“Noli bëri grusht-shteti, kurse partizanët ishin kolaboracionistë me italianët”.

[Dilaver]

Si në të gjithë vendet e Ballkanit ka pasur bashkëpunëtorë dhe jo bashkëpunëtorë apo siç quhen ndryshe tradhtarë, fakti që ju e konsideroni Luftë Civile periudhën pas ardhjes së gjermanëve, e prek statusin e tyre prej tradhtari apo jo?

Beqir Meta: Në pyetjen tuaj ka shumë teza dhe ide brenda, por unë dua të prek vetëm tezën e përgjithshme të luftës. Në gjithë Ballkanin ka pasur forca që luftuan fashizmin kundër pushtuesve, të cilat kanë qenë të kaheve të ndryshme politike. Shembulli i Greqisë është një ndër më të mirët për ta paralelizuar situatën, sepse në Shqipëri ka ndodhur e njëjta gjë, kuptohet në dimensione të ndryshme, por fenomeni është pak a shumë i njëjtë. Kemi të bëjmë me një luftë civile që zhvillohet në shtratin e Luftës së Dytë Botërore në Shqipëri. Kjo ka qenë e pranuar edhe nga historiografia komuniste dhe nga vet udhëheqja e asokohe. Ajo, kuptohet me mburrje, e pohonte këtë si një luftë klasore, ku u gërshetuan detyrat e çlirimit të vendit me detyrat e revolucionit demokratik. Por nuk është kjo arsyeja që ne e kemi mbështetur tezën e ekzistencës së Luftës Civile. Arsyeja është zhvillimi i veprimeve luftarake, ky është problemi themelor. Jemi ndeshur me arkivat për herë të parë në vitet ’90, edhe ne ishim si shqiptarët e tjerë dhe na dukeshin tema disi të papranueshme, kishim skepticizëm, por kur u futëm në arkiva, sigurisht filluam të ndryshojmë ide. Informacion që ishte i mjaftueshme për të thënë se është zhvilluar një luftë tjetër midis shqiptarëve, një luftë që nuk ka të bëje fare me italianët dhe gjermanët. Fakti është që ne e kemi quajtur Luftë civile sepse është zhvilluar në disa zona ku s’ka pasur fare pushtues. Ishin thjeshtë beteja midis forcave të ndryshme shqiptare. Dhe kjo luftë është zhvilluar edhe midis atyre forcave që ishin me një “këmbë” në luftë, por edhe me ato palë që ishin me të dyja “këmbët” në luftë. Rasti i parëishin partizanët me Ballin Kombëtardhe, rasti i dytë, ishte pariae Veriut, që po zhvillonin aksionetë drejtpërdrejta kundër pushtuesit.
Historiografia komuniste dhe politika e kohës i ka quajtur të gjithë ‘tradhtarë”, por ne nuk mund të gjykojmë me ato standarde. Sepse ne jemi historianë, nuk kemi as ndikime emocionale dhe as ndikime të tjera. Pra nuk mund të flitet për kolaboracionizëm, atje ku nuk ka ekzistuar ose anasjelltas.
Në qoftë se do t’iu referohemi historisë së Ballit Kombëtar dhe asaj të Partisë Komuniste për Luftën Civile, ato kanë një histori shumë të qartë, tashmë kjo është e dokumentuar. Ka periudha të qarta bashkëpunimi midis forcave shqiptare, i cili është institucionalizuar me Marrëveshjen e Mukjes, megjithëse entuziazmi i bashkëpunimit nuk zgjati shumë. Për të ardhur më vonë në Konferencën e dytë të Labinotit, e cila shquhet si një hap drejt luftës civile, sepse u ngrit në këtë moment luftë çështja e pushtetit në Shqipëri, marrja e pushtetit me armë, do të thotë të bësh një hap drejt luftës civile. Dhe i fundit ishte urdhri i Enver Hoxhës për të goditur Ballin Kombëtar, deri në këtë moment nuk mund të gjendet nga historianët asnjë akt bashkëpunimi të Ballit me italianët apo me gjermanët dhe vet komunistët nuk kanë mundur atëherë të gjejnë prova të bashkëpunimit.

Pra ju e shmangni termin “tradhtar”?!

Meta: Për ata që kanë bashkëpunuar në repartet gjermane dhe janë me emra dhe njësi përkatëse, ata sigurisht në këtë rast janë bashkëpunëtor të gjermanëve, për të mposhtur lëvizjen komuniste që po fitonte. Përsëri ne nuk përdorim termin “tradhtar”, sepse ka ngarkesë emocionale, politike etj.