Letërsia Shqiptare Te Sllovenët

[egi]

Matej Rode

LETËRSIA SHQIPTARE TE SLLOVENËT

Kur flasim për fatin e ndonjë letërsie te një popull tjetër, duhet të kemi parasysh shumë komponente që mund të ndikojnë në këtë fat. Njëra nga komponentet kryesore sigurisht është tradita. Ajo ka ndikim te tradita e letërsisë përkatëse, si dhe te tradita e letërsisë së popullit pranues. Sa më e vjetër të jetë tradita, ekziston mundësi më e madhe për recepcion. Komponenta e dytë është gjithsesi ekzistimi i njohësve, njerëzve që e njohin gjuhën përkatëse dhe letërsinë e saj. Dhe si komponentë e tretë, edhe pse jo e fundit, në fatin e ndonjë letërsie mund të ndikojë edhe vetë iniciativa, dëshira e pjesëtarit të ndonjë kombi që njohjën e letërsisë së vet t'ua transmetojë edhe kombeve të tjera. Si qëndrojne punët në rastin tonë, në rastin e letërsisë shqiptare te sllovenët?

Sa i përket komponentës së parë –tradita e të dy letërsive, letërsisë shqiptare dhe sllovene, është mjaft e re. Kjo s'ka dyshim, deri në një masë të caktuar zvogëlon mundësinë, për ndonjë depërtim të thellë të letërsisë shqiptare te sllovenët. Por, nuk mund t'i harrojmë disa fakte, që flasin se njëfarë tradite prapëseprapë ka ekzistuar. Sllovenët mjaft herët kan filluar të interesohën për shqiptarët. Posaqërisht për gjuhen e tyre. Për shqiptarët dhe gjuhen e tyre qysh në shekullin e XVIII për shembull, ka shkruar Anton Tomaž (lexohët Tomazh) Linharti, fillëstar i histografisë sllovene. Në fillim të shekullit XIX gjuha shqipe e intereson edhe gramatikologun e madh slloven, Jernej Kopitarin. Gjuhëtari i njohur slloven, Fran Miklošiči (lexohet Miklloshiqi) bile ka shkruar disa libra për qeshjtën e gjuhës shqipe. Në fillim të shekullit XX sllavisti Rajko Nahtigal ndihmon albanologun Pekmezi me rastin e shkrimit të gramatikës deskriptive të gjuhës shqipe. Edhe në periudhën mes dy luftërash interesimi për gjuhën shqipe te sllovenët nuk është shuar. Indoevropianisti i njohur slloven, Karel Oštir (lexohet Oshtir), në mënyrë intensive merret me studimin e gjuhës shqipe, posaqërisht me gjenezën e saj.

Më lejoni që me këtë rast si kuriozitet të përmendi edhe një të dhënë, e cila flet për interesimin e sllovenëve për shqipëtaret. Fjala është për novelën e shkurtër »Izdajstvo in sprava« (Tradhtia dhe pajtimi) të cilën e ka shkruar shkrimtarja sllovene Josipina Turnograjska dhe e cila është botuar në rëvisten »Slovenska čbela« në vitin 1851. Në të në mënyrën romantike është përpunuar motivi i Skënderbeut dhe luftës së tij kundër turqve. Edhe pse ky shembull është mjaft i vetmuar, meriton vëmendje, sepse tregon se interesimi për shqipëtarët te sllovenët i ka kaluar kufijtë e interesimit për gjuhën shqipe.

Interesimi për shqiptarët, e posaqërisht për letërsin e tyre, u shtua veqanërisht në periudhen menjëherë pas Luftës të Dytë Botërore. Të përmendim vetëm një emër. Ky ishte gazetari i njohur Drago Košmerl (lex. Koshmerll)

Fatkeqësisht, e tërë kjo traditë dhe i tërë ky interesim për shqiptarët, gjuhën dhe kulturën e tyre, nuk ka mund të vijë në shprehje për shkak të mungesës së komponentës së dytë, pra për shkak të mungesës së përkthyesve. Sepse vetëm përkthimet e veprave të ndonjë letërsie janë fakt se kjo letërsi ka depërtuar në vetëdijen e popullit që e pranon atë. Kjo, mungesa e njohësve të gjuhës shqipe, sigurisht është pika më e dobët në marrëdhëniet shqiptaro-sllovene. Nëse shërbehemi me fakte që na ofron »Slovenski leksikon novejšega prevajanja« (»Leksikoni slloven i përkthimeve të reja«), në të cilin gjenden emrat dhe të dhënat se nga cilat gjuhë përkthejnë më shumë se 2500 përkthyes, të cilët kanë përkthyer gjatë kohës së pasluftës, këtu mund të vërtetohemi se drejtpërsëdrejti nga gjuha shqipe ka përkthyer vetëm një përkthyes, e ky ka vdekur në vitin 1963!

Është interesante edhe e dhëna se në librin reprezentues »Shqiptarët«, i cili dul nga shtypi në Ljubljanë dhe, siq kujtohet, nxiti mjaft polemika, krahas dëshirës së madhe qe ky libër të jetë sa më komplet, sa më informativ, në të nuk ka pas kapitull për letërsinë shqiptare. Kjo, s'ka dyshim, flet edhe për atë, se te sllovenët nuk ka ekspert që mund të shkruajë për këtë problem.

[egi]

Dhe tash nëse egziston një gjendje e tillë, nëse nuk ka njerëz që do të përkthenin dhe do të shkruanin për letërsinë shqiptare, atëherë si të njihen sllovenët me këtë letërsi? A thua kjo do të thotë se ata nuk e njohin fare këtë letërsi? Gjendja nuk është kaq tragjike! Po mundohemi në të gjithat mënyrat. Kryesorja është gjithsesi që të përkthejme me ndihmën e gjuhës ndërmjetësuese. Kështu, për shembull romani »Gjenerali i ushtrisë së vdekur« i Ismail Kadaresë është përkthyer nga gjuha frënge. Shumica e poezive, që janë botuar në revista të ndryshme, e bile edhe në disa përmbledhje, janë përkthyer nga gjuha serbokroate. Këtu u krijua edhe antologia e madhe e poezisë së shqiptarëve në RSFJ »Gjakimi për diellin« (»Sla po soncu«), në të cilën janë prezantuar 25 poetë me afër 250 poezi. Të themi edhe atë se përkthimet janë të nënshkruara nga poetët më të mëdhenj sllovenë siq janë Janez Menarti, Ivan Minati, Tone Pavček (lex. Pauqek), Severin Šali (lex. Shali) dhe Ciril Zlobeci.

Dhe këtu tash jemi te një komponentë mjaft e rëndësishme, te vetëiniciativa. Në rastin e letërsisë shqiptare te sllovenët kjo komponentë ka qenë vendimtare. Interesimi i shqiptarëve që njohja e letërsisë së tyre të zgjerohet edhe në mesin e sllovenëve, ishte aq i madh, sa që u desh të këtë sukses. Dëshira që krahas mosnjohjes së gjuhës, të mundësohet përkthimi, angazhoi disa poetë shqiptarë që të përkthejnë edhe vetë poezitë e veta në gjuhën serbokroate, e kjo është dukuri mjaft e shpeshtë te shqiptarët ne kohën e Jugosllavisë. Për poezitë të tjera kanë siguruar përkthime bukfale, por gjuhësisht të sakta, që mundësuan poetëve sllovenë të krijojnë dhe të rikëndojnë. Me këtë rast nuk duhet të harrojmë edhe punën e madhe që u investua në këtë, për t'u bindur emrat më të njohur të poezisë sllovene që të merren me këtë punë. Sido që të jetë, e gjithë kjo punë u shpagua. Tash sllovenët mund të thonë se e njohin mirë poezinë e shqiptarëve, e kjo gjë nuk është pak.

A do të thotë kjo se tash mund të jemi të kënaqur? Mund të jemi, por edhe nuk duhet të jemi. Sepse të gjitha këtyre sukseseve mund t'u bëhen bile dy vërrejtje. E para është se në vetiniciativën e tyre shqiptarët tanë me të vërtet ishin egoistë. Ata na prezantuan vetëm letërsinë, ose saktësisht vetëm poezinë e shqiptarëve që jetonjnë në Jugosllavi. Tëra letërsia tjetër shqiptare edhe letërsia e vjetër, e edhe e reja, për sllovenët mbeten të panjohura. E di, zoti së pari vetës ia krijoj mjekrrën, por mendoj se ky është një lëshim që duhet të përmirësohet sa më parë.

Vërrejtja e dytë ka të bëjë me atë tregimin e vjetër për njeriun, të cilin krijuesi i tij e ushqeu një kohë të gjatë me peshq. U desh të kalojë një kohë e gjatë derisa ky bëmirës u kujtua që këtij njeriu mund t'i ndihmojë më shumë nëse e mëson se si gjuhen peshqit. E në rastin tonë njeri i tille jemi ne sllovenët, kurse shqiptarët janë bëmirës, të cilët me përkthimet e tyre në gjuhën serbokroate ose në ndonjë gjuhë tjetër, na mundësojnë të vijmë deri te peshku, deri te letërsia shqiptare. Mendoj se do të ishte shumë më mirë sikur të na mësonin që vetë të gjuajmë peshq, të na ndihmonin që ta mësojmë gjuhën shqipe e pastaj më herët ose më vonë të fillojmë edhe vetë të përkthejmë. Mendoj, sikur vetiniciativën e tyre që treguan dhe e vërtetuan me punë të palodhshme për propagimin dhe përhapjen e letërsisë së tyre, ta shfrytëzonin edhe për këtë, të gjejnë mënyra se si ta mëdojnë sllovenët gjuhën shqipe.

Njëren nga mundësitë reale e shoh në hapjen e vendit të lektorit të gjuhës shqipe në Universitetin e Lubjanës. Nëse është gjetur vend për lektore të disa gjuhëve që për ne janë mjaft ekzotike, për shembull të suedishtës, atëhere mendoj se nuk është e pamundshme të gjendet edhe një vend i lektorit për gjuhën e kombësisë më të madhe në Jugosllavi. Si përkrahje ndaj kësaj ideje, duhet të përmendim edhe të dhënën se numri i shqiptarëve në Slloveni po shtohej gjithnjë më shumë. Edhe pse dihet që shqiptarët shumë dhe me knaqësi e mësojn gjuhën sllovene, nuk do të ishte keq që bile fëmijve të tyre t'ua japin mundësi që gjuhën e tyre të nënës të mësojnë edhe në nivel të shkollimit të lartë. Për dobitë që do t'i kishin sllovenët me këtë rast, nuk duhet as të flasim.

Të tëntojmë pra të ndërprejmë traditën dhe sa më parë të zgjerojmë rrethin e njohësve të gjuhës shqipe dhe ta shtojmë me vetiniciativën, e pastaj në një të ardhme të afërt do të mund ta shikojmë me një optimizëm më të madh fatin e letërsisë shqiptare te sllovenët.