdorn, [Sipas Ilia Mitrushi, Drurët …, fq. 148] Schlehenstrauch „shkurre e kulumbrisë” e Schwarzdorn [sipas Der große Brockhaus, Bd. 15, Leipzig 1933, fq. 194] „therrë e zezë” dhe nënvarianti kosovar therrë kulumrije i shënuar vetëm në tri katunde të krahinës së Llapit.[ sipas Sh. Sejdiu ..., Fjalorth etnobotanik ..., fq. 190]

Është për t’u vërejtur që as në rumanishten nuk qenka huazuar fjala latine columba sepse as në këtë gjuhë nuk ka një emër të veçantë për shkurren e kulumbrisë që do ta kishte për bazë latinizmën columba, sepse në rumanishten kjo shkurre quhet me emrin e pullumbit, përkatësisht porumb.„pëllumb”. Ndryshe qëndron puna në gjuhë të tjera romane. Kështu, në frengjishten kjo shkurre quhet Prunier épinieux (Prunellier) „Trup kumbulle” dhe në italishten Prugnolo dhe që të dyja lidhen me lat. prunum; „fryti i kumbullës” dhe prunus - „druri i kumbullës” angl. Blamkthorn. Kjo fjalë e latinishtes do të ketë hyrë në shqipen ndoshta krahas me fjalën palumbes „pëllumb i egër” sepse zhvillimi fonetik që e ka pësuar kjo fjalë është në përputhje me reflekset shqiptare të zanoreve të patheksuara të latinishtes. Përkitazi me reflektimin e o -së së patheksuar latine të huazimeve të shqipes ka dy mendime të ndryshme. Sipas A. Thumb o -ja pastonike e latinishtes reflektohet në shqipen rregullisht në u : khs. lat. lepore(m) shq. lepur; lat. dracone(m) shq. drangua dhe lat. daemōn e greq. daímon shq. geg. djemën.

Mbi bazën e shembujve që më vonë kishin sjellur dijetarë të tjerë, N. Jokl e relativizonte këtë qëndrim të Thumb -it dhe konstatonte se të gjitha zanoret e patheksuara latine po u reflektuakan në shqipen (edhe) në -ë. [Norbert Jokl,: Linguistisch-kulturhistorische Untersuchungen aus dem Bereiche des Albanischen, Berlin, 1923, fq. 18 - 19] Jokl -i sjell për këtë edhe shembujt: lat. cónsocer shq. krushk, fjalë e zhvilluar përmes shkallëve të mundshme *kushkr, përkatësisht *kushkër; lat lepore(m) shq. lepur e lepër dhe lat. palumbes shq. pullumb e pëllumb. Sido që të jetë, derisa për lat. palumbes në shqipen ka lëkundje përsa i bie reflektimit si u e si ë të vokalit latin a të patheksuar, tek kulumbri / kulumri e kemi refleksin -u si tek shembujt që i sillte A. Thumb të cilët, po qe se ky autor ka të drejtë, do të ishin gjithsesi karakteristike për fonetikën e shqipes shumë kohë para ardhjes me dhunë të sllavëve në Dardani e në pjesë të tjera të banuara nga „ilirët e mirëfilltë” dhe nga ilirë të tjerë. Një mundësi e sqarimit të mungesës së dëshmar të këtij kalimi do të gjendej tek një trajtë *kolumbri e cila në të folmen dialektore të shqiptarëvë të Dardanisë antike do të ketë kaluar në kulumbri - kulumri. I pandashëm me emrin kulumbri / kulumri të shkurres është mbase emri homonim i shpendit kulumbri, -a / kumri,-a zool. Streptoelia decaocto [Sistematizimi sipas botimit gjermanisht Atlas der Vogelwelt nga bot. Unipart Verlag GmbH, Remseck bei Stuttgart, 1994, fq. 137 të librit anglisht të botuar nga Sir Peter Scott e të tjerë] që gjermanisht po u quajka Türkentaube „pëllumb i turqëve”. Në gjermanishten për këtë shpend ka edhe një emër tjetër përkatësisht Lachtaube (këtu me emrin e sistematizimit zool. Columba risoria).[sipas Gustav Šamšačović, Njemačko-hrvatskosrpsik rječnik, Zagreb, 1968, fq. 643] Në fjalorin shqip - gjermanist të Buchholz - Fiedler - Uhlisch,[ Khs. Wörterbuch albanisch-deutsch, Langenscheidt, Leipzig-Berlin etj., 1993, fq. 260] emri i këtij shpendi është shënuar në variantet kulumbri,-a dhe kumri, -a (pa emrin e sistematizimit zoologjik) dhe është barazuar me korrespondenten gjermane Lachtaube. Në Fjalor i gjuhës shqipe [bot. Instituti i Shkencavet, Sekcioni i Gjuhës e i Letërsisë, Tianë 1954, fq. 248] dhe Fjalor shqip-greqisht, [autor Niko Gjini, Tiranë 1971, fq. 216] kulumbri quhet shpendi kumri,-a; në qytete të Kosovës kumria quhet edhe gugutkë, ndërsa nëpër katunde edhe gugujsuf. Në asnjërin nga fjalorët e mësipërm nuk jepet emri i sistematizimit zoologjik i këtij shpendi e as nuk është marrë si njësi më vete emri kulumbri i shkurres. Kulumbria / kumria po u kosideruaka shpendi më i ri në Europën Juglindore. Ky shpend paska ardhur këndej në fillim të shek. 20 nga Azia së pari në Bullgari. U shumëzua shumë shpejt, me shpejtësi prej ere, dhe së shpejti e populloi gjithë kontinentin e Europës. Në vitin 1955 ky shpend arriti edhe në ishujt britanikë. Në Gjermani paska arritur në vitet ’20 të shekullit 20. Shkaku kryesor i përhapjes kaqë shpejt është se ky shpend çel nga dy zogj 4 - 6 herë në vit. Strofullin e bën edhe nëpër drunj halorë dhe ushqehet me korra frytesh dhe me drithëra, [Sipas Atlas der Vogelwelt ... fq. 137] mbase pra edhe me kokrra të drizës kulumbri,-a.

Në drtën e këtyre të dhënave të besueshme jashtëgjuhësore mund të pohohet me plotë gojë që emri kulumbri, kumri i këti shpendi është një emër i ri për një shpend të ardhur rishtaz (edhe) në hapsirën etnolinguistike të shqipes me emrin tanimë të njohur të shkurres kulumbri. Emërtimi i shpendit, kështu më duket mua, do të jetë motivuar ose nga ngjashmëria e ngjyrës së fryteve të shkurres apo pse edhe shpendi kulumbria, si edhe pëllumbi, pëllumbi i egër e ndonjë tjetër shpend ushqehet (edhe) me frytet e kësaj shkurrje. Nga sa di deri sot, në asnjërën nga gjuhët sllave të Ballkanit emri i shpendit kulumbri, kumri nuk lidhet me emrin e shkurres kulumbri: në të gjitha këto gjuhë emri i kësaj shkurrje është i motivuar me therrë, drizë, ndërsa shpendin e quajnë bullg. carevica; serb.e kroat grlica kumrija. Kjo që u tha më parë ka mundësi të vlej edhe përkundër paravendimit që në serbishten e në sllovenishten e re është dëshmuar apelativi kolobar lat. circulus, orbis „rreth, rruzull” dhe folja kolobariti, kolobarim „sillem rrotull, lat. circulo, rotundo, bëj rreth circulum facio” për të cilën Duridanov thotë se „sigurisht që nuk janë fjalë ilire”, por që lidhen me lat. columbarium me tërrnim kuptimi si „kafaz pöllumbash”, vend në të cilin pëllumbat sillen rretherrotull; që fluturojnë në rreth”dhe në përgjithësi „rreth”.[ Illyrische Flussnamen in Serbien ..., fq. 105] Vetëm variantet rumune porùmb, porumbel pestriţ eparumbişte janë semantikisht diç më të afërta me shqipen, përkatësisht janë emërtime të këtij shpendi që lidhen me nocionin e pëllumbit porumb në përgjithësi, por që kështu: porumb emërtohet edhe shkurrja e kulumbrisë.

[Dilaver]

Varianti kumri,-a i shqipes, i cili ndeshet edhe në gjuhët sllave të jugut (khs.) përkatësisht në serbisht, kroatisht e në të folmen sllave të boshnjakëve rrjedh nga turq. kumru e kjo nga arab. Qumriyä.[ sipas Abdula Škaljić, Turcizmi.u srpskohrvatskom jezikzu, Sarajevë, 1966, fq. 425] Nëpër të folme kolale të Kosovës dëgjohet edhe varianti gugutktë dhe guguisuf. Kur po e ndiqte etimologjinë e fjalës gugaçe dhe varaianteve të tjera të saj për kumrinë zool. Streptopella risoria dhe nënllojin esaj zool. Columba palumbus prof. E. Çabej nuk e mori për të vyeshëm mendimin e G. Myer -it sipas të cilit varianti gugaçe i emrit të këtij shpendi mund të afrohet me fjalën onomatopeike serbe/kroate gugutati „me gungatë pëllumbi”: (khs. serb., kroat. gugutka e grgutica) porse si këtë sinonim ashtu edhe ato guguçkë, gugush,-e, gugaqe, gugeshë i merr për formime shqipe nga thirma onomatopeike gugu e pëllumbit.[sh. Studime etimologjike në fushë të shqipes, IV, Dh -J, Tiranë 1996, fq. 301][1] Variantin kosovar guguisuf e konsideroj poashtu për formim të mundshëm onomatopeik të motivuar e të mbështjellë me kallëzimin popullor se ky shpend kur po kënduaka në të vërtetë po e vajtuaka të vëllanë Isufin (!). Ky variant do të ketë dalur më parë si rezultat i dëgjimit të të kënduarit të pëllumbit si guguisu.