Urbane

[jadore]

HIERARKIA E HAPËSIRAVE ARKITEKTONIKE

nga Ark Xhelal Llonçari,
ligjerues në Departamentin e Arkitekturës

“Rregullimi shoqëror” dhe “rendi i formave” arkitektonike janë ngushtë të lidhura mes vete dhe s`mund të shikohen ndaras sikurse që është i pandarë edhe zhvillimi i tyre gjatë të cilit proces e frymëzojnë njëra tjetrën. Ky mendim sot mund të shkoi edhe më larg me kërkesën që shkon më tutje se ky raport i thjeshtë duke shtruar pyetjen : si të arrihet një zhvillim urban që i “modelon kushtet” e jo të “kushtëzohet modelimi”?

Hierarkia e hapësirave arkitektonike

“Rregullimi shoqëror” dhe “rendi i formave” arkitektonike janë ngushtë të lidhura mes vete dhe s`mund të shikohen ndaras sikurse që është i pandarë edhe zhvillimi i tyre gjatë të cilit proces e frymëzojnë njëra tjetrën. Ky mendim sot mund të shkoi edhe më larg me kërkesën që shkon më tutje se ky raport i thjeshtë duke shtruar pyetjen : si të arrihet një zhvillim urban që i “modelon kushtet” e jo të “kushtëzohet modelimi”?
Duke vrojtuar ngjarjet dhe zhvillimet në arkitekturën dhe urbanizmin e Prishtinës në dekadën e fundit po mundohem të dallojë ku dhe sa kanë ndikuar njëra në tjetrën. Mos gjetja e këtij korrelacioni me sjellë në përfundim se ato ose nuk kanë ndikuar fare njëra në tjetrën ose ndikimi i të parës ka qenë enorm dhe se kjo e dyta iu ka nënshtruar tërësisht të parës.
Për “rendin e formave” s`duhet ndonjë analizë e thellë që të kuptohet se ku gjendemi, mirëpo është tmerruese nxjerrja e konkludimit nisur nga kjo e dyta se çfarë forme dhe niveli ka ajo e para! Me “rendin e formave” në këtë rast nuk e kam nënkuptuar vetëm formën në kuptimin e ngushtë të fjalës, por formën si tërësi të fenomenit të ngritjes së një objekti. Për ta formuar një pasqyrë rreth kësaj të shohim vetëm tre shembuj. Një të më hershem, një të sotshëm dhe një të së ardhmes.

Martesa e Figaros

Kjo operë komike është kompozuar nga Ëolfgang Amadeus Mocart sipas komedisë me të njëjtin titull të shkrimtarit francez Bomarshe.
Ka kohë që në Prishtinë ka filluar përgatitja e skenës për dhënien e kësaj opere, mbase jemi në aktin e parë. Në operë, në këtë akt Figaroja matë dhomën për vendosjen e shtratit bashkëshortor, kurse ne po e masim buxhetin për ndërtimin e operës në një anë dhe buxhetin për angazhimin e regjisorit dhe trupës artistike bashkë me orkestër si dhe gjetjen e publikut për premierë. Opera komike i ka katër akte, mbase edhe ndërtimi i operës në Prishtinë do ti ketë po aq. Në operën komike “Martesa e Figaros” gjatë katër akteve zhvillohen intriga të shumta vardisje, imponime, mirëpo në fund çdo gjë vjen në vendin e vet dhe shfaqja përfundon me falje të ndërsjella të personazheve dhe të gjithë festojnë deri sa perdja bie ngadalë.
Aktet tjera gjatë ndërtimit të operës së Prishtinës do ti shohim, mbase edhe ne në fund do ti falim të gjithë ata që e filluan këtë objekt dhe të gjithë në fund do të festojmë deri sa perdja do të ngritët ngadalë.

„Clochemerle“.

Në ndërkohë deri sa të përgatitet shfaqja e operës qytetarët kanë nevoja tjera dhe herë-herë më të ngutshme të cilat nuk bënë dhe nuk është mirë të anashkalohen. Qyteti çfarë është Prishtina e meriton dhe ka nevojë të këtë WC publike, ç`është e vërteta këto përmbajtje reflektojnë kulturën themelore të e një vendi si dhe paraqiten si pjesë të rëndësishme të jetës publike. Edhe pse për to nuk shkruhen as reportazhe as kronika, nuk fotografohen dhe shumë rallë flitet për to, sidoqoftë me 1934 Gabriel Chevallier shkroi novelën satirike “Clochemerle” në bazë të cilës novelë i xhirua filmi dhe seriali televiziv me po at titull.
Ngjarja e këtij filmi zhvillohet në një qytezë provinciale të imagjinuar në Francë.
Kulmi i kësaj komedie arrihet në momentin e inaugurimit solemn të WC-eve publike. Të merituarit për ngritjen e tyre do të avancojnë tutje në politikë.
Tek ne në çastin e fundit u hoq dorë nga kjo parodi pa u marrë vesh a u hoq dorë nga dëshira për avancime të mëtutjeshme politike apo u hoq dorë nga votat në favor të mos shfaqjes së meskinitetit shoqëror, ose-ose sepse dolën prioritete tjera.

Muzeu i eksodit

Aksenti këso radhe ra në Muzeun e “Eksodit” që do të ndërtohet në Kosovë.
Natyrisht, kjo është një ide e pëlqyeshme. Të gjitha shtetet e reja si dhe ato në transicion është mirë të ngrehin një muze të ri. Së pari ishte dashtë të ngritët muzeu shtetëror, më të cilin do të bëhej shkëputja nga e kaluara, do prezantohet e tashmja dhe projektoheshin synimet e të ardhmes. Pra në aspektin hierarkik të hapësirave të nevojshme arkitektonike në funksion të ndërtimit dhe zhvillimit të shtetit ishte dashtë të ishte objekti i parë i ndërtuar tek ne, merret vesh, pas stabilizimit të ekonomisë së vendit.
Muzetë tematike dhe ato të specializuara do ta kishin radhën më vonë, pra edhe ai i menduar si i “Eksodit” dhe muzetë tjera për të cilat kemi shumë nevojë. Mbase mungesa e një vizioni të qartë dhe bashkërenditës për ndërtimin e institucioneve shtetërore në fushën e kulturës në nivel të vendit na sjellin para situatave të këtilla ku propozimet për objekte shtetërore vijnë nga ana e pushtetit lokal dhe anasjelltas pa u qartësuar pozita administrative dhe politike e kryeqytetit në shkallën e vendimmarrjes në vend.

Tipet e temperamenteve të njerëzve

“Dinamika e hapësirës arkitektonike varet nga dinamika e lëvizjes së njerëzve në atë hapësirë, po ashtu mund të themi se sjellja dhe emocionet e atyre njerëzve varen nga karakteristikat dinamike të formave arkitektonike dhe rrethinës.”
Në bazë të dinamikës së aktiviteteve psikike si dhe përjetimeve emocionale të shikuara nga aspekti i shpejtësisë, tempos, ritmit dhe intensitetit, qysh në shekullin e katërt p.e.s. Hipokrati kishte bërë klasifikimin në katër tipe bazë të temperamentit njerëzor: kolerik, sangvinik, flegmatik dhe melankolik.
Më vonë disa studiues të objekteve dhe hapësirave arkitektonike në bazë të dinamikës së lëvizjes në to i kanë grupuar edhe ato në mënyre identike; në hapësira kolerike të cilat karakterizohen me grumbullim dhe lëvizje të theksueshme të njerëzve prandaj në këtë kategori bëjnë pjesë pazaret, stacionet e trenave dhe të autobusëve, aeroportet, objektet sportive dhe zyrat; në hapësira sangvinike në të cilat dinamika e lëvizjes varet nga përshtypja dhe ndjesia emocionale që shkaktohet nga arkitektura e atyre objekteve e në të cilat bëjnë pjesë tempujt, teatrot, kishat, xhamitë etj.
Bibliotekat dhe shkollat bëjnë pjesë në objektet e tipit flegmatik kurse banesat, spitalet, qendrat për rehabilitim d.m.th. hapësirat me lëvizje të nivelit të ulët definojnë kategorinë e hapësirave me tipare melankolike.

Distorzionet anamorfotike

Një mendim i këtillë për hapësirat arkitektonike konsiston në arkitekturë programore që buron nga veprimet dhe ngjarjet, pa të cilat vjen në pikëpyetje ekzistenca e sajë, sepse arkitektura nuk është dhe nuk mund të jetë “formë e pastër” por afirmim i konceptit arkitektonik që ngërthen në vete edhe planin shoqëroro-politik. Në këtë rast paradigma metodologjike duhet të tejkaloi raportin shkak-pasojë në mes të formës, funksionit dhe strukturës socio-ekonomike.
Kam përshtypjen se në shoqërinë tonë nuk po mundemi assesi të shkojmë më larg se ky kauzalitet. Në të vërtetë ne së pari duhet ti “krijojmë pasojat” dhe ato pastaj bëhen forca shtytëse për të “krijuar” vepra për zbutjen ose në rastin më të mirë eliminimin të pasojave.
Gjatë këtyre krijimeve nuk bezdisemi shumë nëse na ndodhë (e zakonisht po na ndodh) që t`i ngatërrojmë tipet e karaktereve të objekteve. Nuk “modelojmë kushte”, por jemi të kushtëzuar në modelim, andaj edhe hapësirat e tipit të karakterit sangvinik siç janë zyrat dhe vendet e punës të karakterizuara me lëvizje të theksuara dhe grumbullimin e njerëzve tek ne ato rezultojnë, pa asnjë telashe, në grupin e tipit melankolik që karakterizohet hapësira me lëvizje dhe grumbullim të niveli të ulët. Distorzionet e këtilla anamorfotike e kanë vlerën dhe shkëlqimin vetëm nga pikëvështrimi i politikës qoftë ajo në pushtet ose në opozitë.