Letersia Moderne

[sherri]

Në fushën e kulturës në përgjithësi dhe në atë të letërsisë në veçanti, gati për gjysmë shekulli, u ndie e ashpër dhuna e shtetit diktatorial ndaj intelektualëve që e kundërshtuan me forcë atë, qoftë nëpërmjet deklaratave apo artikujve në shtyp, qoftë dhe nëpërmjet veprave
të tyre. Kështu prej çensurës shtetërore e pësuan shumë rëndë mjaft njerëz të letrave, të cilët ose u pushkatuan, ose qëndruan me vite të tëra në burg apo mundën të arratisen dhe ta kalojnë tërë jetën e tyre jashtë atdheut. Të tillë janë: Arshi Pipa, Sejfulla Malëshova, Mitrush Kuteli, Petro Marko, Musine Kokalari, Trifon Xhagjika, Bilal Xhaferi, Kasëm Trebeshina, Pjetër Arbnori, Astrit Delvina, Frederik Rreshpja, Visar Zhiti etj.

Sejfulla Malëshova (1900 - 1971), i njohur me emrin letrar Lame Kodra, është nga personalitetet e para disidente në kulturën shqiptare të Pasluftës. Shumica e poezive të Lame Kodrës janë botuar në vëlllmin Vjersha (Tiranë, 1945), ku ai e quan veten poeti rebel. Sipas Malëshovës, Shqipërisë i duhej integrimi kulturor dhe jo izolimi nga Evropa Perëndimore. Ai thoshte se detyra e intelektualëve shqiptarë: Eshtë që të vendosin lidhje të ngushta kulturale me popujt e Ballkanit, me Bashkimin Sovjetik, me Anglinë, Amerikën dhe me gjithë botën demokratike e progresive.
Në vitin 1953, me një guxim të hapur intelektual, Kasëm Trebeshina (1926) i dërgoi një "promemorie" Enver Hoxhës, duke e paralajmëruar se: ... shkatërrimi më i madh do të ndodhë në botën shpirtërore shqiptare. Shpërblimi për guximin e tij ishin tërë ato vjet burgimesh e persekutimesh dhe ndalimi i botimit të veprave të tíj. Edhe pse vepra e tij nuk është botuar e plotë, nga kritika serioze Trebeshina ka vlerësime nga më të lartat.
Ndërkaq, në vitet '60 botohet në Tiranë romani Shkrimtari i Mehmet Myftiut (1930), i cili merret me fatin e artistit në diktaturë. Ky roman është ndër veprat e para disidente në vendet e Lindjes. Ai denoncoi hetuesinë, internimet dhe burgjet komuniste dhe rifuti në letërsi tema dhe personazhe tabu, që i kishte përjashtuar letërsia zyrtare e kohës.
Po në vitet '60, me përmbledhjen e tij të parë me tregime Njerëz të rinj, tokë e lashtë, Bilal Xhaferi (1935-1987) solli një lirizëm të ngrohtë dhe tepër human në letërsinë shqiptare. Ai rishfaqi personazhin e punëtorit me virtytet dhe dobësitë njerëzore, duke iu kundërvënë punëtorit të trajtuar bardhë e zi në letërsinë skematike. Ndërsa vëllimi i tij Lirishta e kuqe u ndalua dhe u hoq nga qarkullimi.
Pati dhe shkrimtarë të tjerë që talenti i tyre u ndërpre në mes dhe ata madje as nuk arritën të botojnë deri para viteve '90 veprat e tyre, si: Astrit Delvina (1920 - 1990), një vëllim i tij me tregime "Ëndrra me ngjyra" u botua në vitin 1996; Pjetër Arbnori (1930), disa novela dhe romane të tij janë botuar pas viteve '90.
Vëllimi poetik i Trifon Xhagjikës (1932 - 1963) Atdheu është lakuriq që u botua më 1994, ilustron në mënyrë bindëse jo vetëm evoluimin e tij drejt një koncepti të ri estetik, duke u shkëputur nga realizmi socialist, por ai bën një kthesë të vërtetë në bindjet dhe ndjesitë e tij artistike. Në vjershën me titull "Apoteza e ditëve tona" autori e vizaton me ngjyra dramatike gjendjen e dyzimit të individit dhe të shoqërisë shqiptare.
Ndërsa Zef Zorba (1920 - 1993) me librin e tij të botuar mbas vdekjes "Buzë të ngrira në gaz" (1994), dëshmon se ështe një poet hermetik, me forma poetike të panjohura në poezinë shqipe. Poezia e tij është shenjë e një tjetër kohe, e kohës universale që nuk e nxinin përmasat e kohës kur ai jetoi.
I lirë të botojë pas viteve '90 është dhe poeti Visar Zhiti (1952), i cili në disa nga vëllimet e tij me poezi (Hedh një kafkë te këmbët tuaja - libri i burgut, Mbjellia e vetëtimave etj.) arrin të reflektojë në një mënyrë tejet të ndjeshme raportin ndërmjet tragjikes individuale dhe asaj kolektive dhe të rrezatojë dashuri e paqe në realitetin më tronditës.
Por përveç këtyre shkrimtarëve që e pësuan me internime apo burgje, çensura shtetërore do të binte dhe mbi veprat e shkrimtarëve të tjerë, paçka se ata kishin mundur të krijonin popullaritet në masën e madhe të lexuesve dhe në një farë mënyre e kishin fituar një status mbrojtës. Kështu vepra e tyre ose ndalohej fare ose detyrohej shkrimtari ta ripunonte atë përsëri. Kështu ndodhi me disa vepra të Ismail Kadaresë, Dhimitër Xhuvanit, Fatos Arapit, Qamil Buxhelit, Naum Priftit, Dritëro Agollit, Xhevahir Spahiut, Koço Kosta etj.

Shqiperia,

[sherri]

Pjesa e letërsisë shqiptare që zhvillohej në Kosovë, kishte afërsisht këto shenja paradalluese: e shkëputur nga letërsia amë dhe nga një pjesë e traditës letrare, ajo pothuajse nuk ishte fare në kontakt me të dhe nuk ishte e informuar për atë që ndodhte në fushën e letërsisë brenda kufirit të shtetit shqiptar. Edhe para luftës, në Kosovën letrare herë pas here ilegalisht, mbase edhe mund të depërtonte ndonjë vepër ose autor nga periudha e viteve '30, kryesisht përmes atyre pak nxënësve që shkolloheshin aso kohe në Shqipëri. Pas luftës, në vitet '50, krijuesit e parë të letërsisë shqiptare në Kosovë, për mbështetje kishin kryesisht letërsinë gojore (të pasur), fare pak vepra nga fondi letrar i traditës si dhe përvojat e huaja letrare, në radhë të parë ato sllave.
Nga emrat e shkrimtarëve, të cilët e kishin filluar veprimtarinë e vet letrare para luftës, do të përmendim këtu vetëm Esat Mekulin dhe Hivzi Sulejmanin. Mekuli u shqua me lirikën e angazhuar shoqërore dhe kombëtare të shkruar gjatë viteve '30, ndërsa i dyti solli përvojën e parë më serioze në llojin e prozës së gjatë me romanin dy vëllimesh "Njerëzit I" dhe "Njerëzit Il", si dhe "Fëmijët e lumit tim". Para tyre Hivzi Sulejmani do të shkruante disa nga tregimet, që edhe sot tingëllojnë moderne.
Ishte poezia ajo që arriti majat e letërsisë shqiptare në Kosovë, duke filluar nga fundi i viteve '50 e sidomos me emrat: Din Mehmeti, Fahredin Gunga, Rrahman Dedaj, Enver Gjerqeku, Azem Shkreli, Ali Podrimja, Besim Bokshi, Eqrem Basha, Sabri Hamiti. Ndërsa në prozë dallohen: Anton Pashku, Ramiz Kelmendi, Azem Shkreli, Nazmi Rrahmani, Rexhep Qosja, Mehmet Kraja, Musa Ramadani etj. Edhe në Kosovë shumë shkrimtarë patën fatin të burgosen, të persekutohen apo të arratisen e të jetojnë jashtë truallit të tyre. Pushteti serb ushtronte dhunën më të egër ndaj intelektualëve që me pushtetin e fjalës përpiqeshin të afirmonin vlerat kombëtare shqiptare. Kështu e pësuan rreptë nga kjo çensurë: Adem Demaçi, Ramadan Rexhepi, Kapllan Resuli (i cili pasi u arratis në Shqipëri u burgos edhe këtu) etj.
Krahas letërsisë shqiptare që krijohej dhe botohej kryesisht në Prishtinë, ajo krijohej dhe botohej edhe në mesin e shqiptarëve të Maqedonisë, kryesisht me prozën dhe poezinë e Murat Isakut, Abdylazis Islamit, e më pas, me veprën letrare të Resul Shabanit, Adem Gajtanit, Agim Vincës, Din Mehmetit etj. Vlen të përmendet dhe një personalitet i shquar i kulturës, Luan Starova, (shqiptari më i përkthyer sot pas Kadaresë), por shumica e veprave të tij nuk janë në gjuhën shqipe.

Kosova,

[sherri]

Luan Starova,shkimtari me i perkthyer , pas Kadares...
Rozume nga shtypi ,dhe kritika Gjermane:

Rezensionen
»Ein politisch brisantes Zeitdokument mit ergreifender poetischer Kraft und tiefer Symbolik.«
Der Bund

»Trotz allem Ernst kennt Starova auch die satirische List und Lust.«
Der Standard

»Gerade vor dem Hintergund der neuesten Geschichte ist dies ein wichtiges Buch, das erklärt, philosophiert und manchmal auch satirisch schmunzelt.«
Schweizerischer Bibliotheksdienst

»Luan Starova, nach dem Zweiten Weltkrieg in Skopje aufgewachsen, hat aus seinen Erinnerungen an diese mazedonische Kindheit einen warmherzigen Appell für Verständigung und Toleranz geschaffen, der den Geschichten aus Tausendundeiner Nacht gleicht und doch den bitteren Duft der blutgetränkten Balkanerde verströmt.«
Junge Welt

»Starova zeig, wie menschliche Lebensläufe zerstört und Menschenleben geopfert werden, wenn Dogmatiker auf Kosten der realen Bedürfnisse der Menschen versuchen, abstrakte Entwürfe umzusetzen.«

Michael Schmidt-Neke Albanische Hefte

»Aus Makedonien kommt ein kleines Wunder an Zartheit und Frische. ›Zeit der Ziegen‹ – das ist die Harmonie zwischen Mensch und Tier, zwischen der bäuerlichen Welt und der städtischen Kultur.«

Le Monde Diplomatique

»Der weitgehend fiktive Roman ist aus der Sicht eines Kindes geschrieben, spannend und voller dichter Bilder.«
Fremde Welten/Baobab-Buchempfehlungen Basel 01.01.2004

»Luan Starova bereichert unsere Kenntnisse der Balkanregion auf unglaubliche Weise. ›Zeit der Ziegen‹ gleicht keinem anderen Buch, doch Gogol ist nicht weit. Satire verbindet sich mit der Parabel, und die Fabel lässt verschiedenste Sichtweisen zu.«
Alain Bosquet Magazine Littéraire

»Die jüngsten Ereignisse in Mazedonien vor dem Hintergrund der Gegensätze zwischen Albanern und Südslawen lassen die schon vor drei Jahren auf Deutsch erschienenen ›Zeit der Ziegen‹ von Luan Starova gerade jetzt wieder aktuell, spannend und lehrreich werden. So wird das literarische Meisterwerk zu einem Zeugnis der Tiere für Menschlickeit, zu einem Appell für Verständigung und Toleranz auf der blutgetränkten mazedonischen Erde.«
Heinz Gstrein GZW / Glaube in der zweiten Welt 01.07.2002

»Selten habe ich Vielleser ein Buch so verschlungen wie den Roman ›Zeit der Ziegen‹ von Luan Starova.«
Zeitung der Älplerinnen und Älpler Nr. 13 01.01.2002



HardcoverRezensionen
»Ein politisch brisantes Zeitdokument mit ergreifender poetischer Kraft und tiefer Symbolik.«
Der Bund

»Trotz allem Ernst kennt Starova auch die satirische List und Lust.«
Der Standard

»Gerade vor dem Hintergund der neuesten Geschichte ist dies ein wichtiges Buch, das erklärt, philosophiert und manchmal auch satirisch schmunzelt.«
Schweizerischer Bibliotheksdienst

»Luan Starova, nach dem Zweiten Weltkrieg in Skopje aufgewachsen, hat aus seinen Erinnerungen an diese mazedonische Kindheit einen warmherzigen Appell für Verständigung und Toleranz geschaffen, der den Geschichten aus Tausendundeiner Nacht gleicht und doch den bitteren Duft der blutgetränkten Balkanerde verströmt.«
Junge Welt

»Starova zeig, wie menschliche Lebensläufe zerstört und Menschenleben geopfert werden, wenn Dogmatiker auf Kosten der realen Bedürfnisse der Menschen versuchen, abstrakte Entwürfe umzusetzen.«
Michael Schmidt-Neke Albanische Hefte

»Aus Makedonien kommt ein kleines Wunder an Zartheit und Frische. ›Zeit der Ziegen‹ – das ist die Harmonie zwischen Mensch und Tier, zwischen der bäuerlichen Welt und der städtischen Kultur.«
Le Monde Diplomatique

»Der weitgehend fiktive Roman ist aus der Sicht eines Kindes geschrieben, spannend und voller dichter Bilder.«
Fremde Welten/Baobab-Buchempfehlungen Basel 01.01.2004»

Luan Starova bereichert unsere Kenntnisse der Balkanregion auf unglaubliche Weise. ›Zeit der Ziegen‹ gleicht keinem anderen Buch, doch Gogol ist nicht weit. Satire verbindet sich mit der Parabel, und die Fabel lässt verschiedenste Sichtweisen zu.«
Alain Bosquet Magazine Littéraire

»Die jüngsten Ereignisse in Mazedonien vor dem Hintergrund der Gegensätze zwischen Albanern und Südslawen lassen die schon vor drei Jahren auf Deutsch erschienenen ›Zeit der Ziegen‹ von Luan Starova gerade jetzt wieder aktuell, spannend und lehrreich werden. So wird das literarische Meisterwerk zu einem Zeugnis der Tiere für Menschlickeit, zu einem Appell für Verständigung und Toleranz auf der blutgetränkten mazedonischen Erde.«
Heinz Gstrein GZW / Glaube in der zweiten Welt 01.07.2002

»Selten habe ich Vielleser ein Buch so verschlungen wie den Roman ›Zeit der Ziegen‹ von Luan Starova.«
Zeitung der Älplerinnen und Älpler Nr. 13 01.01.2002
,

[sherri]

Para se te sjellim dicka, nga Kadareja,

Deri kur do te lejojne shqitaret te shahet Kadarreja?

Po e sjell nje shkrim nga:Arif Kutleshi, meq me autorin pata rastin para bukur do viteve,te jemi bashkbanues,ne nje republik ish jugosllave,kam nderin qe ket shkrim ta sjelli ketu, po ashtu para keti shkrimi do ta perseris nje strof poezie qe ne ate kohe e kam ndegjuar nga vet poeti ne fjale(ashtu si e kam mbajt mend)

"Kure te ndjek ty,me del perpara kipsi yt,
Kure e ndjek kipsin tend me del perpara ti,
qe te ju ndjek te dyve,duhet te jem zogu me i shpejt ne bote"(i kerkoj falje per ndoj ndryshim)

LETER E HAPUR NJEFARE STEPHEN SCHWARTZ-it

Shkruan: Arif Kutleshi, Graz, Austri<brVjen njeriu nga skaji tjetër i botës dhe na pështyn në fytyrë. Më fal njeri i mirë se ndoshta të hargjova me atë pështymë që të nxora nga barku. Po ti e di, unë jam shqiptar, që domethënë jam mikpritës, shtëpia ime më përpara është jotja, pastaj e zotit, e tek në fund, imja. Nëse sa rrije përjashtë, në një cep të Rruzullit, mund të ishe i paknaqur se nuk të sajdisnin siç duhet, tashti po, hyre në Udhën me Besë të Shqiptarit, ja letra: më pështyj në fytyrë, ma bëj fytyren karikaturë; ja kamera televizive: fol, ville gjithë vrerin që ke përbrenda, më trego Yllin Polar, më Trego Udhën Qumështore, se jo unë për veten por ti je i gjithëdijshmi për mua, ti i di përmasat e mia, ti i di dhuntitë dhe vlerat e mia, oh jo, jo unë. Zbrazu or mik, shkruaj paçavra, shkarravit, vrero, na shaj, se ne të duam, të duam tragjikisht të duam siç nuk e kemi dashur askend asnjëherë askund. Ke emër gjerman po s´je gjerman, je amerikan po s´je i krishterë, e do hebraizmin po shitesh me islamin. Fillimin e botës, e kishe në Amerikë, po qendren e zbulove në Shkodër. Ishe këngëtar, u more me artet po s'u bëre artist, sepse të jesh artist duhet të jesh njeri që nuk pështyn aty ku ha, nuk përmjerr aty ku lutesh, aty ku qet lulen e ballit. Të përzunë diku në një Planet Tjetër? Të dhanë dajak se ia nxore bishtin me dredhira? Aniçka, ja Toka e Shkretë e shkretanave, a e sheh se je mërzitur kot kaq vjet duke u endur Rrahut të civilizimit, qe tashti e gjete Hisen Tënde të Diellit, e gjete Kontinentin Tënd Të Lumturisë, e ngule edhe Gurin. Simbas një Ligji Tonë të Pashkruar por ne themi të Kodifikuar (e ti do thuash: a ka kode pa shkrim, po ja që ne ta themi se ka!) ´Guri peshon rëndë në vend të vet´! Madje, disa prej tanëve që kinse kuptojnë diçka nga metaforat besojnë edhe në dofarë rrënjësh të gurit, tamam në rrënjë të tilla të lëshuara në thellësi të nënës-tokë. A i sheh rrënjtë tua, që sapo mbyll sytë i turren dheut ilirikë e të bëjnë kaq të fortë, kaq të patundur, kaq të gjithdijshëm? Prandaj, edhe na mëson e na mëshon fytyrës e turinjve tanë mëngjes e mbrëmje. A i sheh se si turren para trupit tënd vigan mikpritësit e tu të mjerë?

A e sheh se si ta marrin fjalën nga goja (goja e artë fjala e artë!) se si ta përcjellin tutje nëpër çdo shtëpi nëpër çdo gazetë nëpër çdo ndejë xhuxhat tanë të artit, të kulturës, të shkencës të publicistikës! Ne kështu kemi qenë gjithmonë betohem në të dy Drinat! Betohem në Ujvarën e Niagarës! Në Besëlidhjen Tënde të Vjetër, në Besëlidhjen e Re, në Kur´anin, tënd. Se një njeri-trini rrallë të bjen të takosh si ty, pra pse mos ta themi, ti je vetë Ati ynë, ti je vetë Biri Ynë, ti je vetë Shpirti Ynë!

Po ti erdhe vonë në jetë, e edhe më vonë të shkeli këmba këtu. Po më mirë vonë se kurrë! Thënë ndryshe: ti erdhe tamam për festë! Ti erdhe për të korrat! Ne sapo kemi nxjerrë verën mbi tryezë! Sapo kemi zier sherbetin. Hallven. Tambëlborën. Grurin e zier. Hirrën. Qervishin... Ka kohë që kanë filluar përgaditjet, janë therrur të gjitha shtazët e buta dhe të egra, kemi arritur të sigurojmë mes tjerash edhe deve nga beduinët, por edhe kengurët e aborixhinve. Na gjete pra, tamam për Drekën e Lamës! Tamam në Hanën e Re të Përhanieve Tona! Kemi filluar i madh e i vogël një fushatë të sharjeve, të nxirjeve, të sulmeve, të shtyrjeve e të pështyrjeve, me një fjalë të një barkqitjeje të paparë, të çmendur, të pezmatuar, me pëzierje zorrësh, me thyerje eshtrash (´fjala thyen eshtra´) kundër njëri-tjetrit, po sapo lodhemi ne të gjithë të tjerët nga kjo Waterlloo Shqiptare, sakaq kujtohemi, se fajin, o jo fajin, por kryefajin aman, e ka kush tjetër përveç atij të mallkuarit Ismail Kadare! Ti tashmë prej se të doli strumbullari në Shkodër, e di edhe më mirë, se ne ishim mallkimi i botës, pezmatimi i plagës, shpella e lakuriqve, hisja e tepruar e Krijuesit. Freskun, edhe vesen, edhe rrasat e moçme nën dhé, edhe detin, edhe zjarrin, edhe bukën, na e donin, por pa ne! Ne kërkonim e lidhnim aleanca, ne u shkonim në ndihmë aleatve, ne vaditnim dhe plehëronim tokën tonë po më shumë të huajen, me gjakun e me eshrat tanë, por ne ishim fillikat. Ne ishim kurrkush tjetër, pos Qyqja. Ne ishim Krimbi në Lis. Ne ishim Kukuvajka. Ku ku ku ku ku ku.

Një pjesë e jona nga të gjithë kufinjtë (se ti e di, ne kemi shumë kufinj!) ende s´e ndalë gjamën e vajtimin nëpër dhera të huaja. Por ne jemi qyqarë, ne jemi frikacakë, anipse, siç thashë, përnjëmend kemi mbjellë Globin me eshtra, e as që na vete mendja t´i pështyjmë mikpritësit tanë. Ka prej nesh që xhezdisim një gjysmë shekulli poshtë e përpjetë Globit Tokësor, kemi ndërruar njësoj si ti tri katër fe e kultura, kemi mësuar e botuar edhe libra në gjuhët e këtyre vendeve, por që të shajmë, që të derdhim krejt tëlanat e barkut mbi ndonjë personalitet të akcilit vend, e kulturë, jo nuk na e mban.

E di, ti thua të provojmë, të konvertohemi siç u konvertove ti, shtyve njërën e more tjetrën, ta vëjmë dikend në shenjë siç ke vënë ti Kadarenë tonë, ta degdisim për në varr, para kohe. Ja po ta them, ndoshta edhe kemi provuar ndonjëherë, por ç'fitim kemi pasur nga ky yrysh, më mirë të them, ç'dajak kemi ngrënë se, anipse, skëndërbegasit ishim ne - jo ata! Vetëm tashti vonë, këtyre ditëve kur fushata edhe e shtihanave si miq të Kadaresë, kundër Tij, sa vjen e merr zjarr, kuptoj, sado që nuk kam dashur kurrë të besoj, se ´qeni i keq, e bie ujkun në torishtë!´

Ti tashti e ke mësuar shqipen, ndjehesh shqiptar, madje shqiptar me gur të ngulur në Shkodër, flet e pret për gjakun e për gjinin. Nuk je i vetëm, nuk je i vetmuar, përkundrazi. O sa zili që ta kam! O sikur të kishim ne vetëm çerekun e ndihmësve që ke ti tashti në shqipta-zi! Por jo jo, ne ishim të vetëm, ne ishim të vetmuar. Kurrë s´na doli kush i gjallë nga vendësit në ndihmë! Oh, ç'farë mallkimi!

Ti shan ashiqare si një rrugaç i rrugëve personalitetin tonë të letrave, të kulturës, ti shan në pikë të ditës krejt rrahagjoksash institucionin tonë, se Kadareja është institucion, ti përbaltë shtetin tonë, se Kadareja është shteti ynë (mund të pajtohemi të dy, ne s´kemi tjetër shtet!) ti përmjerr kulturën tonë, se Kadareja është kultura jonë, është Antologjia jonë, është Emancipimi ynë. Ne s'kemi tjetër, të këtij dimensioni, të këtyre përmasave, përveç Kadaresë, e ti na e përbaltë. Në sofrën tonë, në bukën tonë, në zjarrin tonë.

E shoh, se ke në dorë disa karta, po i ke krejtësisht të djegura, s´ke pse i mban në dorë. Kamxhikun e çifutëve a të hebrenjve nuk mund të na e tregosh ne shqiptarëve, dhe ne e dimë të dy, pse. Ishte e njëjta bukë shqiptare që ti nga marrosja ha e pështyn sot, e cila i mbrojti nga zhbërja njerëzit e gjakut tënd, jo fort moti.

Dhe në fund, lusim zotërinë tënde, ktheje pështymën mbrapa aty prej nga e nxjerr qe sa kohë kunder Kadaresë, u thuaj edhe ndihmësve tu shqiptarë që fryjnë, të vetëdijsoheni më në fund, ta ktheni këtë urrejtje në punë kreative, e konstruktive. </font size=3>