Herezia – Edhe Një Shkak Për Kalimin E Shqiptarëve Ne Islam

[Preshevar]

HEREZIA – EDHE NJË SHKAK PËR KALIMIN E SHQIPTARËVE NE ISLAM

Aristidh Kolja: "Ndërrimi i fesë së shqiptarëve me anë të dhunës" është pjellë e fantazisë dhe shpikje e murgjëve..."

Hajrudin. S. Muja



Mbi çështjen e islamizimit të shqiptarëve është studjuar e është shkruar shumë nga dy këndëvështrime. Një pjesë e tyre, që kanë tentuar ta paraqesin islamizimin e shqiptarëve si "një e keqe e madhe", një konvertim i detyrueshëm me metoda të ndryshme, më shumë me shpifje e me shprehje rrugaçërie, sesa me dëshmi historike, kanë provuar të paraqesin 'dëshmitë' se "Islami është fe e turkut", se "Zoti i myslimanëve është Zot orjental" se "islami është trung i huaj në trupin shqiptarë", se "është mbjellur me shpatë gjatë pushtimit 500 vjeçarë turk!"[1], dhe se është "në kundërshtim me zakonet shqiptare" [2].
Pjesa tjetër e studjuesve, e cila duket se është më argumentuese e më bindëse, kanë dhënë dëshmi krejt kontradiktore. Aristidh Kolja (Kryetar i Arvanistasve të Greqisë), është shprehur se: "Ndërrimi i fesë së shqiptarëve me anë të dhunës" është pjellë e fantazisë dhe shpikje e murgjëve..."[3].
Në fakt, përhapje të islamit me dhunë nuk mund të kishte, sespe vetë esenca e islamit e ndalon këtë. Zoti kishte urdhëruar të dërguarin e Tij: "Thirr në rrugën e Zotit tënd me urtësi dhe këshillë të mirë, dhe diskuto me ta në mënyrë të mirë!"[4] dhe e kishte qortuar: "A do t'i detyrosh ti njerëzit që të bëhen besimtarë?!"(10.99), sepse: "Po të kishte dashur Allahu, do t'ju kishte bërë një popull."[5]. Duke i njohur këto të vërteta, historiani anglez De Lacy shkruan: "Historia e bënë të qartë, se legjenda që 'fanatikët musliman u shpërndanë nëpër botë duke detyruar popujt e mundur me majën e shpatës që të pranojnë Islamin', është një nga legjendat më absurde që historianët ta kenë pranuar ndonjëherë"[6].
Edwin Jacques për arsye kryesore të islamizimit shqiptar, ka veçuar dy oponente primare: grindjet e padurueshme midis kishës katolike e ortodokse dhe dekadencën e krishtërimit. Brënda këtyre dy oponenteve primare, ai nuk çuditet që 70%-shi i shqiptarëve u islamizuan, por pse nuk u islamizuan edhe 30%-shi tjeter!? Në konkluzion, brënda rrethanave politike të kohës, ai vë domosdoshmërinë historike për të theksuar dallimin nga sllavët (e grekët) që përmes ortodoksisë po asimilonin me vrull shqiptarët[7].
Brënda këti kontesti, Miftar Spahija për arsye kryesore veçon domosdoshmërinë për ruajtjen e qenshmërisë shqiptare[8]. Ashtu vërtetë, thoshte Konica: "...ka pesë shekuj që shqiptarët kanë bërë një aleancë me turqit vetëm e vetëm që të munden ta dërrmojnë; soj e sorollopin e serbëve"[9].
S'ka dyshim se në islamizimin e popullatës shqiptare kanë ndikuar shumë faktorë dhe janë shtjelluar nga historianët veç e veç. Por, pa dyshim, këtu hynë edhe një faktor tjeter më pak i studjuar por jo pak i rëndësishëm, prezenca e herezisë ndër shqiptarët.
Çështë herezia dhe kush ishin heretikët?
Sipas fjalorit të shqipes së sotme, herezia ishte një doktrinë fetare mesjetare që kundërshtonte dogmat e kishës së krishterë, ndërsa heretiku ishte një pjestar i këti kundërshtimi që ndiqej e dënohej nga kisha[10]. Fjalori i religjioneve, si terminologji greke 'hairesis', i jep kutimin e një opozite të drejtimit natyral përkundër librave të mëvonëshme të "Beslidhjes së Re", duke përdorur 'Ungjij' të tjerë, që sipas katolicizmit e ortodoksisë kishin prishur unitetin e kishës, kurse sipas Agustinit, kishin menduar gabimisht për Zotin. Në të vërtetë, ata nuk kundërshtonin mësimet e vërteta krishtere, por në disa pikëpamje ishin të ndryshme[11], prandaj edhe ndiqeshin prej tyre.
Studjuesi Aleks Buda, duke analizuar anonimin e vitit 1308, e konsideron këtë herezi si një 'fond paganizmi antik', ose më thjeshtë, si një këmbim i "fesë së shqiptarit"[12]. Të njëjtën gjë bën edhe Dh. Shuteriqi, që e mbështetë në mbeturinat e besimeve pagane me një sens të fortë, edhepse kundër kishave lindore e prendimore të organizuara mirë, me një kler të madh e me objekte kulti në çdo vend të banuar[13]. Por, dihet se në këtë kohë, ashtu si edhe më pas, të dy kishat ishin në luftë me to, kur njëkohësisht luftononin edhe njëra tjetren.
Në të vërtetë, në fillim, para se të formohej doktrina e krishterë, fjala "herezi" kishte kuptim krejt tjeter: zgjidhje, përparësi, preferim, drejtim mendor, etj. Me paraqitjen e etërve kishtarë, herezia dhe heretikët u etiketuan njerëzit që nuk mendojnë dhe nuk veprojnë në ujdi me fenë dhe dogmën e krishterë. Në fillim kisha dhe teologët, kurse më pastaj edhe kisha e inkuizicioni famëkeq i ka shpallur heretikë edhe shumë njerës e mednimtarë që me zemër e shpirtë i takonin krishterimit dhe si të tillë merrnin masa të rrepta kundër tyre [14].
Dokumntet e vjetra historike japin plot dëshmi për prezencen e heretizmit ndër shqiptarët. Tri dekada, para se Perandria Osmane të qeveriste Krahinën e Tivarit e Ulqinit, siç njofton relacioni i Sindikëve Venedikas (1540)), ndër njëmijë burra të aftë për luftë, që jetonin në vendin e Markoviqit (Mërkot H.M) kishte edhe heretikë. Ndoshta kjo ishte edhe arsyeja që prifti i tyre Sefani ishte shkishëruar "prej patriarkës serbiane"[15].
Çka në të vërtetë ishte herezia dhe kurë kishte filluar ajo?
Ajo e kishte fillimin e vet në kohën e dishepujve të Jezusit (Isaut a.s). Një grup i vogël njerëzish që besonin e praktikonin mësimet monoteiste të profetit Jezus, duke zbatuar praktikën fundamentale të Mojsiut (Musaut a.s)[16]. Ky ishte besimi që kishte përhapur dishepulli Barnabë me bashkëkohasit e vet, të cilët edhe përkundër vështërsive në përballje me kundërshtarët, nuk pranuan kompromise në lëshimin e mësimeve të Jezusit, prandaj edhe sukseset e tyre ishin më të kufizuara, dhe më pas u shpallen heretikë. Në anën tjetër, ishte Shën Pali i cili përmes "lidhshmërisë vizionale" si "autoritet hyjnor", ua bënte paganëve të lehtë konvertimin në krishterizëm, duke i përzie mësimet e Jezusit me mësimet që gjeti ndër to. Më pas ndikoj edhe Konstantini, i cili për të mbajtë pozitën e perandorit, pranoj fenë kristjane dhe unifikoi Sabatin (e Jezusit) me të dielen (e zotit romak të diellit) duke e mveshur plotësisht me petkun pagan. Gibbon thotë se ushtarët romakë shumë para krishterizimit të tyre mbanin kryqe në krahrorë, që ishte një simbolikë pagane[17].
Në antologjinë që Pali përdorë tek letra e dërguar Romakëve (7:1-4), arsyeton ndryshimin që ai bënte ndërmjet "Jezusit" dhe "Krishtit". Sipas këti arsyetimi, ligji që kishte pru Jezusi, nuk ishte i nevojshëm pas 'vdekjes' së tij. Tani ligjet nuk ishin të Jezusit, por të Krishtit, krejt i ndryshëm prej të parit. Kjo, jo vetëm që ndryshoj mësimet e Jezusit, por u bë një parapërgaditje e ndryshimit të idesë se "kush në të vërtetë ishte Jezusi? Figura imagjinare e shenjtërisë së Krishtit u përvetësue nga shtresat intelektuale greke e romake, që u shkri në filozofinë platonike, deriqë sipas Gibbon-it "emri i Platonit u respektua tek të krishterët dhe u abuzua te heretikët si një përzierje e të vertetës me intrigën..."[18].
Herezia dhe heretikët tek shqiptarët!
Gjurmët e para të heretikëve shqiptarë në burimet e shkruara, i hasim në fillimin e shekullit IX-të, te kryeideologu i ikolonatrisë në Bizant - Teodor Studiti, i cili ishte i shqetësuar për zhvillimin e luftës kundër ikonave në Shqipëri[19]. Derisa për herezinë e kësaj kohe, do të flasë më shtuar Kozmai (962-969), për të cilin disa thonë se jetonte në Maqedoni e Shqipëri[20], dhe i cili në traktin[21] e tij, i akuzonte heretikët se: "demaskojnë të pasurit, urrejnë carin dhe venë në lojë eprorët e tyre, i ndalojnë skllevërit të ndjekin urdhërat e zotërive, ç'pranojnë të adhurojnë kryqin, të cilin e quajn armë të satanait dhe nuk duan të adhurojnë ikonat të cilat i quajn 'idhuj'. Ata nuk u besojnë mrekullive dhe hedhin poshtë liturgjinë..."[22]. Ky trakt na lë rrugë të hapur për të kuptuar terrorin që shpërtheu mbi popullin e ngritur në këmbë, që e përligjëte me aksiomën se "Carët janë të vendosur nga Perendia"[23]. Pa dyshim, Kozmai flet për paulicianizmin që ishte e përhapur më së shumti në Ballkan, e që ata e quanin "Bogomilizëm" sipas një prifti heretik bullgar me emrin Theodor Bogomil[24], siç përmendet në tekstin e atribuar anonimit të Elbasanit[25].
Kryqzatorët e Kryqëzatës së parë dhe të katërt, kur kaluan nëpër viset e Shqipërisë, u ndeshën me grupe heretike pauliciane, ndërsa në shekullin XII-të, një e tillë ishte në Kolonjë[26]. Meqë paulicianët e Danubit ruanin tekste fetare katër shekuj të vjetra, sigurisht edhe heretikët shqiptarë kishin tekste të tilla.
Se sa shqetësues ishte numri i heretikëve në shqipëri, flet edhe një leter papale e vitit 1298, ku cilësohet përhapja e heretizmit në Arqipeshkvinë e Durrësit, Tivarit dhe Raguzës, dhe urdhëron arqidiakonin e Durrësit, ti luftojë e ti çfarosë ato[27].
Një anonim prendimorë që vizitoj Arbërinë e vitit 1308, i çmon banorët shqiptarë për "...shumë trima...", por shton se: "Njerëzit e këtyre provincave nuk janë as thjeshtë katolikë, as thjeshtë skizmatikë..."[28]. Pra, ata ushtrojnë një krishterizëm të tyre dhe ne kemi përfunduar se janë heretikë[29]. Anonimi flet edhe për ndjekjen e heretikëve në Serbi[30]. Edhe përkundër të gjitha përpjekjeve kishtare për ta zhdukur herezinë, në prak të ardhjes së Osmanëve në Shqipëri (1383-1385), përgjithësisht në Ballkan, ajo ishte gjithnjë aktive.

...

[Preshevar]

...


Karl Topia, pinjoll i derës së Topiajve, e quan veten "Dominus Albaniae", kurse zotimet e tij shtriheshin prej detit në viset e Elbasanit e deri në Ohër[31]. Më 1368, ai pushtoi Durrësin të cilin ja morën Balshajt katër vjetë më vonë dhe ai e shtiu prapë në dorë më 1385. Karli e mbante veten prej derës frënge, sepse e ëma ishte bijë ilegjetime e Robertit Anzhu të Napolit. Cila ishte feja e tij, nuk mund të themi! Në veprën e Gjergj Harmalotit, quhet i besimit ortodoks[32]. Familja e tij më 1392, përmendet si "Catolicus", sepse pati aderuar skiizmin Prendimorë[33], por as me Papën nuk e çonte mirë[34]. Sipas një jetëshkrimi të Gjon Vladimirit, të botuar greqisht në Venedik, nga tregtari Elbasanas Jani Pipa, më 1690, botime që kishin për qëllim frenimin e islamizimit të shqiptarëve, paraqitet si një anti-heretik[35].
Në kohen e Car Ivan Aleksandrit, që ndezi luftën e ashpër anti-heretike, në gjithë Shqipërinë kishte heretikë[36]. Ata herë në grupe më të mëdha e herë më të vogla, të kërcënuar nga çfarosjet e organizuara të "gjuetisë së shtrigave", mbijetuan deri me ardhjen e islamit. Me të parë se mësimet islame kishin ngjajshmëri të madhe me mësimet e tyre, shumica u islamizuan. Disa që mbeten, të fundit, në dokumentet e i ndeshim në mesin e shekullit e XVII-të, përkatësisht në vitin 1640, atëherë kur arqipeshkvi i Durrësit – Mark Skurra, ktheu në katolicizëm rreth 1050 shpirtëra të fshatit Mirakë e Polis të qarkut të Elbasanit[37].
Ndeshjet fetare në Shqipëri asnjëherë nuk pushonin midis kishave të huaja duke sjellë dëme të vazhdueshme dhe duke shkaktuar trazira të shumëta. Ndjekja dhe persekutimi i parreshtur që kisha trinitare u bënte këtyre grupacioneve të akuzuar për heretizëm, bënte që ato të lëviznin prej një vendi në tjetrin në gjithë Perandorinë dhe në kontakte me popujt e tjerë, të formonin komunitete, të përhapnin mësimet e Jezusit dhe të jetonin me stilin e jetës që ai kishte jetuar.
Persekutimet e heretikëve shqiptarë
Persekutimi i parë i madh i herezisë së re nga Bizantinët nisi në Thrakë (1081-1118). Në krye të heretikëve nuk ishte vetëm një Vasil, të cilin e dogjën të gjallë në vitin 1111, por edhe një Lekë (1078-1079), për të cilin thuhet se ishte shqiptar. Përndjekje të pashembullta do të bëhen në kohen e perandorit Manuel Komenti (1143-1180), që do të shoqërohen me shpërngulje të përndjekurish heretikë shqiptarë në Itali[38]. Sakoni mendon se këto "heretikët shqiptarë", kishin ardhë aty së paku në shekullin XII-të, ose siç thotë Kozmai, që në shekullin X-të, por gjithsesi, në shekujt XII-XIII-të, ata (Albanesi) kishin formuar "një grup" me një kishë që mbante emrin e tyre "Ecclesia Albanese" (kishë shqiptare), ndërsa në vitin 1199, në Brindisi kishin edhe kryepriftin e tyre.
Reiner Sakoni, që shkroi "Katarët", një vepër mbi heretikët e prendimit, rreth vitit 1230-1232[39], sjell dëshmitë e një italiani tjetër të kohës Giovanni de Luggio, që janë dëshmi të njëjta për herezinë, e për heretikët. Por ndjekja e tyre nuk pushoi as në shekujt XVI-XVII-të[40], deri kur do t'i nënshtrohen kishës katolike ose do të islamizohen në masë të madhe.
Më 1567, një Sinod Katolik në Benovento i godiste arbëreshët si: "ndjekës të blasfemive të grekëve skizmatikë". Por, Rodotai, thotë se shqiptarët arbëreshë të Italisë, kishin besime që nuk shkonin me ritin ortodoks, por kishin "një krishterim të korruptuar nga herezia", të infektuar me 'gabimet' e bogomilëve (paulicianëve) , ose nga kontakti me muslimanët e me grekët e lindjes[41]. Radotai vazhdon se shqiptarët arbëresh nuk ndiqeshin pse ishin ortodoksë a skizmatikë, por pse "kishin deformuar ritin grek". Edhe autori arbëresh Primaldo Koka, shkruan se "ata nuk ishin ortodoksë të pastër", se nuk zbatonin Dekretet e Koncilit të Tranit në çështjet doktrinalethonë se arbëreshët kishin adoptuar "maksimat e bullgarëve të Dibrës së Epërme", për të cilët Barleti shton se "kanë qenë gjithmonë besëkotë, por edhe heretikë" dhe për këtë ai i lë fajin ortodoksisë që ai e quan "besëkotë"[42].
Më 1096 kryqzatorët e "Luftës së Shenjtë"[43] që ja kishin mësy lindjes, kaluan nëpër Shqipëri përmes rrugës 'Via Egnatia', ku në Jug të Shqipërisë dogjën fshatra heretikësh (Paulicijanë) dhe për shkak të qëndresës, invaduesve iu desh shtatë javë që të arrijnë Kosturin[44]. Kur heretikët "Albigjezë" ndiqeshin në Francë, Papa Inocenti i III-të (1198-1216) do të drejtojë kryqëzatën e katërt (1203), rruga e së cilës kalonte sërish nëpër viset shqiptare, duke mos i lënë mënjanë edhe ndjekjet heretizmit nëpër këto vise[45].
Grupi Galilean që përfshinte Nazaretë dhe galeotë, ishin të obliguar me një taksë të veçantë vjetore, kurse nën përgjegjësinë e Neros, u dogjën në zjarrin e madh të Romës. Theodosiusi që vendosi edhe zyrat inkuizicioniste krijoj metoda efektive për persekutimet e arianëve e donatistëve, ndërsa tempujt dhe literaturën e tyre ua eleminoi pamëshirshëm[46]. Gotët u ndoqën e u eleminuan, ndërsa literatura e tyre u zhduk. Në kredon Justiniane, vrasja e hereretikut (pabesimtarit) nuk konsiderohej vrasje[47] dhe si rezultat të gjithe u vrane ose u perjashtuan.
Kanuni i Stefan Nemanjës, i cili pa dyshim ndeshte edhe shqiptarët heretikë, parashikonte: "Dhe në qoftë se ndodhë që ndonjë heretik (jo ortodoks) të jetojë në mes të pravosllavëve, të damkoset me hekur të skuqur në fëtyrë dhe të përzihet. Dhe nëqoftëse gjendet dikush që i jep strehim, edhe ai të damkoset..." [48]
Conybeare shkruan se do të duheshin qindra libra, për të regjistruar "mrekullitë e persekutimeve", në "emrin e Zotit të mëshirës" në eleminimin e atyre që i kishin akuzuar për 'heretikë' [49]. Persekutimet e perandoreshës Theodora (v.842), ndikuan në bashkimin e paulicianëve dhe armenasve Thrakas në mbrojtje nga trinitarët, shkak për të forcuar aleancë me muslimanët. Shumë prej tyre u bënë muslimanë, ndërsa të tjerët mbeten në krishterizmin unitarianë. Shpresa e vetme e lirisë së 'heretikëve' dhe çifutëve të mbetur të Spanjës, ishte ardhja e muslimanëve të njohur në histroi për tolerancë.
Mësimet heretike u ngjanin mësimeve islame!
Për shumë kohë, Bosnja kishte qenë arenë e betejave ndërmjet kishave latine e greke, ndërsa boshnjakët ishin të lidhur me grupin heretik të paulicianëve të njohur me emrin "bogomil" sipas priftit Teodor Bogomilit, që u dogj në vitin 1110. Kaq i egër qe persekutimi i bogomilistëve[50] si nga kisha lindore ashtu edhe nga ajo prendimore, sa boshnjakët do të ishin shumë të kënaqur po të shihnin një islam tolerant. Për këtë arsye, shumë kështjellarë boshnjakë ua hapen portat osmanëve[56] (1463-1482). Këtu ishte edhe fillimi i konflikteve ballkanike. Por ajo që shtyri të islamizohen në masë boshnjakët, nuk ishte vetëm toleranca islame, por edhe besimi shumë identik me besimin e tyre[52]. Ka shumë të ngjarë që edhe në Shqipëri, veç rrezikut sllav për dominim në Arbëri, ishte edhe prezenca e heretizmit, që disa princër shqiptarë iu bashkun Perandorisë Osmane.
Paulicianët, që u ndeshën në Shqipëri me kryqzatorët e Kryqëzatës së parë[53], ishin pasues të Palit nga Samosata, një nazarenas që transmetonte mësimet origjinale të Jezusit. Ata ishin të përhapur në Azi, por mbijetuesit e të ndjekurve, të persekutuarve e të eleminuarve, arritën edhe në viset e Shqipërisë. Ata kishin librin e tyre me përmbledhje të tradicioneve të ruajtura gojore, që u zbulua në fundin e shekullit XIX-të[54]. Sipas këtyre tradicioneve të tubuara, urdhër i parë ishte "besimi në njësinë e Zotit... se Zoti është Një, Krijues e organizues i të gjithave, që krijoj krijesat prej asgjëje...". Ata besonin se Jezusi ka qenë njeri - profet. Kanë refuzuar ditëlindjen e Jezusit të përcaktuar nga trinitarët (25 dhjetor) dhe kanë refuzuar doktrinën e inkarnimit[55]. Ata (sipas spjegimit të Barnabës) nuk kanë besuar se ka qenë Jezusi ai që është kryqëzuar, nuk kanë pranuar doktrinën e mëkatit të trashëguar, nuk e kanë pranuar kryqin për simbol fetarë as nuk kanë pranuar imazhet e Jezusit dhe nënës së tij, një kontradiktë e hapur në "Testamentin e Vjeter". Siç shihet, ata ishin shumë largë besimeve pagane, por meqenëse kishin një besim krejt të ndryshëm prej asaj katolike e ortodokse, u shpallën 'heretike' dhe u ndoqën. Vëllezërit e tyre shpirtërorë, që i kishin në Armeni, në shekullin VII-të, kur u njohën me mësimet islame që përputheshin me ato të Jezusit, shumica përvetësuan islamin për fe të tyre. Concybeare thotë se në kryqëzatat latine, disa shekuj më vonë, kishte gjetur se paulicianët gjithmonë luftojnë në anën e muslimanëve. Dhe, ne duke e dijtur edhe një grup shqiptarësh në kontaktet e para me muslimanët luftuan në anën e tyre, ka të ngjarë që një pjesë e tyre të ishin paulicianë. Papa Klementi, kur i drejtohet Charls-it të V-stë, i shkruan se: "Religjioni i Palit nga Samosata, ka qenë asgjë tjeter veç se muhamedanizëm i pastër..."[56].
Ariusi, që ishte prijësi shpirtëror i grupit heretik të unitarianëve të Aleksandrisë, që u helmua në Konstantinopol, thoshte se: "Jezusi ishte krijesë njerzore që Zoti e kishte pajisur me misionin profetik.... Vetëm Zoti është i përjetshëm dhe i pandryshueshë m..."[57]. Ndërsa Ulfilasi, lider shpirtëror i Visigotëve, para vdekjes lutej: "Besoj me zemer e pohoj me gojë, ekziston një Zot i vetëm, vetëm Ati, i pafillim dhe i padukshëm..."[58]. Në vititn 754, në Sinodin e Konstantinopolit, të 338-të priftërinj nga Evropa e Anatolia (asnjë trinitarë) miratuan vendimin se simbolet e dukëshme të Jezusit janë blasfemira dhe se adhurimi i imazheve është korruptim i krishterimit dhe një kthesë drejtë paganizmit[59].
Papa Inocenti i III-të, organizon sulm masakrues kundër paulicianëve të Francës, ku pamëshirshëm lënë për vdekje 20.000 njerëz, që ishte edhe fundi i tyre këtu[60]. Për to Shën Bernardi thoshte: "Çka flasin ato e zbatojnë në vepra, moralisht asnjërin nuk mashtrojnë, asnjërin nuk sulmojnë, kalojnë jetën në agjërim, nuk hanë ushqim që nuk e meritojnë, jetën e sigurojnë me punën e tyre..."[61].
Një grup palicianësh ishin vendosur në Gjermani me emrin 'Kathari', deri në Jug të Francës, në Italinë Veriore, Venedik e Sicili. Ka mundësi të ketë pasur edhe në Angli, pasiqë anglia ishte e fundit që ra në ndikimin e kishës trinitare. Tolandi, në vepren "Nazarenus" thotë se të krishterët e Irlandës kanë refuzuar trinitetin, ata kanë besuar "Një Zot të Vetëm". Nuk kanë patur imazhe në tempujt e tyre. Ungjilli i tyre ka qenë i refuzuar prej kishës trinitare. Liderët e tyre kanë qenë të martuar dhe kanë pasur familje. Kanë agjërua shumë kohë, dhe zakonisht janë ushqyer një herë në ditë. Kishën e kanë konsiderue vetëm si shtëpi lutjeje, jo si organizatë a perandori politike. Veten e kane konsiderue si "bijt e kishës". Këto bijt e kishës, do tu vijë më pas kryemisionari trinitar 'i shënjti' i quajtur Patrick (390-460), i cili u bë përgjegjës për shkatërrimin e kishës unitariane kelte të Irlandës, kurse pasardhësit e "bijve të kishës' e mbajnë për apostul të shenjtë të Irlandës[62].
Heretikët përkthenin ungjijt në gjuhët e tyre, ndërsa kisha katolike ndalonte perkthimin e ungjijve, sepse i takonin vetëm shtresës priftërore. Aq më tepër që ungjijt e përkthyer prej heretikëve nuk ishin prej ungjijve zyrtarë. Në këtë vështrim, në sytë e kishës trinitare, ata ishin heretikë, jo "adhurues të Zotit", por "të pa Zot"[63]. Historia na i paraqet si 'barbarë' por në të vërtetë ata kanë lënë namë për moral të pastër, për respektin e femrës, familjen, shoqërinë, ligjin, lirinë individuale, për sinqeritetin e diturinë[64].
Shpesh, të persekutuar, të shtypur, të vrarë e të zhdukur në masa të mëdha, këto grupe "heretike" u revoltuan dhe disa herë mundën shtypësit, por për aq kohë sa mbanin të tjerët nën sundimin e tyre, ishin shembuj të tolerancës për besimet që nuk ngjanin me të tyret[65].
Një studim më i thukët i çështjes heretike ndër shqiptarët, por edhe më gjërë, do të mundësonte të dalin në dritë dy dëshmi të forta të çështjes së historisë. Fillimisht do të argumentonte bindshëm se përhapja e krishterimit ndër shqiptarët nuk u bë "me dyzen", siç mund të parapëlqejë e të trumpetojë ndonjëri. Por edhe do të dëshmonte se ishin pikërisht këto "heretikë", që nga njëra anë të persekutuar nga kisha zyrtare e nga ana tjeter me një ngjajshmëri të madhe ndërmjet mësimeve të tyre dhe mësimeve islame, u islamizuan.
Siç u cek, heretikët ishin grupe që zbatonin mësimet monoteiste të Jezusit dhe praktikën fundamentale të Mojsiut. Ata faleshin në senagoga në kohë të caktuar. Agjëronin siç kishte agjërua Jezusi. Jepshin të dhjetën e pasurisë nevojqarëve. Festonin sabathin (të shtundën) dhe festat që kishte festuar Jezusi. Praktikonin synetinë. Vetë Jezusi[66] dhe Gjon Pagëzuesi[67] ishin bërë synet. Ata prenin bagëtitë e lejuara në emrin e Krijuesit[68]. Ata nuk pagëzoheshin[69]. Ata kishin mësimet e pakorruptuara të monoteizmit të Jezusit, që gjasonin në mësimet islame.

[Preshevar]

[1]. Rushit Rambaja në "Bujku"22 prill 1992 dhe "Koha Jonë", 8 prill 1995
[2]. Mehdi Frashëri, cituar sipas Engjëll Sejdaj: "Kriptomania e një maniaku konvert" Bota Sot, 23 mars 2000
[3]. A. Kolja: "Arvanitët", Athinë 1986
[4]. Kur'ani 17:125
[5]. Kur'ani 16:93
[6]. De Lacy O'Leary: "Islam in Crosroads", London, 1923, f. 8
[7]. Edwein Jacque: "The Albanians", botim i shqipëruar, Tiranë më 1996
[8]. Miftar Spahia: "About Kosova" f.147 dhe "Korifeu i Lumës" f.91
[9]. Faik Konica, Gazeta "Urtia"- gusht 1993
[10]. "Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe", shih nën "Herezi" dhe "Heretik", f.472
[11]. William H. Gentz: "The Dictionary of Bible and Religion", Nashville – Tenneesse, 1986, shih nën "Heresy", f.442
[12]. A. Buda: "La Place des Albanais dans l'historie Europeenne du VII-au në Atctes du I Congres et Balkaniques, Vëll.III-të, f.62
[13]. Dh. Shuteriqi: "Shënime mbi herezinë mesjetare në Shqipëri" botuar në "Studime Historike" II, Tiranë 1980, shënimi#70, f.214
[14]. Ekrem Murtezai: "Fjalor i terminologjisë fetare", Prishtinë 2007, shih nën "Herezi" f.149-150
[15]. "Dokumenta të shekullit XV për Historinë e Shqipërisë", vëll. IV (1479-1506) Pjesa e I-rë (1479-1499), përgaditur nga Injac Zamputi, Tiranë 1967, dok.#146 f. 133
[16]. E. Gibbon: "Decline and fall of the Roman Empire", bot III-të (1914), f.119
[17]. E. Gibbon: "Decline and fall of the Roman Empire", bot III-të (1914), f.458
[18]. E. Gibbon: "Decline and fall of the Roman Empire", bot III-të (1914), f.12
[19]. D. Ferlati: "Illyricum Sacrum", Venedik 1817, Vëll.VII(7)-të , f.349-351
[20]. J. Trifonov: "Besedata na Kozma prezbiter i ninijata autor" Sofije, 1923, f.135-136
[21]. I. Duicev: "Medioevo Bizantino – slavo", Romë 1965, Vëll.I-rë, f.254
[22]. N. Iorga: "Studes Byzantines" Bukuresht 1939, Vëll. I-rë, f.24
[23]. Dh. Shuteriqi: "Shënime mbi herezinë mesjetare në Shqipëri" botuar në "Studime Historike" II, Tiranë 1980, f.203
[24]. S. Runciman: "The Medieval Manichee", Cambridge 1947, f.59, 79 / "Bogomil = I dashuri i Zotit"
[25]. "Një alfabet i nëntë origjinal i shqipes", në: "YLLI", Tiranë, korrik 1979
[26]. Dragoljovic: "History of Pavlican in the Balkan" f.241
[27]. A.Alb. Vëll. I-rë, nr.530, sipas Dh. Shuteriqi: "Shënime mbi herezinë mesjetare në Shqipëri" botuar në "Studime Historike" II, 1980, f.213
[28]. O. Gorka: "Anonymi describtio Europae Orjentalis", Krakov 1916, f.25-29
[29]. Gjurmime letrare, shën#3, f.25
[30]. A. Buda: "La Place des Albanais dans l'historie Europeenne du VII-au në Atctes du I Congres et Balkaniques, Vëll.III-të, f.62
[31]. Recueil de Travaux, Ohër 1961, f.229
[32]. Shufflay: "Serbët dhe Shqiptarët" Prishtinë 1968, f.193
[33]. A. Theiner: "Vetera Munumenta Hungariam Sacram l'Ilutratia", Romë 1860, Vëll.II(2)-të, f.165
[34]. shih tek Dh. Shuteriqi: "Shënime mbi herezinë mesjetare në Shqipëri" botuar në "Studime Historike" II, Tiranë 1980, f.199-220
[35]. Runciman: "A History of Crusades" Vëll. I(1)-rë, f.156
[36]. Runciman: "A History of Crusades" Vëll. I(1)-rë, f.156
[37]. I. Duciev: "Il Catolicesimo il Bulgaria nel Secolo XVII", Romë 1937, f.19
[38]. P. Coco: "Casali Albanesi nel Tarentino", Grottaferrata, 1921, f.17
[39]. A. Dondaine: "Un Traite Neomannichen du XIII-s" Romë 1939
[40]. Dh. Shuteriqi: "Shënime mbi herezinë mesjetare në Shqipëri" botuar në "Studime Historike" II, Tiranë 1980, shënimi#70, f.214, f.216
[41]. P. Rodota: "Dell Origine Progresso e Stato Presente del Rito greco in Italia" Romë 1763, f.65-146].
[42], M. Barleti: "Historia e Skënderbeut" Tiranë 1967, f.226-227
[43] Kryqëzata e parë që filloi në vitin 1096 – thotë Gibbon – ka qenë e përbërë kryesisht prej kriminelëve. Sepse në Koncilin e Klermontit më 1095, Papa kishte proklamuar se çdonjëri që do të jetë pjesmarrës i kryqëzatave, do të lirohet prej të gjitha mëkateve dhe prej çdo borxhi përgjegjësie që mund të ketë. Rreth 60.000 të tillë marshuan drejt lindjes, ku u ndeshën me paulicijanët, gjyshërit e të cilëve kishin ardhur nga Thrakia. Në betejen e ashpër ndërmjet tyre 2/3 e kryqzatorëve u vranë, ndërsa pjesa tjeter u vendosen refugjatë ne malet e Thrakisë
[44]. Runciman: "A History of the Crusades", Vo.I, f.155
[45]. Dh. Shuteriqi: "Shënime mbi herezinë mesjetare në Shqipëri" botuar në "Studime Historike" II, Tiranë 1980, f.204
[46]. E. Gibbon: "Decline and fall of the Roman Empire", bot III-të (1914), f.224
[47] E. Gibbon: "Decline and fall of the Roman Empire", bot III-të (1914), f.48
[48]. S. Novakoviq: "Zakonik Stefan Dusana" Beograd 1848
[49]. F.C. Conybeare: "The Key of Truth" 1898, f.10
[50] Stanford J. Shaw: "History of the Ottoman Empire and Modern Turkey" (1280-1808), Cambridge 1976, f.63
[51] Ferdinand Schevill: "Ballkani – historia dhe qytetërimi", shqipëruar nga M. Çela dhe E. Çela; Tiranë 2002, f.169
[52]. Stanford J. Shaw: "History of the Ottoman Empire and Modern Turkey" (1280-1808), Cambridge 1976, f.19
[53]. Dragoljovic: "History of Pavlican in the Balkan" f.241
[54]. F.C. Conybeare: "The Key of Truth" 1898, f.III
55]. A. Thomson & M. Ata'ur-Rahim: "For the Crist Sake", London 1996, f.85
[56]. Wallace: "Anti-Trinitarian Biographies", 1850, f.117
[57]. A. Thomson & M. Ata'ur-Rahim: "Jesus – Profet of Islam", London 1996, f.91
[58]. C.C.A. Scott: "Ulfilas , Apostle of Goths", f.121
[59]. E. Gibbon: "Decline and fall of the Roman Empire", vëll. IV, 1914, f.210].
[60]. H.C. Lea: "The History of the Inquisition" I, 1888. 154
[61]. H.C. Lea: "The History of the Inquisition" I, 1888. 154
[62]. A. Thomson & M. Ata'ur-Rahim: "For the Crist Sake", London 1996, f.112
[63]. C.C.A. Scott: "Ulfilas , Apostle of Goths", f.113
[64]. C. Kongsley: "Hypathia", f.14
[65]. C.C.A. Scott: "Ulfilas , Apostle of Goths", f.169].
[66] Referohu tek Ungjilli sipas Lukës 2:21
[67] Referohu tek Ungjilli sipas Lukës 1:59
[68]. E. Gibbon: "Decline and fall of the Roman Empire", bot III-të (1914), f.119].
[69]. Dh. Shuteriqi: "Shënime mbi herezinë mesjetare në Shqipëri" botuar në "Studime Historike" II, Tiranë 1980, f.213