Udhëtimi i Një Amerikane në Shqipëri

[Psikologu]

Per te plotesuar figuren e shkrimtares amerikane Rose Lane, e cila udhetoi neper Shqiperi, si dhe dha nje kontribut te shquar ne mbrojtje te Shqiperise, une po sjell keto artikuj mbi autoren. Nepermjet tyre ne kuptojme se edhe Shqiperia ka patur miq sikurse do te kete edhe sot dhe qe ne shqiptaret duhet t'i vleresojme ata per kontributet e tyre sikurse duhet te punojme qe te gjejme mbeshtetjen e tyre, pasi ata jane ambasadoret me te mire te çeshtjes shqiptare.


Vjetëria e Vendit


Nga një artikull shumë interesant të botuar në të përkohëshmen amerikane The Traveler prej Amerikanes Rose Wilder Lane, e cila, siç duket, ka udhëtuar mjaft në Shqipëri, heqim këto që kanë të bëjnë me bukurinë natyrale dhe 'vjetërin' e Shqipërisë:

Kur vapori Lloyd-Trestino qëndroj në skelë të Durësit, një kope kaikesh, si gjithënjë, i duall përpara që t'a pritnin. Të pakujdesura dhe të pabojatisura, edhe të punuara nga njerëz me fytyrë të egër dhe të vedhur në recka, ato kishin me të vërtet pamjen e të dërguarve të një kombi brigandësh. Vajza nga Bostoni, që udhëtonte nga Venetia në Athinë bashkë me tezen e saj, na vështroj me sy të tmeruar.

"Me të vërtet vini në Shqipëri - fillet-të-vetëma?!," na pyeti me habitje. Dhe të gjithë udhëtarët që ndodheshin në vapor për të shëtitur vendet e bukura të Adriatikut dhe të Mediteranesë duall në parmakllëke të vaporit dhe na mbanin sehir kur zbritnim shkallët, si turma kur bën sehir theatrinin të futet brenda hekurave në egërsirat që ka zbutur.

Po nukë bëmë shumë që të jemi qendra e këti interesi, se me vrap pas neve zbriti një plakë, e gjallë, dhe me synë si pishë, me një shoqe tjetër pas.

"Well, here we are Mary", i tha së shoqes plaka, tek zinte vendin në kaike që po kolovitej në ujë. "Nukë na kanë vrarë edhe, dhe nukë shoh nonjë arësye përse të na vrasin, prandaj mblidhe mendjen se kemi për të shkuar një kohë të mirë."

Duke u-drejtuar nga ne, plaka thotë: "Çdo konsul që kam pyetur - amerikan, inglis, italian, austriak dhe serb, që të gjithë na kanë thënë që s'duhet as me një mënyrë të futemi në Shqipëri, se është rezik të vej' atje njeriu. So here we are. Sikundër i them dhe Mary-t, unë jam tani 78 vjeç, dhe kjo mbase ësht e fundit herë që shetit botën, prandaj do të qe mëkat që të le gjë pa parë."

Këto fjalë duhet të jenë një motto për të gjithë udhëtarët. Është mëkat që shumë udhëtarë mbeten pa parë Shqipërinë nga shkaku i të tilla këshillave. Në Lions të Sh.Markut, në Sh.Sofinë, në Piramide të Egjyptes, në çdo vent të botës mund të shohë njeriu gjurma amerikane. Vetëm Shqipëria mbetet e panjohur, e pazbuluar. Dhe sa lehtë që është të vejë njeriu në Shqipëri! Hiç mos dëgjo ç'të thonë të tjerët, mer vaporë që çan Adriatikun, dhe zbrit në Durës. Me tri orë të gjitha sa ke dëgjuar harrohen dhe mbeten prapa teje; dhe në tri orë do t'a gjenç veten në mes të shekujve prehistorikë.

Në një mënyrë të tillë i fjalosem plakën edhe shoqen e saj, dhe si zbritëm nga kaikja muarm udhën për në Durës.

Visitorja amerikane na shpie pastaj në Durës dhe në Shqipëri, dhe tregon me një humor të hollë karakteristikat e vendit: muret e rënë të Durësit të moçim, të bëra nga Romanet, qytetin brenda, në tavernat gazmore të të cilit një herë oratori roman Cicero pat harxhuar të tëra të hollat dhe s'kishte të tjera të kthehej në Romë, pazarin e Durësit, ku syri i njeriut mund të shohë gjëra të çuditëshme, dhe këtu këtej nga një gjë moderne, dhe, për çudi të vizitorëve amerikanë, edhe një Ford. Me në funt venë në Tiranë.

"Rugët e Tiranës, thotë udhëtarja amerikane, s'janë bërë as për njerëz as për kafshë… Plumbat e dhjetë vjet lufte kanë lënë gjurmat në muret e shtëpive, po Tirana mbetet ajo që ishte, asgjë nuk e prish qetësin' e qytetit tërë ditën, veç në kafeanat e ftohta, ku njerëz, lark nga të nxehtit e diellit, bisedojnë filosofi, shtetin ideal të Platonit, Ligën e Kombeve, dhe mbremave bagëtitë, duke tingëllitur zilet, futen në kasolet e tyre, dhe muezzini thërret nga të shtatë minaretë.

"Në asnjë qytet të Shqipërisë nukë ke mundime për terxhumane. Kudo ka plot njerëz, Shqipëtarë të bërë syrgjyn nga Shqipëria në kohë të Turqisë, të kthyer tani nga të katër anët e botës për të ndihur në themelimin e Shtetit Shqipëtar. Inglishtja, Frengjishtja, Gjermanishtja, Italishtja, fliten që të gjitha në zyrat qeveritare, në kafenat, në sokaket."

"Nga Adriatiku buza e detit të Shqipërisë nukë ka ate magjinë që tërheq, dhe ashtu udhëtonjësi shkon pranë Shqipërisë pa shkuar në ment një mejtim, si njeriu sy-errët që në udhë të tij ka përpara një margaritar dhe nuk e ve re fare. Po ay që kthehet dhe e sheh është bekuar prej fatit.

"Se Shqipëria është m' e vjetër se Greqia m' e vjetër se Roma, dhe për mua shumë me interesante nga të dya. Është një copë gjë antikerie që është mbajtur e gjallë gjer sot. Dhe njeriu nukë ka nevojë të vejë në male që t'a shohë.

"Po të marë njeriu udhën nga Durësi në Tiranë, nënë dritën magjike të diellit kur perëndon, do të shohë udhës Shqipëtarë të mbledhur në fushat e gjelbëra siç kishin zakon të mblidheshin mbremanet dhe më parë se të qe ndërtuar Athina. Do t'i degjonç të këndojnë këngë të një mellodie krude dhe të çuditëshme - të padëgjuara në nonjë vent tjatër të botës - në të cilat ata u kanë dhënë trup dhe kanë mbajtur legjendet e historisë së tyre prej tri mijë vjetësh.

"Shqipëtari i edukuar në Itali dhe në Austri turpërohet nga këto këngë. Atë do t'a dëgjonç të të thotë që, po të jetë se kthehesh pas disa vjetësh në Shqipëri, do të shohësh atje fabrika, theatre, udhë të hekurta.

"Ay munt që ka të drejtë. Po ne ato gjëra i kemi në vendet tona. Udhëtonjësit që ven' e vijnë nëpër Adriatik humbasin duke lënë pa parë këtë copë të gjallë antikerie që të shohin gjetkë ca skelete të thata të saj, se për pakë vjet nuk do t'a gjejnë më të gjallë. Nonjë dit gërmadhat e Durësit do të zbulohen - arqeologjistët kanë nisur që tani të punojnë - do të fotografisen dhe do të bëhen rekllame, nëpër male do të bëhen udhë të hekurta me elektrik, në majat e tyre do të bëhen hotele për turistët, dhe Shqipëria ime do të jet' e vdekur."

DIELLI, Boston, Mass., e Shtunë 14 prill 1923

[Psikologu]

Korrespondencë nga Greqia


Shkrimtarka

Rose Wilder Lane


M'u dha rasti të njof, para tri ditësh Zonjën Rose Wilder Lane në salonin e hotel-it "Grande Bretagne' me që kishnja digjuar për librin e saj "Peaks of Shala" që u shtyp në Londër, prej z..Shapman & Dodd, u luta të nderçmesë Shkrimtarkë të m'japi një orë të kohës saj aq të shtrenjtë me e pyetur mi përshtypjen që i bëri Shqipëria, dhe disa hollësira mi edisionin e dyt këtij libri; me enthusiazm më tërhoqi në nji cip të salonit dhe filloj të më thotë:

Ho! të dini z.Bakalli sa kënaqësi ndjej kur flas për vëndin tuaj aq të bukur, dhe për popullin fisnik shqipëtar. Në librin t'im "Pekas of Shala" edisionin e Londonit pata shkruar përshtypjet e mia të ditëvet para t'udhëtimit më 1921, ky libër shum u pëlqye, sa që pak kohë më vonë më lajmërun në Paris që u sosën librat qi ishin shtypur. At herë fillova të pregatisë një tjatër edision, ma të plotësuar nga tër pikpamjet i cilli do u shtypte n'Amerikë prej shpisë editore Harpers, dhe të tëra ishin gati, kur nji telegraf më lajmëron se fotot humbën, e se lypsesh të vraponja me dërguar tjera. U nisësh nga Parisi për në Shqipëri; në Svicër poqa miken t'ime Zonjën Annette le Marqise de Chatelard të cillës i tregova qëllimn e udhëtimit t'im; për nji herë më tha që donte të vinte bashk për fotot, dhe ashtu që të dyja pak ditë para kryengritjes Marsit gjindëshim në Tiranë.

Pas disa ditave u nisë vetëm me bërë parkun e Shallës për fotot që na u lypsëshin Za Annette la Marqise. Unë mbeta në Tiran për me shkruar përshtypjet e mia mi kryengritjen. U bën afro gjasht javë që s'dinim se ku gjindet Za Marqise, kurë dy ditë pas me nji telegram më thoshte se asht në Shkodër, u nisë dhe e poqa në nji gjendje të pa njoftur se kish hequr keq nga moti ligë dhe e smurë rëndë nga mundimet, por fotot i kishte marë të tëra dhe me tepëric. Qe atije vajtëm në Budapest për me filuar udhëtimin t'oan në Kaukaz, vëndë për të cilin jam tyke shkrojtur sot nji libër. Në shum përkoheshme t'Amerikës jan shtypur shënimet e mia t'udhëtimit në Shqipërië. Përkohëshmja Londonit "Wide Wide World" shtypi në nji vazhdim numrash nër edisionin e Londonit të librit "Pekas of Shala"; pas lajmeve që kam edisionin Amerikës do dilte më 15 Prill d.m.th. ka 9 ditë që do ket dal.

Për me kënaqur dëshirën e Zonjës Lane të çfaqur në pjekjen e parë t'onën, se donte të më shifte shpesh për t'u shtërviturë n'atë pak shqipe që dinte vajta dije dhe i shpura nji Abetare, dhe nji libër këndime të para të gjuhës shqipe, për të cilat fort u kënaqë, dhe m'i shpërbleu me disa nga fotot që kishte të Shqipërisë. Aty ku po më tregonte kujtimet që i sillte secila nga fotot, djali Hotelit pruri postën e Zonjës Lane, sa që hapi letrën e parë, pas lejesë që më kërkoj, nxori nji za gëzimi, dhe filloj të më këndoj letrën me të cillën Shpia Hapers e lajmëronte që Primi përmotshmë "O Henry memorial Awards" i Newyork-ut si dhe ay i "Edward J.O'Brin" të Boston-it u dhan simvjet të vleshmes Shkrimtark Rose Wilder Lane, për veprat që ka shkrojturë deri sot, e përgëzova për kët triumf i cili i tokën dhe Shqipërisë. Dhe për pak kohë Zonja Lane niset për n'Amerik nga udha Orientit, dhe mot do vinjë në Shqipërië prap me mbështjellun lënët dë për nji libër tjatër mi këngë dhe zakonet e Shqipërisë.
Neve nga ana jon falnderojm të çquarën Shkrimtark, dhe amatoreshkën e artës fotografike Zonjën Annette Marqise de Chatelard për mundimet dhe peripesitë që hoqën për me shtypur librin "Pekas of Shala" që do të bëj të njoftur Shqipërinë tek milra njerëz të botës qytetëruar.

Harrillo Bakalli

[Psikologu]

Duke kënduarë një librë:


"The Pekas of Shala"


Kjo veprë shkrue prej Rose Wilder Lane, është një volum 224 faqesh, me një panoramë të madhe, ndandë fotografi, një hartë. - London dhe Sidney, Chapman and Dodd. 1922, si edhe në Shtëpinë botonjëse Harper's, New York.

Zonja Rose Lane s'është e panjohurë ndër Shqiptarë. Është një Amerikane që udhëtoj në malësi të Shkodrës, në Mat, dhe ndënj nja gjashtë muaj në Tiranë, vjetën 1922.

Sikundrë që e thotë edhe vetë, zonja Lane bëri udhëtimin në Shqipëri dhe njohu Shqipëtarët po thua se padashurë, kundrë deshirës së sajë: ishte duke vajturë nga Mal-i-zi në Stamboll, kur një zonjë e Kryqit të kuq amerikan, një mike e sajë e bindi të vejë e të shohë Shqipërinë, të mos humbasë këtë rasje tani që ndodhesh kaq afrë këti vendi, se ishte një rasje që s'gjendetë lehtë e nuk sheh njeriu nierz aq të çudiçmë si Arbëreshët. Edhe zonja Lane, e tërhequrë prej kurjozitetit të gjendetë në pjekje me një popull primitiv dhe t'interesantshmë nga pikëpamja socjologike dhe historike, morri udhën e malevet, të vejë të shohë Shalën dhe Shaljanët.

Ideja e sajë që e vendosurë: e dinte se do të gjente përpara një racë të mbeturë më pas se nga gjithë racat e Evropësë, për të mos thënë të botësë, një popullsi që i kundreqëndron çdo përparimi, çdo qytetërimi, çdo gjëjes së re që del nga barbarija e kohës së mesme, e kohës së parë, ndoshta edhe të ditëvet prehistorike.

Po, që në fillim, autoresha ndjen një simpati për kombin e "egrë" (fq.15) e bën të thotë një mike të sajë: "Sa gënjeshtrë! këto i bën propaganda e huaj. Si mund të thotë njeriu se Shqiptarët rrinë kundrë qytetërimi? Do thënë se kanë kundrëqendruarë një mësytjeje me armë mijë vjetësh, se u kanë vënë krahrorin Përsëvet, Grekëvet, Romakëvet, Mongolëvet, Serbëvet, Tyrqëvet, dhe kanë mbajtur gjuhën dhe zakonet e tyre të hershme. A e di se Grekët kanë marrë prej Shqipëtarvet emërat e perëndive të tyre? a e di se e ëma e Aleksandrit të math qe një grua shqipëtare? a e di se pashallarët e Tyrqisë, urdhëronjësit e Misirit, njerëzit e mbëdhenj të Italisë janë Shqipëtarë?…"

Edhe këtë simpati për banorët e zallit t'Adriatikut zonja Rose e ndjen kurdoherë me të madhe: sa më mirë i njeh Shqipëtarët, aqë më tepër i do; sa më s'afërmi i sheh, aqë edhe nderimi i sajë për ta i shtohetë. Edhe kështu vete gjer në funt të veprësë, çdo faqe duke na dhënë një dëshmi të re për ndjenjatë plot mëshirë, për zëmrën e njomë dhe të mirë të autoreshësë së re.

Ay që shkruan këto radhë ka biseduarë disa herë me autoreshën e libresë që po analizojmë, dhe ka parë me një çudi të kandshme sinqeritetin e ndjenjavet të saj për vendin t'ënë. "Dëshira e ime, më thoshte zonja Lane, është që të vete të rronj në Shqipëri, të punoj për të, të shuguronj aktivitetin dhe zëmrën t'ime për këtë vënd…" Edhe dy vjet më parë, në Paris, zonjusha M o s l e y W i l l i a m s, një engleze që padyshim gjith Tirana e mban fort mirë ment, më thoshte: "Mbase ke të drejtë, jam e marrë. Po të jesh sigur se ay që e sheh një herë Shqipërinë, më s'e harron dot, dhe është e pamundurë që të mos e dojë."

Shehi Sadin i Përsisë ka të drejtë kur rrëfen në Bostan parabolin këtu poshtë: - Një njeri pau në ëndrë një ëngjëll fort të bukurë, dhe e pyet cili është prej të katrë kryeëngjëllëvet? - Jam djalli! më fletë krijesa, nukë jam kryeëngjëll. - Si? Djalli? dhe un të pandehnja të shëmtuarë e të lik; të kanë përshkruarë kurdoherë kaq keq. - Unë kështu si më sheh jam, po kalemi është në dorë t'anmiqëvet". Padyshim, në aplikim me Shqipëtarët paraboli do të kishte pakë eksagjeratë, po fundi është i gjallë për neve.

Pa le të kthehemi në libra. Zonja Lane nisetë nga Shkodra me dy tjatrë zonja amerikane, dhe me z. Rrok Perolli që të mbushë funkcjonet e një dragomani, po më mirë akoma të një prisi të mëntshim që dëshiron t'a bëjë vendin e tij t'a duanë të huajtë, dhe t'i bëjë të huajtë, vizitonjësit e ardhurë së largu, t'a duan vendin e tij. Si shok udhëtarët kanë dhe një djalë dy-mbë-dhjetë vjeç, Rexhebin. Rexhon e voglë, kujt autoresha i admiron inteligjencën dhe çuditetë si një djalë një pëllëmbë kuvëndon dhe traton me malësorët burra si një shok, si një baras. Udhtimi s'mbajti shumë, mezi 15 ditë.
Dhe nga ky udhëtim, nga njohja e banorëvet të Arbërisë, njohje e plotësuarë me një udhëtim të dytë në Mat, dhe një ndënjtje gjymës moti në Tiranë, zonja Lane na siell një librë të lehtë (kjo është fjala që përdor vetë për veprën e vet) të kandshme, të zbukuruarë me një optimizmë të patundurë që dëften një karakter burrënor, padyshim dhe pak romantik, një dëshirë për të parë sende të panjohura, po me vullnet për t'i kuptuarë, për të hyrë në shpirt dhe në frymë të gjësë që shikon dhe studjon, dhe jo vetëm për të nginjurë një kurjozitet. Shekimet e çdo dite, notat e shënuara në shtëpit e malsorëvet, pranë zjarit, tek bënte kafenë ose cingarin i zoti i shtëpisë, në mes të dy bisedimevet kanë pranuar faqet e - The Peaks of Shala - Majët e Shalësë.

[Psikologu]

Ardhurë në vënt pa no një paragjykim politik, pa no një ide të formuarë, pa diturë se qysh ishte vendi dhe populli që po vizitonte, veç se ato të paka që kishte kënduarë ose dëgjuarë prej shkrimevet për p r o p a g a n d ë, autoresha kishte mëndjenë të lirë të formojë një gjykim të themeluarë mi observatat e sajë. Dhe këto që observon i japin një ide të favorëshme për banorët e truallit t'Arbërisë: i gjen të mençim, seriozë, huaj-pritësë, simpatikë, që mentojnë të duhenë. U njeh vuajtjet e tyre, pa drejtsinë që u-bë per ta në caktimin e kufivet prej Fuqivet të mëdha, dhe vëren se ky komb i mbeturë pas prej qytetërimit, ka një vullnet që të përparojë, që të punojë për të mos mbeturë prapa të tjerëvet, dhe shënjon me një mënyrë të hollë dëshirën e malsorëvet për shkolla shqipe dhe nxitimin e djemvet për të frekuentuarë këto shkolla.

Zonja Lane - që pa dyshim ka një ndjenjë artistike të zhvilluarë - flet edhe shpesh për bukurinë fizike të racësë, vëren me kënaqsi hollsirat e tipit, një hollsi që shumë shkrimtarë të huaj, para saj, e kanë zënë në gojë në veprat e tyre.

Mi bregoren e voglë - janë fjalët e saja - të shtruarë me bar të njomë, mi të cilin kishin rënë petalet e një molle të lulëzuarë, Shqipëtarët rrinin dhe preheshin, kafshë të bukura dhe të kandshme (beantiful, graceful animals)" (fq.31). Ca më poshtë takon një grua nga Shala, martuarë në Shosh: "Fytyra e saj pakë si e djegurë nga dielli, me sy të mbëdhaj, me formë delikate, qe më e bukura që kam parë gjer më sot… Zëri i saj qe i ëmblë, dhe duart dhe këmbët e saj sikur t'i kishte një skultor do të marrosesh. Në çdo restaurant të Parisit gishtat e hollë të saj, thonjtë delikatë dhe me bajame, bilekët e hollë, aristokratikë, do të tërheqnin vërejtjen e gjithë botës" (fq.32-33).

Edhe kështu me çdo rasje, tekdo që sheh Shqipëtarë e Shqipëtarka, kudo që i observon me ato sy të sajë, që kanë parë shum kombe të ndryshme, me atë kritikë që e ka shetiturë nga Oqeani i qetë (Zonja Lane është nga Kalifornija) gjer në zallet e Detit të Zi, me lëndën e bëgaçme që ka diturë të mbledhë për të barabiturë çdo popull, në cillësitë e tij fizike, morale dhe psikollogjike. Se zonja Lane di të kuvendojë bukurë, dhe - e asht më e vështirë - di të bëjë tjatrin të kuvëndojë. Kshtu na rrëfen çë i thonë malësorët për orën, për këto krijesa të padukura, keq ose mirëbërse, ora që e ndien nierinë, që e mpron, nga çdo e keqe, ose që e shfryn në vdekje.
Një herë tjatrë na rrëfen çë mejton Shqipëtari për gruanë, për martesën, për lumtërinë. Flet Lulashi, një kryetar "pa dyshim më i bukuri burrë që kemi parë gjer më sot." Bisedohet për vlesën që në djep, vlesë dhe martesë ku çupa s'ka asnjë vullnet, asnjë zgjedhje, po prindët e saj, ose vëllezërit, kanë të drejtë t'ja japin kujt të duanë, për qejf ose interesë të tyre, pa u-kujdesurë për lumtërinë e gocësë; zonja Rosë mejton se kjo është një shpërdorim i këq i fuqisë mashkullore, i auktoritetit të burravet kundrë dobësisë, për dëm të atyre krijesave që s'kanë forcën e një mashkulli. Dhe kërkon të kupëtonjë çë mejtojnë vetë Shqipëtarët e Shalës; pyet a munt të jetë i lumturë njeriu në këtë konditë të martesës. Po Lulashi, njeriu i malevet që përfytyron psikollogjinë e kombit të tij, çuditetë me këtë pyetje dhe thotë se lumtërija e njeriut s'ka të bëjë me martesën.

[Psikologu]

- Po ç'është ahere lumtërija? pyet autoresha.

- Lumtërija; përgjigjetë Lulashi, vjen nga qielli, vjen nga dielli, nga drita dhe hijet e malevet, nga gjethët e njomë të parëverësë. Lumtërija vjen edhe prej prëhjeve kur jemi të lodhurë, prej ngrenëjesë kur jemi të urtë, prej zjarit kur kemi mardhurë. Vjen kur këndojmë këngë bashkë me shokë, kur ecim në shkepat dhe e ndiejmë vetëhenë më të fortë se shkëmbi; ka dhe një lumtëri që ndien njeriu, në luftë, po ajo është tjatrë send. Për neve martesa s'ka të bëjë kurrgjë me lumtërinë t'ënë."

Vërtet, në një vent ku gjër fjala grua është përjashtua prej bisede, kur dashurija shikonet si një turp e mëkatë, nukë munt të imaxhinojë njeriu një gjykim më të drejtë se është ky i Lulashit t'ënë. Zgjedhja në martesë nuk lot no një rol: burri martohet për të marrë një grua, dhe çupa, që ditën që fati e heth në këtë botë e di se prindët ose vëllezërit do t'a japin, në mos dhe do t'a shesin një mashkulli.

Por, duke u ngjiturë në shkallë të qytetërimit, me tëhollim të ndjenjavet, dhe duke u-shtuarë nevojat e mëndjesë dhe të zëmrësë, me përparimin e estetikës ose të sentimentalitetit, njeriu xë të shquajë në mes të individëvet, të zgjedhë, pëlqejë, të ndiejë se lumtërija e tij s'është një çfarë do njeri, por një prej tyre, me atë që pandehë se do të shkojë një jetë më të kandshme, nga shkaku i cillësivet morale dhe fizike që sheh ne ktë.

Në Shqipëri gruaja nuk lot një rroll, përveç rrolit tragjik për vrasje: shum prej vrasjevet në malet t'ëna kanë për shkak gruanë, gruan si plaçkë, si pronë, sepse prindërit ose vëllezërit e saj duanë t'a japin ose t'a shesin ashtu si u do qejfi. Influenca tëhollonjëse e gruasë, veprimi i saj për të na bërë jetën më të hollë, më të njomë dhe më të gratshme akoma s'është ndjerë.

Po le të vimë në librat e zonjësë Lane. Autoresha, që të mund të ketë kuptuarë mëndimin dhe shpirtin e një populli, ka pasurë për ndimës karakterin e mirë të sajë, këtë vetijë që di të kënaqetë me punëtë si i gjen, pa eksigjencë, e lumtur, ndoshta, të gjendetë në një element që del nga jeta që njehë vetë. Di të rrinjë pranë vatrës dhe të kuvëndojë me malësorët, duke pirë duhan, kafe dhe raki, knaqetë me të flejtur si mund, me të ecurë më këmbë, një herë dhe me opinga, fort e gëzuarë kur sheh, dëgjon dhe mëson një gjë të re, pa u-qarë as nga një vështirësi, as nga një vuajtje të udhësë, duke marrë çdo send me hymor të mirë.

Kështu, për shëmbllë, një ditë i u-duhë të presë, të ketë durim gjer afrë mëngjezit, sa të shtrohetë darka, darka e mjerë me një copë mish, bukë kollomoqi dhe gjizë, dhe këto pas lodhjevet të një ditësë të gjatë në gërxhet e Shalësë.

Po vuajtja e sajë ka qenë në të këthyerë në Shkodrë, aherë kur ka frikë se mos e zënë pnemonija; mezi gjën një mushkë; po, kur i kishin dhënë fjalë që të dalin në katrë të mëngjezit - për t'arrijturë mbrëmanet në Shkodrë - mezi nisën më tetë! Zonja Rose duron me një padurim të math; në fund vihetë në udhë, po prisi i sajë refuzon të arrijë natën në Shkodrë, proponon dhe intrigon që të shkojnë natën në një katund nga shkaku se është në gjak me njerëzit e Kirit. Po amerikanëja ka vullnet dhe malësori s'bën veç se të bindetë përpara një dëshire femënore. Edhe natën, në dritë të yjvet, hypurë mi mushkë të voglë dhe pri prej një prisi, zonja Rose shkon nga malet madhshtore, nga më të bukurat male të dheut (211). Se autoresha admiron natyrën e egrë dhe piktoreske të Shqipërisë, e gjen vëndin t'ënë më të bukur se nga Svicera, më të interesantshim dhe më romantik.
Zonja Rose, në ethe, me frigën e pnemonis mi udhë të Shkodresë ku shpreson të gjejë një mjek dhe një çlodhje, pyet shokun e voglë: - U lodhe, Rexh? - Jo, zonja Lane, - Po ç'ke, pra? - Po mentonj se zotërija e jote do të kthehi në shtëpi t'uaj dhe do të na haroni. Thoni se do të vini prapë në Shqipëri, po s'do të kthehini kurr. Aq që ikën haron shpejt; mëndja ndëron; mëndja është si ujët e një lumi. Edhe ne do të ju harojmë. Po donja që t'a ndalonj këtë natë: është kaqë e bukur! - Edhe unë.

[Psikologu]

Zonja Lane s'e harroj Shqipërinë. Tek jam duke shkruarë këto radhë, kam përpara syvet një artikull të saj në World Fravelers (vol. XV., Ni 3, mars 1923) U n k n o w o n A l b a n i a - Shqipëri e panjohurë.

Zonja Lane për neve Shqipëtarët merr vënd pranë mikeshës t'ënë të madhe, Zonjës Durham, dhe i jemi mirënjohës për ndjenjat e saj që çfaq me aqë fisnikëri. Në një kohë ku miqtë t'onë s'janë të shumtë, ç'do manifestë simpatije ka të drejtën për gratitudën t'ënë.

Edhe këtu, pa u-dhënë fund këtyre radhëve, dua të kujtonj sa një detyrë patriotike e madhe është për Shqipëtarët të përpiqena që çdo i huaj që viziton, çdo i ardhurë së largu që shkel truallin t'ënë, të mund të kthehetë me një kujtim të mirë, me një nështypje miqësore në zëmër të tij.

Lumo Skëndo

[Psikologu]

Një amerikane në oborrin e mbretit Zog


Ilir Seci

Kur flitet për librat e ndryshëm që udhëtarët e huaj kanë bërë për vendin tonë nuk janë të paktë emrat të cilët kujtohen menjëherë në mendjet e njerëzve duke ardhë në kujtesë me veprat e tyre ashtu si e kanë përshkruar vendin tonë, vepra të cilat në shumicën e tyre janë një ndihmesë e madhe në njohjen e historisë sonë pse janë dokumente të rëndësishme e objektive. Shumica e këtyre veprave janë afirmuese dhe përveç ndonjë autori sllav apo francez, (këta të fundit gjithmonë kanë pasur një rezonancë sa i takon gjykimit mbi shqiptarët!), në këto vepra është lartësuar miti shqiptar duke treguar botës se këta shqiptarë mes maleve të Ballkanit janë të dënuar nga historia por nuk janë më të paaftë se fqinjët e vet evropianë ata vetëm nuk e kanë pasur ende fatin e tyre historik të dëshmohen si komb. Njihet mirë këtu vepra e Edit Durhamit, vepra kolosale e gjuhëtarëve gjermanë e austriakë, vepra të cilat janë njohur e publikuar nga studiuesit në mbarë viset shqiptare, duke dhënë një model mirënjohje shqiptare ndaj këtyre veprave. Por në të njëjtën kohë në disa raste janë mohuar dhe lënë në harresë një radhë veprash që ishin shkruar nga autorë proshqiptarë duke portretizuar shqiptarin me aq dashamirësi sa ky portret qëndron lart në galeritë botërore të kulturës. Në mesin e këtyre autorëve pa dyshim është Rouz Uajlder Lane, (Rose Wilder Lane), një autore amerikane e cila në vitin '20 pati rastin të vizitonte viset shqiptare në veri të vendit dhe atje u njoh me jetën dhe traditat shqiptare duke mbetur e befasuar me çfarë gjeti atje dhe pas udhëtimit shkruan një libër të rrallë "Majat e Shalës', ("The Pekas of Shala") në të cilin portreti shqiptar i dhënë aty është i realizuar me shumë dashuri e simpati e njëherit me një objektivitet të pashoq duke kontribuar në ndërtimin e urës së miqësisë shqiptaro-amerikane. Nuk mund të teprohet nëse thuhet se kjo autore ka kontribut në ndërtimin e urës së miqësisë shqiptaro-amerikane sepse Rouz Uajlder Lein është shumë e njohur si shkrimtare në Amerikë, me një aktivitet krijues të gjatë dhe me një emër të njohur në shumë lëmi, letërsi për fëmijë, të drejtën e njeriut dhe publicistikë. Rouz Uajlder Lein një kohë ishte edhe autorja më e paguar në botë dhe kishte një aktivitet që shkonte nga një skaj i globit në tjetrin, Ballkan, Lindje e Mesme e Lindje e Largët, duke dhënë vepra të cilat janë shumë popullore në Amerikë e përgjithësisht në gjithë botën anglishtfolëse. Po t'i referohemi emrit dhe "horizontit të pritjes" që kjo autore pat në USA, lirisht mund të themi se Lein është pa dyshim autorja më e njohur nga bota që ka shkruar ndonjëherë për ne si komb! Ndoshta kjo ndokujt mund t'i duket e pabesueshme por kjo shkrimtare është shumë e njohur në USA, Francë, Angli e Australi, me një emër të madh në fushën e publicistikës botërore dhe të të drejtave të njeriut. Por kjo autore në veprën e vet për shqiptarët, "Majat e Shalës", kishte skalitur një portret shumë dashamirës të Ahmet Zogut, kapitulli i fundit i librit, dhe me këtë kapitull ajo e bëri veprën e vet të pabotueshme në kohën e komunizmit në Shqipëri gjë e cila pasoi me një gjysëm shekulli mungesë njohjeje e tani shqiptarët rrudhin supet të habitur sepse nuk e kanë dëgjuar kurrë! Në fakt libri është shpërndarë nën dorë nëpër Shqipëri, ka patur edhe tentativa ta përkthenin, por kurrë deri në nivelin e një botimi të mirëfilltë deri në ditën kur u botua në Prishtinë në vitin 1997 nga Ndërmarrja botuese "RILINDJA", me përkthimin e Avni Spahiut i cili ka bërë një punë të vyer në shqipërimin e kësaj vepre duke u dhëën shqiptarëve një vepër që ata e kishin merituar me kohë ta njihnin e njëherit duke shprehur mirënjohjen edhe Rouz Uajlder Lein, e cila në fakt meriton shumë më tepër nga shqiptarët të cilët ende nuk e dinë rëndësinë e atij libri në botën e kulturës. Po kush ishte kjo shkrimtare, studiuese dhe juriste që nga Amerika erdhi në ato vite në Shqipëri e shkroi atë vepër mbi kombin tonë?

[Psikologu]

SHËNIME BIOGRAFIKE

Rouz Uajlder Lein, (Rose Wilder Lane), u lind më 5 dhjetor 1886 në De Smet, Dakota. Ishte fëmija i parë i Almanzo dhe Laura Ingalls Uajlder. E ëma ishte një shkrimtare e njohur dhe lindjen e së bijës Rouz e ka përshkruar në një libër me titull, "Katër vitet e para". Pas lindjes Roses i takon të ketë një jetë me një varg vuajtjesh, pa u bërë dy vjeç e ëma sëmuret dhe e dërguan të jetonte me gjyshërit për disa muaj, pastaj bëhet motër vetëm për pak pse i vëllai i vdes pas disa ditësh, shtëpia e tyre në De Semt u digjet dhe detyrohen të shkojnë njëherë në Minnesota, pastaj në Florida, përsëri në Dakota, duke u përpjekur të përballojnë jetën e vështirë të asaj kohe. Gjithë kjo periudhë lëvizjesh e përpjekjesh ka ndikimet e veta te kjo shkrimtare sepse ajo më vonë shkruan në lidhje me këto eksperienca në disa libra të saj. Në 1903 prindërit e lejojnë të plotësojë shkollimin e mëtejshëm në Louisiana që e kryen më 1904. Duke qenë një natyrë e pavarur që në atë kohë ajo kërkon të bëjë një jetë më vete, mëson telegrafinë dhe fillon të punojë për Western Union në fillim në Kanzas City dhe pastaj tre vjet më vonë në Mount Vernon Indiana. Në vitin 1908 Rose shkon në Kalifornia, aty jeton me një shoqe e në këtë kohë njihet me burrin e ardhshëm, Klere Xhillete Lein, me të cilin martohet në mars 1909. Pas martese shkojnë sërish në Kanzas dhe aty Rouz nis të shkruajë për "Kanzas City Post". Çifti kanë një fëmijë që nuk jeton gjatë dhe vdes foshnjë, e në kohën pas kësaj fatkeqësie ata shihen të lëvizin disa herë derisa vendosen në Kaliforni, San Françisko, ku merren me shitblerje shtëpish. Rouz vazhdon të jetë një natyrë e pavarur dhe kjo prirje e karakterit të saj me kalimin e viteve vetëm sa theksohet, duke krijuar mosmarrëveshje bashkëshortore, derisa një ditë ndahet nga i shoqi, divorcohen në vitin 1918. Që nga viti 1915 ishte bërë një emër i njohur në publicistikë falë punës me "San Francisco Bulletin" dhe më 1917 boton librin e saj të parë "Henri Ford - jeta e tij" e një vit më vonë vendoset në New York, duke shkruar për gazetën e atjeshme, "Hijet e Bardha dhe detrat e jugut" të Greenwich Village, fillimisht anonime e pastaj boton me emrin e vet "Berja e Herbert Huver" libër i cili ka emër edhe sot. Pas Luftës së parë botërore Rouz bëhet reportere e Kryqit të Kuq Amerikan dhe nënshkruan një kontratë që të raportojë nga vendet e ndryshme ku shkon. Nis udhëtimet nëpër Evropë, shkon edhe në Rusi, pasi asokohe pati një periudhë kur u influencua nga idetë komuniste. Por, me t'u kthyer nga Moska deklaron distancimin nga ato ide, sepse, "Unë besoj shumë në lirinë e individit dhe komunizmi nuk ka gjë të përbashkët me këtë!". Në mesin e gjithë vendeve të Evropës, ku ajo shkon, Shqipëria bëhet shumë shpejt vendi i saj i preferuar. Nga udhëtimi i parë atje frymëzohet dhe shkruan librin "Majat e Shalës", njihet me Rexh Meten, atëherë fëmijë shoqërues, e ndihmon, i paguan shkollimin e të gjitha niveleve të asaj kohe, derisa përfundon universitetin në Kembrixh, Angli. Pas Luftës së Dytë Botërore Rexha u arrestua nga komunistët dhe Rouz ndërhyn deri te presidenti amerikan që t'a lirojnë! Në vitin 1924 kthehet në USA, shkon në Rocky Ridge Farm, por nuk qëndron shumë për t'u kthyer sërishmi në Shqipëri bashkë me një miken e vet dhe bën një sërë udhëtimesh nëpër Ballkan, të cilat janë botuar si shënime udhëtimi në "Udhëtimi me Zenobinë". "Zenobia" ishte emri artistik i një makine "Ford" me të cilën shëtit nëpër Ballkan dhe më së shumti në Shqipëri. Këto shënime pat planifikuar t'i botonte në një përmbledhje titulluar "Kopshti i Shqipërisë", me të dhëna plot interes mbi jetën dhe situatën e asaj kohe në vendin tonë. Pas katër viteve, në vitin 1928, kthehet përsëri në USA, si pasojë e rrjedhës së paqëndrueshme të ngjarjeve në Shqipëri e në këtë kohë ndërton një shtëpi të vetën ku jeton bashkë me prindërit e saj, duke dashur të bëjë një jetë të qetë. Kësaj kohe nxit të ëmën të shkruajë kujtimet e saj si tregime për fëmijë, të cilat sot janë shumë popullore, veçanërisht "Shtëpia e vogël në Prarie" ishte shumë e suksesshme në USA, Angli dhe Australi, sepse në vitet '70 u bë serial televiziv mjaft popullor. Këto vite Rouz shkruan edhe për vete, më 1933 boton "Lëreni uruguanin të shungullojë", në 1938 boton "Tokë e lirë" si dhe "Qyteti im i vjetër". Më 1939 shkon në New York ku boton "Më jepni Lirinë' dhe pas një viti vendoset në Danbury, Connecticut, ku fillon një jetë aktive politike, rezultat i së cilës është vepra "Zbulimi i lirisë", që u botua në vitin 1945. E ëma Laura vdes më 1957 dhe pas kësaj ngjarjeje ajo vendos të përmbledhë kujtimet e fëmijërisë, duke shkruar një komplet prej shtatë librash shumë të njohura. Gjatë këtyre viteve bën një sërë udhëtimesh në Lindje të Mesme dhe atë të Largët duke shkruar rreth udhëtimeve në këto vise. Në një libër të titulluar "Islami dhe zbulimi i lirisë' shkruan mbi fenë islame. Në atë libër jep mendimet e saj mbi këtë fe, duke shprehur simpatinë e vet për këtë besim dhe tërheqjen që gjeti te islami. Në vitin1 965 shkon në Vietnam si reportere lufte, shkruan që andej, planifikon edhe një udhëtim nëpër Evropë, por nuk e bën kurrë, sepse vdes më 30 tetor 1968 dhe varroset në Mansfield, Missouri. Emri i saj është sot një ndër më të njohurit në botë si aktiviste e të drejtave të njeriut e njohur nga Instituti Acton i të drejtave dhe lirive të njeriut, si një ndër shkrimtarët më të vendosura në ruajtjen e lirisë dhe të drejtave të individit si dhe përçuese e ideve më liridashëse të lexuesit.

[Psikologu]

BRENDIA E VEPRËS "MAJAT E SHALËS"


Libri fillon me përshkrimin e fushës së Shkdorës, ku autoria futet në gjysëmerrësirën e muzgut, aty ngjizet rrëfimi mbi udhëtimin në Shqipëri, rrëfimi mbi shqiptarët për të cilët ajo kishte pasur një njohje fare të pakët, "nganjëherë emri shqiptar më dukej si emri bandit!" thotë në fillim shkrimtaria.

Dy shoqet e veta që punonin në Kryqin e Kuq Amerikan në Shkodër e ftojnë t'iu bashkohet atyre në një udhëtim që ato do të bënin në Dukagjin atë vit dhe Rouz me kënaqësi iu bashkohet. Është koha kur mijëra refugjatë lufte të larguar nga viset e tyre, nga Plava e Gucia e trojet shqiptare të Malit të Zi, janë vendosur në Shkodër dhe aty kanë gjetur njëfarë prehje me ndihmën e Kryqit të Kuq Amerikan, i cili në atë kohë i jepte ndihmat në emër të "Komitetit për Mbrojtjen e Kosovës". Karvanit që do niste këtë udhëtim i bashkohet Rrok Perolli, funksionar i qeverisë shqiptare, i cili ishte nga Peja, dhe kërkonte të depërtonte në Dukagjin, për të parë nga anojnë krerët e Dukagjinit, sepse në pjesën veriore kishte ende forca serbe, të cilat donin të merrnin tokat shqiptare. Si përkthyes marrin Rexh Meten, 12 vjeçar nga Vuthajt, i cili ishte jetim dhe jetonte në Shkodër, i cili ishte një ndihmës i vyer dhe njëherë i shpëton jetën Rouz Uajlder Leinit. Përcjellës janë dy malsorë që bëjnë përcjelljen nëpër krahina të cilët jepen vetëm me emra, Qerimi, Marku, duke i dërguar nga një fshat në tjetrin, në besë, si e lypë zakoni i atyre viseve. Në udhëtim Lein përshkruan në fillim Shkodrën dhe fushën e saj, pastaj ndalet në hollësitë e terrenit në rrugën për Dukagjin, si merren vesh me njëri-tjetrin malsorët në qafën e Bishkashit, "thirrjet majakrahut", që Rrok Perolli i quan "telefonat shqiptarë". Gjatë kësaj pjese ndërsa ata ngjiten në përpjetën e malit të Shoshit, Lein përshkruan terrenin malor, shtëpitë mënyrën e jetesës dhe traditat që has, një përshkrim i rrallë që depërton në detaje. Flitet për plagën e gjakmarrjes, e cila ishte gangrenë e kohës dhe këtu Lein thotë se në kushtet e mungesës së shtetit shoqëria e tyre ishte reduktuar në qeverisjen prej dokeve morale e Kanunit të Lekës. Femra ka një pozitë të shtypur dhe i vetmi privilegj që gëzon është se ajo nuk vritet si mashkulli. Sipas saj, jeta është e varfër në këto vise dhe mundësitë e jetës janë të kufizuara, sepse toka është e pamjaftueshme e me prodhim të pakët. Por mbi të gjithë këto vise kanë një pasuri që është e madhe për Lein, mikpritjen, të cilën e gjen në çdo shtëpi dukagjinase, respekti për të dhe jo vetëm për të, por edhe për Rexhën e vogël. Lein tregon se si një natë ata pritën darkën deri pas mesnate "sepse mikpritësit kishin vetëm mish derri për darkë e, meqë Rexha ishte muhamedan, duhej respektuar, ndaj dërguan dikë në fshatin fqinjë, tre orë larg të gjente disa vezë që mund të bënin darkën e tij".
Lein admiron këtë shpirt respekti e nderimi ndërmjet shqiptarëve edhe pse me fe të ndryshme e këtë e thekson shumë herë në vepër. Libri i Lein në tërësinë e tij shquhet për përshkrime të detajuara të vendeve, fshatrave shtëpive, udhëve e njerëzve që ajo sheh, që has gjatë rrugëtimit në Dukagjin, çka është një tjetër vlerë e veprës pse është dhe pasuri etnografike përsa i takon fakteve që sillen. Njerëzit e duan shkollën në këto anë, thotë Lein, kur sheh se sa shumë bëjnë ata për të pasur një shkollë dhe në fakt dy shoqet e Leinit ishin në këtë udhëtim pikërisht për të hapur një shkollë në Theth, pasi ishin marrë vesh me priftin e këtij fshati. Një malësor që ajo e takon i thotë se "shkolla shton fuqitë e njerëzve dhe i bën ata dhjetëra herë më të aftë e më të mënçur" dhe se ëndrra e tij "ishte të bënte të birin me shkollë në Tiranë apo edhe jashtë vendit!". Në vepër shumë faqe përshkruajnë doket shqiptare, zakonet e tyre, martesat e traditat e tjera etnike, rrëfimet e mahnitshme folklorike, përrallat me zana e orë, këngët e trimërisë e ato të dashurisë, duke shpalosur një botë, e cila jepet e magjishme në sytë dhe penën e Leinit. Gjatë rrugës për në Theth ndalojnë në disa shtëpi e në secilën prej tyre ajo njeh një rrëfim më vete, duke u habitur me gjerësinë e shpirtit të këtyre njerëzve në një gjeografi aq të vogël siç mund të jetë Dukagjini.

[Psikologu]

Disa këngë si "Kënga e Mark Gjeloshit", "Kënga e Ahmet Zogut", janë të shkruara në shqip nga autorja, e cila i fut në libër me ndihmën e Perollit, në libër gjenden edhe foto të bëra nga vetë autorja, e cila fikson njerëz dhe pamje nga Dukagjini. Rrëfimet që i kanë bërë më tepër përshtypje Lein i ka futur të plota në vepër, kështu shpjegimin që i bën një malësor plak origjinës së fiseve në Evropë e jep të plotë "se si para se të bëheshin detërat fiset ishin vetëm në Ballkan dhe në Veri të vendit dhe pastaj u bënë detërat e njerëzit u shpërndanë'; origjinës së Aleksandrit të Madh, i cili "ishte nga Emadhia e Matit dhe pasi u rrit shkoi në Maqedoni, e cila ishte shqiptare po ashtu". Malësori plak i rendit edhe breznitë e Aleksandrit, brezat e tij: "Karana, Cenua, Trimi, Perdika, Argua, Filipi, Ajeropi, i cili u bë edhe mbreti i parë i Maqedonisë dhe kishte pastaj këta pinjollë: Alqeti, Leka, Arminti, Perdika i Dytë, Arqelloja, Oresti, Arqelloja i Dytë, Arminti i Dytë, Leka i Dytë, Perdika i Tretë, Arminti i Katërt, Filipi i Dytë dhe Leka i madh, i biri i Filipit, i cili është, si e njohin ndryshe bota si Aleksandri i Madh".
Njerëzit në gjithë këto vise ku ndaloi Lein ishin të informuar me atë çka ndodh me vendin e tyre dhe e përjetojën fatkeqësinë që i ka pllakosur. Ata e përjetojnë pushtimin serb në veri si gjëmë dhe mendojnë si ta heqin qafe, kështu Rrok Perolli, i cili ishte sekretar i Ministrit të Brendshëm, gjen mirëkuptim me malësorët e Thethit, të cilët vetëm duan të çlirojnë bjeshkët e tyre një orë e më parë. Një moment interesant është kur një prej krerëve të Thethit, Lulashi, i kërkon Leinit të martohet me të "sepse ajo vjen nga Amerika e mund të ndihmojë në mbarëvajtjen e fisit të tij ngaqë ajo ka përvojën e vendit të vet!".

[Psikologu]

Pas qëndrimit në Theth vjen udha e kthimit në të cilën ata kalojnë nëpër Shosh dhe aty njeh një tjetër përvojë, të cilën e përshkruan në kapituj e kthimit nga Thethi. Lein mahnitet nga zgjuarsia natyrale e njerëzve, aty ajo sjell një shembull shumë domethënës në një bisedë me bajraktarin e Shoshit, teksa ajo u tregon malësorëve prej nga ka ardhur dhe mundohet t'iu shpjegojë rrumbullakësinë e botës, se si Lein është nga San Francisko e ka udhëtuar rrotull derisa ka ardhur këtu në Shosh. Aty e ndërpret bajraktari i Shoshit, i cili i thotë, "nëse është ashtu, pra nëse bota është e rrumbullakët, atëherë ajo duhet të lëvizë shumë shpejt, sepse përndryshe ujërat do të derdheshin!". Lein shprehet se "mbeta e mahnitur me zgjuarsinë natyrale të tij, dhe mendja më shkoi tek fakti se nëse një ditë shqiptarëve do u jepej mundësia, mendja e tyre do çudiste botën!".
Pas udhëtimit nëpër Shosh udha e Leinit vijon me zbritjen për në Shkodër, ku pas një qëndrimi disa ditësh shkon në Tiran, pjesë e cila është përmbledhur në disa kapituj të tjerë dhe flasin për ngjarje e realitete politike të asaj kohe.

[Psikologu]

ZOGU MBROJTI SHTETIN SHQIPTAR


Në kapitujt e mëtejmë të librit Lein përshkruan Tiranën. Qyteti ato vite ishte shpallur kryeqytet i Shqipërisë dhe kish nisur puna për hapjen e rrugëve, si ajo e Durrësit e Elbasanit, të cilat i realizonte Ahmet Zogu me njerëzit e vet. Atë kohë krahas përpjekjeve për ndërtimin e rrugëve dhe infrastrukturës së kryeqytetit, Ahmet Zogu duhej të përballonte edhe pengesat e shumta që i vinin nga elementet karrieristë e të shitur tek fqinjët shovinistë. Në këta kapituj autoria tregon se si Zija Dibra, (Lane e cilëson si një agjent italian, por edhe serb!), me Mustafa Merlikën e disa të tjerë, donin të rëzonin shtetin e dalë nga Kongresi i Lushnjës dhe kështu manipuluan prijësin popullor, Elez Isufi. Ata e mësynë Tiranën në periudhën e marsit 1922, duke synuar të marrin pushtetin. Akti i tyre nga ana Leinit tregohet antishqiptar për shkak se këta kishin marrë para dhe armë nga Jugosllavia e Italia, duke manipuluar me krerë të njohur nga krahinat e ndryshme të Shqipërisë. Kështu ata manipulojnë në veri Bajram Currin me njerëzit e vet që e mësynte Shkodrën, në Tiranë manipulojnë e nxisin Elez Isufin dhe kështu mendojnë se i kanë bërë mirë planet. Anëtarët e Qeverisë braktisin kabinetet dhe ia mbathin, duke lënë vendin në mëshirën e fatit. Ahmet Zogu, si ministër i Brendshëm, e merr situatën në dorë, nxjerr jashtë ligji dhe i shpall në kërkim si tradhtarë të gjithë qeveritarët që braktisën postet dhe pastaj rrethon Elez Isufin në lagjen e jashtme të Tiranës, ku ishte strehuar. Forcat e B.Currit në Veri fatmirësisht nuk shkojnë dot në Shkodër, sepse paralajmërohen për një rezistencë të madhe e kështu kjo përpjekje dështon. Shkrimtarja amerikane e takon vetë A.Zogun dhe zhvillon një intervistë, nga e cila ajo del e befasuar. Sipas Rouz Uajlder Lein, "zgjuarsia dhe trimëria e fajkoit të Matit shpëtoi Shqipërinë dhe Ballkanin nga lufta ballkanike". Përshkrimi i figurës së Zogut është nga të paktët që i janë bërë këtij burrshteti para se të bëhej mbret.
Pas dështimit të kryengritjes Kryeministri Ypi, shumica e qeverisë dhe deputetëve, përfshi edhe Nolin, u larguan të trembur në drejtim të Elbasanit. Tirana u mbrojt vetëm prej Zogut dhe të disa pasuesve të tij, të cilët ishin mbyllur në zyrat e qeverisë. Pikërisht këto ditë të vështira përshkruan amerikanja Lane, e cila qëndronte ngjitur me selinë qeveritare dhe ndiqte hap pas hapi konfliktin e armatosur. Rouz Uajlder Lein tregon se kryengritja ndaj Zogut, veç reagimit të malësorëve dhe luftës për pushtet mes prijësave shqiptarë, ishte gjithashtu e organizuar nga italianët, të cilët pas disfatës së Vlorës, më 1920, donin prapë të fusnin hundët në Shqipëri dhe kështu manipulonin revoltat e ndryshme shqiptare. Dhe për këtë sjell si argument edhe tentativën e Hamit bej Toptanit, vëllait të Esatit, për të sulmuar Tiranën, pasi kishte marrë Durrësin. Lein paraqet koordinimin e këtij sulmi me atë të malësorëve, për ta futur Tiranën mes dy zjarreve. Gjithësesi Zogu ia doli mbanë. Lein tregon një detaj shumë interesant: "Zogu kishte përdorur përgjues telefonash, të cilët i kishte marrë në Austri dhe kështu kishte ndjekur gjithë bisedat e kundërshtarëve të tij!" Fillimisht duke thyer sulmin e veriut mbi Tiranën, Ahmet Zogu përdori përfaqësuesin britanik në Tiranë, ministrin e plotfuqishëm Harry Eyres, për të bindur rrebelët të tërhiqeshin. Eyres, i cili kishte qenë më parë në Stamboll, kishte përvojë të madhe në Ballkan dhe ishte njëkohësisht mik i besuar i kreut të kryengritjes, dibranit Elez Isufi. Rozu Uajlder Lein tregon taktikën se si Eyres realizonte negociatat mes Elezit dhe Zogut deri në arritjen e marrëveshjes mes tyre. Tërheqja e Elez Isufit, largoi rrezikun e parë dhe Zogu shpartalloi pjesën tjetër të forcave rrebele. Në këtë mënyrë, Eyres, shpëtoi, jo vetëm qeverinë, por ndoshta edhe vetë jetën e Zogut. Ky i fundit e ngriti ministrin britanik në postin e këshilltarit personal, post që do ta gëzonin më pas të gjithë përfaqësuesit britanikë të akredituar në Shqipëri. Pas këtij episodi, Zogu fitoi prestigj të madh, pasi shqiptarët vlerësuan shumë qëndrimin e tij heroik, ndërsa pjesa tjetër e qeverisë ia kish mbathur. Autoriteti i tij u rrit dhe ai ndërmori një valë spastrimesh dhe represioni që ndikoi në vendosjen e rendit dhe qetësisë. Zogu riktheu në fuqi Ypin, edhe pse ishte kryetar i një qeverie të arratisur me turp, dhe vetëm nëntë muaj më vonë, më 16 dhjetor 1922, si pasojë e krizës ku po hynte vendi dhe paaftësisë së qeverisë, Zogu e zëvendësoi Ypin në postin e kryeministrit. Në atë kohë Ahmet Zogu, edhe pse vetëm 27 vjeçar, i bindi të gjithë të ishin dakort se ai ishte i vetmi që mund të mbante në këmbë strukturën e brishtë të shtetit shqiptar.

[Psikologu]

Të gjitha këto ngjarje i ka jetuar dhe paraqitur Rouz Uajlder Lein, e cila u njoh fillimisht me Ahmet Zogun, ndërsa trokiti në zyrën e ti të ministrit të Brendshëm për t'i kërkuar një leje për të udhëtuar në malësitë e veriut. Pastaj ajo e takon përsëri dhe kërkon ta intervistojë, ndërsa mbetet e habitur kur e njohur më shumë. Ja fjalët e saj: "Pata intervistuar pa entuziazëm të veçantë çdo antar të kabinetit shqiptar me përjashtim të Ahmetit, fajkoit, prijësit të Matit. Nga ato që dija e kisha dëgjuar prisja të isha mjaft entuziaste nga Ahmet Bej Mati, megjithëse më duhet të pranoj se nuk impresionohesha kollaj si nga burrat e shtetit ashtu edhe nga ushtarakët. Gjithsej gjashtë shkencëtarë dhe biznesmenë ishin heronjtë e mi. Por pse vallë vetëm pas tre minutash bisede me Ahmet Bej Matin unë i shtova kësaj listës sime të vogël këtë prijës malesh të fiseve gjysëm të zbutura, i cili me siguri nuk dinte asgjë si nga shkenca ashtu dhe nga biznesi modern?"
Vepra pas përshkrimit të mbrojtjes së shtetit nga A.Zogu mbyllet, sepse autorja planifikonte në tjetër vepër vazhdimin e libri "Majat e Shalës", që është projekt tek "Udhëtimi me Zenobinë", duke dashur të përcjellë të plotë simpatinë e Leinit mbi shqiptarët. Nuk mund të gjenden shumë vepra në të cilët bota shqiptare është përfshirë aq gjerësisht dhe me detaje si ky libër i Leinit, duke forcuar miqësinë shqiptaro-amerikane. Edhe njëherë e përsëris se një autore aq e njohur si Rouz Uajlder Lein e realizoi një gjë të tillë, sepse duke pasur parasysh milionat e lexuesve të asaj ajo krijoi një opinion të tërë proshqiptar që në atë kohë e dëshmoi praktikisht vetë Presidenti Uilson me fjalën e tij në Lidhjen e Kombeve, kur përkrahu shqiptarët dhe Shqipërinë. Rouz Uajlder Lein ka bërë shumë për shqiptarët me veprën dhe aktivitetin e saj. Tani është radha e shqiptarëve të bëjnë për të! Në një kohë kur sheshet e shumë qyteteve shqiptare mbajnë emrat e politikanëve të huaj, të cilët as që kujtohen më në vendet e veta, nuk është gjetur dot një rrugë që ta mbajë emrin e Rouz Uajlder Leinit, kur dihet kontributi i saj për Shqipërinë e shqiptarët, simpatia dhe zelli me të cilin ajo i përkrahu dhe i përshkroi në veprën e saj.